مەملەكەت باسشىسى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا تاياۋ جىلدارداعى مىندەتتەردى العا شىعارعان ەدى. ەلباسى «وتاندى ءسۇيۋ كىندىك قانىڭ تامعان جەرىڭە, وسكەن اۋىلىڭا, قالاڭ مەن وڭىرىڭە, ياعني تۋعان جەرىڭە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن باستالادى» دەي كەلىپ, «تۋعان جەر» باعدارلاماسىن قولعا الۋدى ۇسىندى.
باعدارلامانىڭ «تۋعان جەر» اتالۋ سەبەبىن نۇرسۇلتان ءابىشۇلى بىلايشا تۇسىندىرەدى: «ادام بالاسى – شەكسىز زەردەنىڭ عانا ەمەس, عاجايىپ سەزىمنىڭ يەسى. تۋعان جەر – اركىمنىڭ شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن, باۋىرىندا ەڭبەكتەپ, قاز باسقان قاسيەتتى مەكەنى, تالاي جاننىڭ ءومىر-باقي تۇراتىن ولكەسى. ونى قايدا جۇرسە دە جۇرەگىنىڭ تۇبىندە الديلەپ وتپەيتىن جان بالاسى بولمايدى. تۋعان جەرگە, ونىڭ مادەنيەتى مەن سالت-داستۇرلەرىنە ايرىقشا ىڭكارلىكپەن اتسالىسۋ – شىنايى ءپاتريوتيزمنىڭ ماڭىزدى كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى» دەپ تۇجىرىم جاسايدى. سونىمەن قاتار, ەلباسىمىز جەكە توقتالعان «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىنىڭ باعدارلامالىق ەرەجەلەرىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا حالىق ساناسىندا جالپىۇلتتىق قاسيەتتى جەرلەر جايلى قۇندىلىقتاردى نىعايتۋ بويىنشا «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرى» نەمەسە «قازاقستاننىڭ ساكرالدى گەوگرافياسى» جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. جوبانى جۇزەگە اسىرۋدا قازاقستاننىڭ ساكرالدى نىساندارىن دالالىق ەكسپەديتسيا تۇرىندە كەڭ اۋقىمدا كەشەندى زەرتتەۋ, ماتەريالدار جيناۋ, جۇيەلەۋ جۇمىستارى نەگىزگە الىناتىن ۇستانىمداردىڭ ءبىرى بولىپ باعامدالادى.
بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ بويىنداعى قىزعىشتاي قورعايتىن قادىر-قاسيەتتىڭ قىل پەرنەسىن ءدوپ باسقان باعدارلاما حالىقتى ەلەڭ ەتكىزدى. ءار قازاقتىڭ قادىر تۇتار كيەلى ۇعىمىن ۇلىقتاۋ جونىندەگى ەلباسىنىڭ ۇسىنىسى حالىق تىلەگىمەن ءبىر ارنادا توعىستى. ارتىنشا قر ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ «قاسيەتتى قازاقستان» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى اشىلىپ, اۋقىمدى جۇمىستى باستاپ تا كەتتى. «قاسيەتتى قازاقستان» ولكەتانۋدى دامىتۋ ورتالىعى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى باتىرحان جۇماباەۆتى اڭگىمەگە تارتىپ, قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسىن ازىرلەۋ بارىسىنا قانىققان ەدىك.
– جۇمىس ىستەي باستاعانىمىزعا ەكى ايدان استى. وسى ارالىقتا تۇجىرىمدامامىزدى بەكىتىپ, بىرنەشە جىلدارعا ارنالعان جۇمىس جوسپارى مەن جوبالاردى ازىرلەپ وتىرمىز. سونىڭ باستىسى – «رۋحاني قازىنامىزدى» تۇگەندەپ جاتىرمىز. جىل سوڭىنا دەيىن سۇرىپتالىپ, عىلىمي ساراپشىلار تالقىسىنا ۇسىنامىز. بۇل – اۋقىمدى باعدارلامانىڭ ءبىر سالاسى عانا. «اسىل ۇرپاق» جانە «ۇلتتىق قۇندىلىقتار – ەل بىرلىگى» دەگەن ارنايى باعدارلامالار اياسىندا يگەرىلەر جۇمىستى بەلگىلەپ وتىرعان جايىمىز بار.
رۋحاني قازىنالارىمىزدىڭ قاتارىنا جالپىۇلتتىق دەڭگەيدەگى رۋحاني مۇرالارىمىز جانە التى الاشقا بەلگىلى نىساندارىمىزدى توپتاستىرىپ وتىرمىز. ونىڭ ءوزى جۇزدەن اسىپ وتىر.
– جەرگىلىكتى حالىق ءۇشىن تۋىپ وسكەن جەرىنىڭ تاۋ-تاسى دا, جالعىز وسكەن اعاشى مەن ەسكى جۇرتتاعى توبەسى ويىلعان بەلگىسىز مولا دا كيەلى سانالادى. بىزگە سالسا, جانىمىزعا ىستىق دۇنيەلەردىڭ ءبارىن تىزىمگە ەنگىزىپ, قاسيەتتى گەوگرافيالىق كارتانىڭ بەتىن تولتىرىپ-اق تاستاعىمىز كەلەدى. الايدا قاسيەتتى جەرلەردى تاڭداۋدىڭ بەلگىلى ءبىر كريتەريلەرى بار شىعار؟
– قازاقتىڭ كەڭ بايتاق دالاسىنىڭ قاسيەتتى ەمەس سۇيەمدەي دە جەرى جوق. ۇلان-عايىر جەردى بۇگىنگى ۇرپاعىنا جەتكىزگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنىڭ تاريحى تاۋ-تاستا, بۇلاق-باستاۋلارىندا, كونە قورىمدارىندا تاڭبالاندى. ونىڭ قاسيەتى جايىندا اڭىزدار جەتتى. ەندى ءوز تاريحىنىڭ تىنىنەن ايىرىلىپ قالعان بىزدەرگە سول دالانى كەزىپ, قاسيەتتى كيەسىن ۇلىقتاپ, ونىڭ ءتول مۇرامىز ەكەنىن اشىق ناسيحاتتايتىن كەز جەتتى.
ونداي نىسانداردىڭ ەل اۋزىندا جۇرگەن اڭىز-ءاپسانالارىن جيناقتاپ, بەلگىلى ءبىر تۇلعالارعا قاتىستى بولسا, وندا ونىڭ قازاق مەملەكەتتىگىندە, رۋحانياتىندا, ساياسي وركەندەۋى مەن بولاشاعىنداعى رولىنە ءمان بەرىپ ايشىقتاماقپىز.
مۇنىڭ مۇمكىن ساياسي, مادەني, ءدىني, رۋحاني استارىنا ءمان بەرەمىز. وسى نەگىزگە سۇيەنە وتىرىپ, حالقىمىزدىڭ بەرىك ءارى مىقتى رۋحاني قالقانىن جاسايمىز.
تۇركىستانداعى تۇمەن باپ, سايرامداعى سانسىز باپ
– ارينە, كوزى قاراقتى جان قازاق رۋحانياتى ءسوز بولعاندا كيەلى تۇركىستان جەرىندەگى, قاراتاۋ بويى مەن سىردىڭ تومەنگى اعىسى, باياناۋىل ولكەسى مەن باتىستاعى ءپىر بەكەتتىڭ مۇراسى سياقتى كيەلى جەرلەردى ەسكە الادى.
– ارينە, اتالعان قاسيەتتى ورىنداردان اينالىپ وتپەيمىز. دەگەنمەن ارنايى ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىق بار. سوعان سايكەس, بۇل ءتىزىمدى رەتتەۋدە وڭىرلەردەگى مادەنيەت باسقارماسى اينالىسادى. ودان بولەك, وسى ماسەلەگە جاۋاپ بەرەتىن وبلىس, قالا اكىمدەرىنىڭ ورىنباسارلارى بار. ولار عالىم-ولكەتانۋشىلاردان, تاريحشىلاردان جانە جەرگىلىكتى اقساقالدار كەڭەسىنەن تۇراتىن جۇمىسشى توپتارىن قۇرايدى. بۇل ىسكە جەرگىلىكتى جەردىڭ شەجىرەشىلەرى مەن قوعام بەلسەندىلەرى دە قوسىلا الادى. ولار ورتاق شەشىمگە كەلىپ, حاتتامانى ءبىزدىڭ ورتالىققا جولدايدى. تامىزدىڭ العاشقى وندىعىندا قولدا جينالعان ۇلتتىق رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى نىسانداردىڭ ءتىزىمىن كەڭەستىڭ تالقىسىنا سالماقپىز. «تۋعان جەر» اتتى قازاقستاننىڭ ولكەتانۋشىلار بىرلەستىگى قۇرىلدى. ونىڭ ماقساتى – ولكەتانۋشىلار بىرلەستىك مۇشەلەرىمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەي الادى, ءارتۇرلى ايماقتارداعى ولكەتانۋشى كونەكوز قارتتاردى تارتا وتىرا, رۋحاني مۇرامىزدى ىزدەستىرۋ.
– بارشا قازاق جەرىنەن نەبارى ءجۇز نىسان شىقتى دەگەندى قومسىنىپ وتىرمىز, دەگەنمەن از دا ەمەس. ەسكەرىلمەي كەلگەن ەسكىنىڭ كوزىنەن نە كىردى دەپ سۇراۋعا بولا ما؟
– بۇلاردىڭ ءبارى – قازاق تاريحىنداعى كورنەكتى نىساندار. ەلوردا تورىندەگى «بايتەرەك», «ماڭگىلىك ەل» مونۋمەنتى بارشا قازاققا قاستەرلى ەمەس پە؟! الماتىداعى ءورشىل قازاق جاستارىنىڭ قانى تامعان الاڭ دا سونداي قۇرمەتكە لايىقتى. كەشەگى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرگە قاتىستى نىساندار مەن اڭىراقاي شايقاسى وتكەن جەرلەرگە دە بابالارىمىز قانىمەن قاسيەتىن قوندىرعان.
بۇقار جىراۋ, اباي, شاكارىم, ىبىراي التىنسارين كەسەنەلەرى, باياناۋىلداعى ءماشھۇر ءجۇسىپ كەشەنى, احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ جاتقان جەرى دە قاسيەت تۇتار ورىندارىمىز. تەك اقمولا وبلىسىنان بەس بىردەي قاسيەتتى نىساندى تاڭداپ وتىرمىز. ونىڭ ءبىرى – «حان ورداسى – كوكشەتاۋ», «ابىلاي حان» الاڭى, كەنەسارىنىڭ ۇڭگىرى, «الجير», قابانباي كەسەنەسى, VI-VII عع. قۇماي-قوسباتىر ورتاعاسىرلىق مەموريالدى ءدىني كەشەنى.
– قازاق جەرىندە وتكەن شايقاستار جايىن تۇگەندەسەك, وندا «قالماق قىرعان» دەپ اتالاتىن جەرلەردى قانداي تىزىمگە سالدىڭىزدار?
– قوستاناي وبلىسىنىڭ قامىستى اۋدانىندا قازاق جاساعى جەرلەنگەن دەگەن بالبال تاستار ءتىزىمى كەلدى. جوڭعارلارمەن العاشقى شايقاستار سوندا وتكەن دەسەدى. دەگەنمەن «قالماق قىرعان» دەپ اتالاتىن جەر اتاۋى بىرنەشە وبلىستاردا كەزدەسەدى. ونىڭ اتاۋى ايقايلاپ تۇرعانىمەن, زەرتتەۋى كەم. الداعى ۋاقىتتا عالىمدار باسقا دالەل تاۋىپ, تاعى دا جاڭالىقتار اشىلىپ جاتسا, وندا بۇگىنگى بىزدەر تاڭبالاعان ۇعىمعا تىرەلىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. تاريحتىڭ كەيبىر كۇماندى تۇستارىن اشىق قالدىرۋىمىزدىڭ سەبەبى دە سول. الايدا تاريحشىلاردىڭ ىزدەنىسىنە مۇمكىندىك بەرە وتىرىپ, وعان الداعى جىلداردا قايتا ورالۋىمىز ابدەن مۇمكىن.
سايىپ كەلگەندە, تەك ءبىر اڭىزدىڭ ىزىمەن-اق قاسيەتتى جەرلەر دەپ قادىرلەيتىن اتاۋلى ورىندار جوق ەمەس. سونىڭ ءبىرى – ورداباسىداعى «بىرلىك» توبەسى. ايتىلىپ جۇرگەن اڭىزعا قاراعاندا, بۇل توبە قولدان ۇيىلگەن. ەلدىڭ ءار تۇكپىرىنەن 1726 جىلى ۇلى قۇرىلتايعا جينالعان جاساقتار وزدەرىنىڭ تۋعان جەرلەرىنەن ءبىر ۋىس توپىراق الا كەلىپ, سول توبەگە ۇيگەن دەسەدى. حالىقتى تۇتاستىرىپ, ىنتىماعىن ارتتىرۋدا ماڭىزى بار مۇنداي جەرلەر تاعزىم ەتۋگە تۇرارلىق.
ورنى بولەك ارىستار مۇراسى
– بەرگى تاريحتىڭ بەدەرىندە الاش ارىستارىنىڭ ورنى بولەك, ولاردان قالعان مۇرا ۇلىقتالدى ما؟
– الاش قوزعالىسى مەن تۇلعالارىنا قاتىستى ون شاقتى جەر تىزىمگە ەنگىزىلدى. ال سوڭعى شەشىمىن عىلىمي كەڭەس ايتادى. بۇل باعدارلاما قازاقتىڭ «كيەلى» دەگەن ۇعىمىن كەڭەيتە تۇسەدى. ءبىز قازاق مەملەكەتتىگىندە ورنى بار تۇلعالاردى ۇلىقتاۋ ارقىلى قاسيەتىمىزدى ۇعامىز. ولاردىڭ ومىربايانىمەن تانىسىپ, ولاردىڭ ءىزى قالعان جەرلەردە بولىپ, تاريحپەن جاقىنداسا تۇسەدى. ءار قازاقتىڭ ەلىن-جەرىن سۇيۋگە وسى ساكرالدى جەرلەردىڭ ىقپالى بولماق.
ەگەر باسىن اشىپ العىمىز كەلسە, رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى نىساندار مەن جەرگىلىكتى اۋماقتارداعى ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن, حالىققا تانىمال بولماسا دا, جەرگىلىكتى حالىق قاستەرلەيتىن تاريحي ءمانى بار ورىنداردىڭ ءوزى ءبىر توبە.
بۇل دەگەنىمىز – جۇمىس وسىمەن توقتاپ قالمايدى دەگەن ءسوز. الداعى ۋاقىتتا ءۇش تىلدە بەس تومدىق ەنتسيكلوپەديا جاسالادى. «ا» ارپىنەن باستالاتىن العاشقى تومدىق جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن جارىق كورمەك. الداعى بەس جىلدىڭ ىشىندە اتقارىلاتىن وراسان زور جۇمىستار, ءتۇرلى ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالار ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ جاڭا بەتتەرىن اشىپ, ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى اسپەتتەپ, ءوز ورنىنا قويۋعا ۇلەسىن قوسادى دەپ ويلايمىن.
ءبىر جاقسىسى, ۇلتىمىزدىڭ سالت-داستۇرىمەن بىرىگىپ كەتكەن, وتكەنى مەن بۇگىنىنەن سىر شەرتەتىن تاريحي قۇندىلىعىن ۇلىقتاۋ تەك ءبىر ورتالىقتىڭ جۇمىسى عانا ەمەس. وعان وزگە دە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ۆەدومستۆولارى ىسكە تارتىلۋدا. اتاپ ايتسام, پرەزيدەنت اكىمشىلىگى تاراپىنان ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-دە قر
مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى, قر ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى, قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى, قر اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىكتەرى بىرىگىپ, ارنايى «رۋحاني جاڭعىرۋ» جوبالىق كەڭسەسى قۇرىلدى.
– «ا» ءارپى دەگەندە…
– استانا, الماتى قالالارى, اقمولا وبلىسى, الماتى وبلىسى, اقتوبە وبلىسىنداعى قاسيەتتى جەرلەردىڭ اتاۋلارى مەن عىلىمي تۇسىنىكتەمەسىن قامتيدى. اقتوبەدەگى حان مولاسى, قوبىلاندىعا قاتىستى جەرلەر كوپشىلىككە تانىس ەمەس. ەندى وسى جيناق ارقىلى كيەلى جەرلەر تۋرالى مالىمەتىمىز مولىعاتىن بولادى.
بۇل زەرتتەۋلەردىڭ ىزىندە تۋريستىك باعدارلار تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. مىسالى, ءبىر وڭىرگە ىسساپارمەن بارا قالساڭىز, وندا وسى جەرلەردەگى قاسيەتتى ورىندارعا سوعا كەتۋگە مۇمكىندىك بولادى. ىرىكتەلىپ الىنعان ورىنداردىڭ ينفراقۇرىلىمدارى قۇرىلىپ, الداعى ۋاقىتتا ەل ەكونوميكاسىنا دا تابىس الىپ كەلەتىن ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا جول اشىلادى. ەنتسيكلوپەديانىڭ ىزىنشە ءتۇرلى زاماناۋي قوسىمشالار شىعارىلىپ, بۇل اقپاراتتار قولجەتىمدى بولادى.
– قازاقتىڭ بەرگى ءۇش ءجۇز جىلدىق تاريحىندا وزگە جۇرتتاردىڭ دا ءىزى قالدى عوي. ول قالاي ىرىكتەلدى؟
– پاتشا سالدىرعان پەروۆسك بەكىنىسىندە قازاق جەرىندەگى ەڭ كونە شىركەۋ قالىپتى. ول ەسكى عاسىردىڭ ساۋلەت ۇلگىسى ءارى حريستيان ءدىنى بەلگىسى رەتىندە تىزىمگە ۇسىنىلىپ وتىر.
قازاق جەرىنە ايدالىپ كەلگەندەردىڭ اراسىندا الەمدىك اتى بار تۇلعالار جوق ەمەس. سونىڭ ءبىرى – دوستوەۆسكي, ەكىنشىسى – تاراس شەۆچەنكو عۇمىرىنىڭ ءبىراز كۇندەرىن وسى جەردە وتكىزدى. ولاردىڭ دا قاستەرلەيتىن ۇرپاقتارى وسىندا جاساپ جاتىر. سول ءۇشىن دە بۇل تۇلعالارعا قاتىستى جەرلەردى دە تىزىمگە قوسۋعا تىرىسامىز. اتاپ ءوتۋ كەرەك, ۇلتىمىزدىڭ ايتۋلى تۇلعالارىنىڭ بەلگىلەرى شەتەلدەردە قالدى. ونى دا تىزىمدەپ, حالىق ساناسىندا وشىرمەۋگە اتسالىسۋىمىز قاجەت-اق.
سۇحباتتاسقان:
ايگۇل ۋايسوۆا
