سايىن مۇراتبەكوۆ نەگە قول سىلتەدى؟
جازۋشى سايىن مۇراتبەكوۆ دەرتى اسقىنىپ, توسەكتە جاتقاندا, قالامداس ىنىلەرى ءارى كوڭىلىن سۇراپ, ءارى جازۋشىعا مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلگەنىن سۇيىنشىلەپ ايتۋعا بارعان ەكەن. سالەمدەسىپ, انانى-مىنانى اڭگىمە قىلعان سوڭ:
– قۇتتى بولسىن, مەملەكەتتىك سىيلىق الدىڭىز, – دەيدى قالامگەردى قۋانتۋعا اسىعىپ. ءبارى دە جىلت ەتكەن قۋانىش ساۋلەسىن, ءبىر شاتتانعان بەلگى كورەمىز بە دەگەن ۇمىتپەن ونىڭ جۇزىنەن كوز الماي تۇرعان ەدى. بىراق سايىن مۇراتبەكوۆ اۋرۋ جەڭىپ, ءال قاشقان قولىن كوتەرىپ, ءبىر-اق سىلتەپتى. بۇل – 2006 جىل, جەتپىسكە كەلگەن شاعى ەدى. ەرتە تانىلىپ, مويىندالعان جازۋشى ءومىرىنىڭ سوڭعى ايلارى بولاتىن. بۇل كۇنگە دەيىن قالامگەردىڭ اتقارعان ەڭبەگى دە, تۇلعالىق تۇعىرى دا بيىك ەدى. سايىن مۇراتبەكوۆ دەگەن ەسىمنىڭ ءوزى قانداي ماراپاتتان دا ارتىق تۇراتىن. ەگەر مەملەكەتتىك سىيلىق ەرتەرەك, ءوز ۋاقىتىندا, قالامگەر قايراتتانىپ, شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ جۇرگەن جىلدارى بەرىلگەندە, البەتتە, قۋانار ەدى. ءوز ۋاقىتىنان كەشىككەن قۋانىشتىڭ دا ءدامى بولماي قالادى ەكەن…
دارىندى مەملەكەت دارالاي ما؟
1966 جىلدان باستاپ ءار ەكى جىل سايىن قالامگەرلەرگە, ال 1971 جىلدان باستاپ ادەبيەت قانا ەمەس, ونەر, ساۋلەت سالاسىنداعى تۇلعالارعا, بەرتىندە عالىمدارعا دا بەرىلە باستاعان مەملەكەتتىك سىيلىق – ەلىمىزدەگى ەڭ جوعارى دەڭگەيلى ماراپاتتاردىڭ ءبىرى. سوندىقتان دا وعان قول سوزبايتىن, ونى ارماندامايتىن قالامگەر كەمدە-كەم. اقىن مۇحتار شاحانوۆ قانا بۇل اتاققا قۇمارتپاعان دەگەن اڭگىمە بار. ءسوز جاۋاپكەرشىلىگىن كوتەرگىمىز كەلمەي, وسى ماقالانى جازاردا اقىن اعامىزعا حابارلاسىپ, راس-وتىرىگىن سۇرادىق. مۇحتار شاحانوۆ: «قالقام, ماعان كەزىندە «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرەمىز دەگەندە باس تارتقانمىن. مەملەكەتتىك سىيلىقتى قايتەم» دەدى ءبىر-اق سوزبەن.
قالامگەرلەر اراسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتى ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىنداعى ەڭبەگىنىڭ, ءوزىنىڭ, ءوز تالانتى مەن ونەرىنىڭ باعاسى دەپ قابىلداپ, وعان قالاي دا قول جەتكىزگىسى كەلىپ تۇراتىن كوزقاراسقا شاحانوۆتىڭ ۇستانىمى بىراق تيتىمدەي دە اسەر ەتە العان جوق. وسى اتاق ءۇشىن بەس-التى رەت باعىن سىناپ, «وسىنى الماي تىنبايمىن» دەپ, سانالى تۇردە ونىڭ سوڭىنا تۇسكەن اقىندار دا بولعان. مەملەكەتتىك سىيلىق دارىندى مەملەكەتتىڭ, ەلدىڭ مويىنداۋى دەپ تۇسىنەتىندەر از ەمەس. شىنىندا, سولاي ما؟
ەڭ وكىنىشتىسى, وسى سىيلىققا بايقاۋ جاريالانعاننان ءبىزدىڭ ادەبيەت توڭىرەگىندە جۇرگەن تۇلعالاردىڭ اراسىندا پىش-پىش اڭگىمەلەر كوبەيىپ, الاكوزدىك, ىشتەي تارتىس, تەكەتىرەس ۇدەي تۇسەدى. بيىل مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ بايقاۋىنا كىمدەر ءتۇسىپتى؟ قانداي شىعارما ۇسىنىلعان؟ كوميسسيانىڭ قۇرامىندا كىمدەر بار؟ ونىڭ كىمگە بۇيرەگى بۇرادى؟ وسىنداي سۇراقتار كوپشىلىك قالامگەرلەردىڭ ىندىنىن قۇرتىپ, ولار مەيلىنشە جەل ءسوزدىڭ جەتەگىنە ەرەدى.
«مىنا كوميسسيادان پلاتون دا اتاق الا الماس ەدى»
راس, مەملەكەتتىك سىيلىققا تالاس, بايقاۋداعى باسەكە ونەر وكىلدەرى, عالىمدار اراسىندا دا بولادى. بەلگىلى عالىم مۇحتارباي وتەلباەۆ ايتقانداي, عىلىمي ەڭبەكتەردى كوپشىلىك وقىمايتىندىقتان, ولاردىڭ اراسىنداعى تالاس-تارتىس سول سالانىڭ وكىلدەرى اراسىندا عانا تالقىعا تۇسەدى. ءبىر جولى مۇحتارباي اعامىزدىڭ كوميسسيا جەتەكشىسىنە: «ءسىزدىڭ مىناداي كوميسسياڭىزعا پلاتون كەلىپ تۇسسە دە, مەملەكەتتىك سىيلىق الا المايتىن ەدى» دەگەنى دە سوندىقتان.
وسىنداي سوزدەر قۇلاعىنا جەتتى مە ەكەن, اراعا ءبىرەر جىل وتكەندە بۇل اتاقتى عالىمدار اراسىنداعى ەڭ تالانتتى, دەڭگەيى بيىك, ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعالارعا بەرۋدى پرەزيدەنت ءوزى قاداعالاپ, ءبىراز ۋاقىت ادىلدىك ۇستەمدىك ەتكەن ەكەن. ال قازىر, كەيبىر اقساقالداردىڭ ايتۋىنشا, بۇل ماسەلە قايتادان بۇرىنعى قالپىنا ءتۇسىپ كەلە جاتقانعا ۇقسايدى.
شىنىمەن, شىعارماعا بەرىلە مە؟
مەملەكەتتىك سىيلىق ەلدى, ونەر مەن مادەنيەتتى, عىلىمدى, ادەبيەتتى دامىتۋ ءۇشىن تاعايىندالعان. ساۋلەت, ونەر, ادەبيەت, عىلىم سالالارىنىڭ قاي-قايسىسىندا بولماسىن بۇل ماراپات ەڭ تاڭداۋلى, جاقسى تۋىندىعا بەرىلەتىن بولسا, وندا وزگەلەردىڭ دە جاقسى ءىس ىستەۋگە اسىعاتىنى, ىنتالاناتىنى ايان. شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا, ونەر مەن ءمادەنيەتتى, عىلىم مەن ادەبيەتتى دامىتۋعا ۇلەس قوسسام, ەرەكشە دۇنيە تۋدىرسام دەيتىن باسەكە قالىپتاستىرا السا – بۇل ماراپات ءوزىن-ءوزى اقتاعانى. ال باسەكە قالىپتاستىرا الماسا شە؟ كەرىسىنشە, قالامگەرلەر اراسىندا الاۋىزدىق تۋدىرىپ, ولاردىڭ تۇلعالىق بيىكتەن پەندەشىلىككە تومەندەۋىنە, ادەبي ورتانىڭ «بىلعانۋىنا» الىپ بارسا شە؟
ال مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ تۇلعاعا ەمەس, شىعارماعا بەرىلەتىنى راس پا؟ راس بولسا, نەگە قالامگەرلەر جاقسى شىعارما جازعان سايىن مەملەكەتتىك سىيلىق الىپ وتىرمايدى؟ كوركەمدىك دەڭگەيى بيىك, تاقىرىبى ەرەك, تىڭ دۇنيە جازىلعان ساتتە, دەر كەزىندە شىعارماشىلىق يەسى نەگە ماراپاتتالمايدى؟
«قاراعاندى», «شىعاناق», «داۋىلدان كەيىن», «ميلليونەر» سياقتى تۋىندىلارىمەن وقىرمان سۇيىكتىسىنە اينالعان عابيدەن مۇستافين نەگە مەملەكەتتىك سىيلىقتى كوركەم شىعارمالارىنا الماي, 1978 جىلى, 76 جاسىندا «وي اۋەندەرى» دەگەن ماقالالار جيناعى ءۇشىن الدى؟ ال «جۋسان ءيىسى», «وتاۋ ءۇي», «جابايى الما» سەكىلدى تۋىندىلارىمەن وقىرمان سەزىمىن تەربەگەن سايىن مۇراتبەكوۆكە نەگە بۇل اتاق قايتا باسىلعان جيناعى ءۇشىن بەرىلدى؟ جيناقتاعى پوۆەستەر مەن اڭگىمەلەر نەگە العاش جارىق كورگەندە, دەر كەزىندە باعالانبادى؟ ال 1984 جىلى «الاساپىران» تاريحي رومان-ديلوگياسى ءۇشىن قازاق كسر-ءىنىڭ اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىعىن العان مۇحتار ماعاۋين نەگە «شىڭعىس حانى» ءۇشىن تاعى اتاق الا المادى؟
بيىل بايقاۋعا ءتۇسىپ وتىرعان مارحابات بايعۇت, عالىم جايلىباي, تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى, وتەگەن ورالباەۆ, اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆا سىندى ىلعي ايتۋلى قالامگەرلەردىڭ اراسىنان ماراپات يەسىن تاڭداعاندا ادىلدىك تۋىن قۇلاتىپ الماۋدىڭ جولى قايسى؟ بۇل اقىن-جازۋشىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا مەملەكەتتىك سىيلىققا لايىق تۋىندىلارىن تالاي جىلدان بەرى جازىپ كەلە جاتقان جوق پا؟ وسى ماراپاتتىڭ دۇرىس تاپسىرىلۋىنا جاۋاپتى تۇلعالار وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الا ما؟
بۇل ماراپات تالاسقانىڭىزعا تاتي ما؟
كەيدە شىعارماشىلىقتاعى باسەكە ونەر مەن عىلىم يەلەرىنىڭ ومىردەگى باسەكەسىنە ۇلاسىپ كەتىپ جاتاتىنى بار. الدەقانداي ءبىر اتاققا, ماراپاتقا تالاسىپ, قالعانداردىڭ كەيبىرى ارادا ون, جيىرما جىل وتسە دە ىشتەي «ءتىستەسىپ», رەتى كەلسە ءبىرىن-ءبىرى تۇيرەپ قالعىسى كەپ تۇراتىنى بايقالادى. ءباسپاسوز بەتتەرىنەن, عالامتوردان اتاققا ۇسىنىلعانداردى جاقتاپ, وقىرماننىڭ ەكىگە (بالكىم, ودان دا كوپكە) جارىلۋى, ايتىسۋ, ءسوز تالاستىرۋ سەكىلدى كەلەڭسىزدىكتەر كورىنىپ قالاتىنى دا راس. مۇنداي جاعدايلار تۇلعالاردىڭ ابىرويى مەن بەدەلىنە كولەڭكەسىن تۇسىرەتىن كەزدەر دە از ەمەس.
بايگەگە تۇسكەن سوڭ كىم كىمنىڭ دە قۇر قول قالعىسى كەلمەيتىنى انىق. اتاق پەن ماراپات بايقاۋى بولعان جەردە ءۇمىت, ودان اسسا پەندەشىلىك, دۇنيەقورلىق, ماقتانسۇيگىشتىك, وزىمشىلدىك سەكىلدى مىنەز ۇيالاپ جاتاتىنى دا تۇسىنىكتى. ال مەملەكەتتىك سىيلىق قالامگەرلەردىڭ وسىنداي ورتادا تالاسقا تۇسكەنىنە تاتي ما؟ بۇل ماراپات شىعارماشىلىق يەسىنە نە بەرەدى؟
وسى سۇراقتى 2016 جىلى «ءاي, دۇنيە-اي» رومانى ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىق العان بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ اعامىزعا قويعانبىز. «بۇل – اتاق قوي. ەشقانداي دا جەڭىلدىك بەرمەيدى. «سوۆميننىڭ» اۋرۋحاناسىنا تەگىن ەمدەلۋگە بولادى, بىراق مەن وعان بۇرىن ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر اتاعىن العاندا تىركەلىپ قويعانمىن. مەملەكەتتىك سىيلىق العاندا اقشالاي سىيلىعى بولادى. مەن 40 مىڭ دوللار كولەمىندە الدىم. باسقا جەڭىلدىگىن كورگەنىم جوق» دەدى اعامىز.
مەملەكەتتىك سىيلىق العان تۇلعالار ءۇشىن تاعى كوپتەگەن جەڭىلدىك بەرىلەدى, مەرەيتويلارىن مەملەكەت وتكىزىپ, سوڭعى ساپارعا دا ءوزى شىعارىپ سالادى ەكەن دەگەن سياقتى الىپقاشپا اڭگىمەلەردى ءبىز ەشقانداي زاڭدى قۇجاتپەن ادىپتەي المادىق.
ءتۇيىن
سونىمەن, ءبىزدىڭ اقىن-جازۋشىلارىمىز ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىق – ولاردىڭ تالانتى مەن ەڭبەگىنە مەملەكەت تاراپىنان بەرىلگەن باعا. «مەملەكەتتىك سىيلىق الۋ دەگەن ءسوز – قالامگەرلەردىڭ ءوز ۇعىمدارى بويىنشا, كلاسسيك رەتىندە مويىندالۋ.
جاقسى سوزگە دە جان سەمىرەتىنىن ويلاساق, ماراپاتتاۋ ارقىلى ءبىزدىڭ قوعام قالامگەرىنىڭ ارقاسىنان قاعادى. ەل, وقىرمان «مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى عوي» دەپ ەركەلەتەدى. بۇل – قالام ۇستاعان قاناعاتشىل تۇلعالار ءۇشىن زور مارتەبە, ۇلكەن قۋانىش. ايتسە دە, كەز كەلگەن اتاق پەن ماراپاتتىڭ «قۇندىلىعى» قوعامدا قالىپتاسقان كوزقاراسقا بايلانىستى. كوزقاراس وزگەرگەندە بۇل ماراپاتتىڭ دا ءمانى كەتىپ, سوڭىندا تەك ماتەريالدىق يگىلىگى قالادى. تۇرمىستىق يگىلىگى تۇرعىسىنان قاراعاندا, مەملەكەتتىك سىيلىق ءۇشىن كۇرەسۋ – 40000 دوللار ءۇشىن كۇرەسۋ عانا ما سوندا؟!
