قوعام قايراتكەرى جانايدار سادۋاقاسوۆ نەبارى 39 جاسىندا «حالىق جاۋى» اتانىپ, كەيىننەن اتىلعانى بەلگىلى. 1957 جىلى رەسمي تۇردە اقتالعانىمەن, تاريحشىلار ءالى كۇنگە دەيىن لايىقتى باعاسىن الماي كەلە جاتقانىن العا تارتادى. وسى رەتتە زۇلمات زاماندا حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن قازاق زيالىسى تۋرالى تەرەڭ زەرتتەپ جۇرگەن ءوزىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى پەريزات سادۋاقاسپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇربانى جانايدار ءسادۋاقاسوۆتىڭ جەتىمدەر ءۇيىن اشۋعا, ۇلتتىق مەكتەپتەردى كوبەيتۋگە, اسىرەسە تۇڭعىش قازاق تەاترىنىڭ اشىلۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەنىن بىلەمىز. دەگەنمەن, ءبىز زاڭ سالاسىنداعى قىزمەتىنە ەرەكشە توقتالعاندى ءجون كوردىك. سەبەبى, كەزىندە سوت ءىسىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن, ايەلدەردىڭ قۇقىن قورعاۋدى نازارعا العان, حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىن كوتەرۋدى ويلاعان, سوت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇلتتىق قۇرامىن قازاقتاردان بولۋىن كوكسەگەن سادۋاقاسوۆ بولاتىن.
«قازاق زيالىلارىنىڭ الدىڭعى لەگىندە بولعان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى جانايدار سادۋاقاسوۆ ۇلتىنىڭ ۇلى مۇراتىنا جەتۋ جولىندا 1937 جىلى ساياسي رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولدى. ءتۇرلى مەملەكەتتىك لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان ول 1928-29 جىلدارى ادىلەت حالكومى جانە رەسپۋبليكا پروكۋرورى بولدى.
ەكى جىلعا جۋىق ادىلەت جانە پروكۋراتۋرا سالاسىن باسقارعان جانايدار سادۋاقاسوۆ قازاقستاندا زاڭدىلىقتى نىعايتۋعا, زاڭ كادرلارىن تاربيەلەۋگە, زاڭناماعا حالىق مۇددەسىنە قاجەتتى زاڭ باپتارىن ەنگىزۋگە, حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىن جەتىلدىرۋگە, سوتتىق-تەرگەۋ جەلىسىندە رەفورما جۇرگىزۋگە ۇلەس قوستى. وسىعان دەيىنگى ءار ءتۇرلى قىزمەتتە جاڭا باستاماشىل يدەيالارىمەن جانە ىسكەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن سادۋاقاسوۆتىڭ ءوز زامانىنىڭ قۇقىق سالاسىنداعى جاڭاشىل ىزدەنىستەرى اتاپ وتۋگە تۇرارلىق. مەملەكەتتىك زاڭدىلىقتى ساقتاۋ جولىنداعى قىزمەتىندە ەڭ الدىمەن, پروكۋراتۋرانى جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورگاندارعا تاۋەلدىلىكتەن قۇتقارۋدى كوزدەگەن.
ول زاڭنىڭ ساقتالۋىن قاداعالايتىن باستى ورگاننىڭ جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورگاندارعا تاۋەلدىلىگى – ورگان جۇمىسىنا ءبىرشاما كەدەرگى كەلتىرەتىندىگىنە نازار اۋدارادى. پروكۋراتۋرانى جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورگاندارعا تاۋەلدىلىكتەن قۇتقارۋ ماقساتىندا, جوعارعى ورگانداردان كومەك سۇرايدى. جانايدار سادۋاقاسوۆ پروكۋراتۋرانى قارجىلاندىرۋدى جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە اۋىستىرۋ ونى اكىمشىلىكتىڭ ايتقانىنان اسا المايتىن ورگانعا اينالدىرادى دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ ويىنشا, پروكۋراتۋرانىڭ جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلۋى – اكىمشىلىكتىڭ ونى ءامىرشىل قۇقىقتارمەن باسقارۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
پروكۋراتۋرا – تەك زاڭنىڭ بۇزىلۋىن تىركەۋمەن, ۇسىنىستار ەنگىزۋمەن شەكتەلۋگە ءماجبۇر. اسىرەسە, بۇل قۇبىلىس بايلاردىڭ مۇلىكتەرىن تاركىلەۋ مەن جەر اۋدارۋدان ايقىن كورىنىس بەرەتىنىن العا تارتقان. بۇل – ونىڭ قوعامدا زاڭدىلىق ورناتۋعا جانە دەربەس شەشىم قابىلداۋعا ۇمتىلعان ادىلەتتى پروكۋرور بولعاندىعىن كورسەتەدى» دەيدى تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى پەريزات قۇرمانقىزى.
جونسىزدىككە جول بەرمەدى
تاريحي زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك, سادۋاقاسوۆتىڭ پروكۋرورلىق قىزمەتى تاركىلەۋ ساياساتىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن ەكەن. 1928 جىلى 12 ناۋرىزدا ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو وتىرىسىندا ف.ي.گولوششەكين تاركىلەۋ دەكرەتى تۋرالى بايانداماسىندا بۇل دەكرەتتىڭ جوباسىن جاساۋ بارىسىندا كوممۋنيستەردىڭ ەكى مىندەتتى ەستە ساقتاۋ كەرەكتىگىن ايتادى: ءبىرىنشىسى, مۇلكى تاركىلەنگەن بايلار مىندەتتى جەر اۋدارۋعا جاتادى; ەكىنشىسى, تاركىلەۋ پروتسەسىن 2 اي ىشىندە اياقتاۋ قاجەت.
«اتالعان جوبانى قايتا قاراۋعا گولوششەكين قۇرامىنا سادۋاقاسوۆ, نۇرماقوۆ, ءتاتىموۆ, كاشيرين, توعجانوۆ, قۇلىمبەتوۆ ەنگەن جاڭا كوميسسيا قۇرادى. ونىڭ جۇمىس جاساۋىنا ءبىر كۇن ۋاقىت بەرىلەدى. وسىلايشا, 14 ناۋرىزدا ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ كەزەكتى بيۋروسى شاقىرتىلىپ, وندا دەكرەتتىڭ جاڭا جوباسى جاريالانادى. وندا بايلاردان تاركىلەنگەن مالداردى كەدەيلەرگە ۇلەستىرىپ بەرۋ جانە اۋقاتتى كوممۋنيستەردەن «ارتىعىن» الۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. الايدا, قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ اتىنان ءستاليننىڭ, كالينيننىڭ اتتارىنا جولدانعان حاتتار تاركىلەۋدىڭ رەسمي قۇجاتتاردىڭ قابىلدانۋىنان بۇرىن باستالعاندىعىن كورسەتەدى. قالىپتاسقان جاعدايدى انىقتاۋ ءۇشىن ورتالىقتان كيسەلەۆ باستاعان كوميسسيا كەلەدى.
بۇل تۋرالى «پراۆدا ۆوستوكا» گازەتى «ۆ نەكوتورىح مەستاح كازاحستانا پريمەنياليس نەزاكوننىە مەرى ي رەپرەسسي ۆ سۆيازي س ۆىياۆلەنيەم سكرىتىح وبەكتوۆ وبلوجەنيا; پري ەتوم زا نارۋشەنيە سۋششەستۆۋيۋششيح زاكونوۆ پرويزۆوديلاس كونفيسكاتسيا يمۋششەستۆا. پرەزيديۋم ۆتسيك پو تەلەگرافۋ پرەدلوجيل پراۆيتەلستۆۋ كازاحسكوي اسسر نەمەدلەننو پريوستانوۆيت ۆ سەميپالاتينسكوم وكرۋگە ي ۆ درۋگيح مەستاح كازاحستانا نەزاكوننىە مەروپرياتيا» دەپ جازادى.
بۇل اقپاراتتار تۇسكەننەن كەيىن ايماقتاردى تەكسەرۋ جانە قاجەتتى شارالاردى قولدانۋ سادۋاقاسوۆتىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن جۇرگىزىلەدى» دەيدى زيالى تۇلعانىڭ ۇرپاعى. ونىڭ ايتۋىنشا, ايماقتارداعى تاركىلەۋ دەكرەتىن جۇزەگە اسىرۋدا انىقتالعان ورەسكەل زاڭ بۇزۋشىلىقتاردى جويۋعا ارنالعان بىرقاتار ءىس-شارالار قابىلدانادى. الايدا, ءبىر عانا پروكۋراتۋرا ورگانىنىڭ بارلىق رەسپۋبليكا اۋماعىندا قارقىندى ءجۇرىپ جاتقان ناۋقاندى تولىق قاداعالاپ, جەدەل شارالار قابىلداۋعا مۇمكىندىگى بولمايدى. رەسپۋبليكا پروكۋرورى جانايدار سادۋاقاسوۆ جەرگىلىكتى بيلىك پەن سوتتىق-تەرگەۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىستارىنان بايقالعان اسىرا سىلتەۋشىلىكتەردى تەكسەرىپ, پروكۋراتۋرا تاراپىنان ناقتى شارا قولدانۋ ماقساتىندا ءوز قىزمەتكەرلەرىن ايماقتارعا جىبەرۋدى ۇيعارادى.
سوندىقتان, قازولكەكومنىڭ وتىرىسىندا ءوزىنىڭ كومەكشىسى, تاجىريبەلى پروكۋرور ءجالنيندى ادىلەت ورگاندارىنىڭ, ولاردىڭ نۇسقاۋشىلارىنىڭ جۇمىسىن تەكسەرۋ جانە ولارعا زاڭدىلىقتى ساقتاۋعا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن سەمەي, پاۆلودار جانە قارقارالى وكرۋگتەرىنە جىبەرەدى. جۇمىس بارىسىندا 50 بەتتەن تۇراتىن ەسەپ جاساپ, ايماقتاردا زاڭ بۇزۋشىلىقتاردىڭ شەكتەن شىققاندىعىن انىقتايدى.
«سوت تاراپىنان جاسالعان زاڭ بۇزۋشىلىقتاردى سادۋاقاسوۆتىڭ اتىنا كەلىپ تۇسكەن ارىزدار دا ايعاقتايدى. تۇسكەن ارىزدار مەن ناقتى فاكتىلەرگە جۇگىنە وتىرىپ, سادۋاقاسوۆ, بىرىنشىدەن, جەرگىلىكتى جەرلەردە بيلىكتىڭ بەرگەن وكىلەتتىلىكتى شەكتەن تىس اسىرا پايدالانادى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ءارى سول اسىرا سىلتەۋشىلىكتىڭ سالدارىن جويۋعا ءمان بەرىلمەگەن, ءجونسىز تارتىپ الىنعان مال-مۇلىكتەردى قايتا الىپ بەرۋگە ەشكىم قول ۇشىن بەرمەگەن. ەكىنشىدەن, جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ اكىمشىلىگى زاڭ بۇزۋشىلىقتار تۋرالى ۇندەمەيدى, ەشقانداي اقپاراتتار بەرمەيدى, زارداپ شەككەندەردىڭ پايداسىنا شەشىلگەن وزگەرىستەر تۋرالى دا مالىمەتتەر جوق. دەمەك, ەشقانداي باقىلاۋ بولماعان جانە ۇيىمداستىرىلماعان. ۇشىنشىدەن, زاڭسىزدىقتار ءۇشىن بىردە-ءبىر ادام جازاعا تارتىلماعان دەگەن تۇجىرىم جاسايدى» دەپ تۇيىندەيدى پەريزات قۇرمانقىزى.
تاريحشىنىڭ زەرتتەۋىنە سۇيەنسەك, جانايدار سادۋاقاسوۆ قازاقستانداعى بايلاردى تاركىلەۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ بارىسىندا زاڭسىزدىقتارعا جول بەرىلگەندىگىن, ءتىپتى قىلمىستىق ءىس-ارەكەتتەردىڭ ورىن العاندىعى تۋرالى شىندىقتى جوعارى بيلىك ورگاندارىنان جاسىرماعانىن باياندايدى. ءتىپتى, 1929 جىلى 3 قازانداعى قواك-نە بەرگەن اقپاراتىندا ونى توقتاتۋ قاجەتتىگىن جەتكىزگەن ەكەن.
ايەل تاعدىرىنا الاڭداعان
جانايدار سادۋاقاسوۆ – قازاق ءتىلىن رەسمي ءىس جۇرگىزۋ ءۇردىسىن ەنگىزۋگە تالپىنعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى. 1932-1933 جىلدارى حالىق اشتىق پەن جۇقپالى اۋرۋلاردان قىرىلا باستاعاندا تۋعان ەلىنە جاردەمدەسۋگە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ۇمتىلعان دا ءوزى. ول ايەلدەردىڭ قۇقىعى مەن ازاتتىعىنا كوپ كوڭىل بولگەن.
«جانايدار سادۋاقاسوۆتىڭ تاركىلەنگەن مالدى نەمەسە سالىنعان ايىپپۇلدى قازاق ايەلدەرىنىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ قورىنا اۋدارۋ تۋرالى شەشىمى ايەلدەردىڭ قوعامداعى ءرولىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى. سوت ءىسىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ جانە قازاق تىلىندە قىزمەت كورسەتەتىن ۋچاسكەلەردىڭ سانىن ارتتىرۋ سياقتى ماڭىزدى ماسەلەلەرگە دە باسا نازار اۋدارادى. ماسەلەن, مۇراعات مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك, حالىق سوتتارىندا قازاق تىلىندە جۇرگىزىلگەن ىستەر 1928 جىلى 67,7% قۇراعانىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى.
ول رەسپۋبليكا پروكۋرورى قىزمەتىن اتقارعان تۇستا ادىلەت, سوت, پروكۋراتۋرا سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەردىڭ, اسىرەسە قازاق ايەلدەرىنىڭ سانىن ارتتىرۋعا كۇش سالادى. تۇرمىستىق قىلمىس تۇرلەرى بويىنشا سالىنعان ايىپپۇلداردى جانە تاركىلەنگەن قالىڭ مالداردى قازاق ايەلىنىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ قورىنا اۋدارۋ ارقىلى بارشا قازاق ايەلدەرىنىڭ ازاتتىعى مەن بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتۋگە قام جاسايدى. حالىق سوتتارىنىڭ جۇمىسىن دامىتۋ, قىزمەتكەرلەردىڭ ۇلتتىق قۇرامىن قازاقتارمەن جاساقتاۋ, سوت ىستەرىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرىپ, سوتتاعى ءوندىرىستى جەڭىلدەتۋ جانە جەدەلدەتۋ, وڭتايلاندىرۋدى جوسپارلاپ, ول تۋرالى نۇسقاۋلار ازىرلەيدى.
تەك زاڭدىلىقتى نىعايتىپ, زاڭ كادرلارىن دايىنداپ قانا قويماي, بۇقارا حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىن اشۋعا دا باسا نازار اۋدارىپ, اسىرەسە اۋىلدىق جەرلەردەگى حالىقپەن جۇمىستا ءبىرشاما ناتيجەلەرگە قول جەتكىزەدى. قازاق حالقى مەن زاڭ سالاسىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ انا تىلىندەگى قۇقىقتىق ادەبيەتتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەسىن كوتەرىپ, حالىقتىڭ قۇقىقتىق ءبىلىمىن ارتتىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن» دەپ قورىتىندىلايدى عالىم پەريزات سادۋاقاس.
گۇلميرا ايماعانبەت
