اتاقتى «زافارنامانىڭ» (جەڭىسناما) اۆتورى شاراف اد-دين يازدي اقساق تەمىردىڭ زامانىندا قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ دە عيماراتى بار ارنايى قورعا (ۆاكۋف-ءا.د) ارناپ قولحات قالدىرعانىن ايتادى. وندا ول قوردى «ەشقانداي جاعدايدا ساتۋعا, جەكەمەنشىك سەكىلدى ۇرپاقتان-ۇرپاققا قالدىرۋعا, قانداي بولماسىن سىلتاۋمەن بازبىرەۋگە سىي رەتىندە ۋاقىتشا نەمەسە تۇبەگەيلى بەرۋگە بولمايتىنىن قاتتى ەسكەرتكەن.
قولحاتتا قورعا تيەسىلى جەرلەر اۋقىمى بەلگىلەنىپ, ودان تۇسكەن تابىستى ءبولۋ جايلى دا ءدال ايتىلعان. كىرىس, تابىستىڭ ءبىر بولىگىن اقساق تەمىر ازىرەت سۇلتانعا, ياعني قوجا احمەت ياساۋيگە بەيسەنبى, دۇيسەنبى كۇندەرى قۇران وقيتىن ەكى قارىعا بەرۋگە بۇيىرسا, ال كەسەنەنىڭ ءىس جۇرگىزۋشىسى (مۋتاۋاللي – ءا.د) ەتىپ ۇلى اقىن ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ءمىر ءالى قوجا شايقىنى تاعايىنداعان. داڭقتى قولباسشى كەسەنەنىڭ سۋ تاسۋشىسى مەن سىپىرۋشىسى, باعبان, شىراقشىلارىنىڭ مىندەتتەرى تۋرالى ايتۋدى دا ەستەن شىعارماعان.
قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى اۋليەلى جەر بولعاندىقتان مۇندا كەلەتىن, ياكي جول-جونەكەي تۇستەنىپ اتتاناتىن جولاۋشىلار مەن جەرگىلىكتى پاقىرلار, كەمباعالدار, جەتىمدەر مەن مۇساپىرلەرگە «حاليم-ابا» (بوتقا) اتتى اس ازىرلەپ, نان ءپىسىرىپ وتىرۋدى اقساق تەمىر قولحاتتا قاتاڭ ەسكەرتكەن. ونىڭ بۇل دۇنيەسىن بەلگىلى شىعىستانۋشى ابۋباكىر ديۆاەۆ (1855-1933) پارسى تىلىنەن ورىس تىلىنە ءتارجىمالاپ, اۋەلى 1898 جىلى تۇركىستان ولكەلىك ارحەولوگتار ۇيىرمەسىنىڭ جالپى ماجىلىسىندە جۇرتشىلىققا تانىستىرعان. سوڭىرا وسى عاسىر باسىندا (1901) «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتىندە جاريالاعان ەكەن.
قولحاتتىڭ قالاي تابىلعانى جايلى ءا. ديۆاەۆ ەشقانداي ماعلۇمات بەرمەگەن. تەك قولحات تۇپنۇسقاسىنىڭ باس جاعىندا اقساق تەمىر ءمورىنىڭ التىن جالاتىلعان كوشىرمەسى مەن ۋاقىت تەزى اسەرىنەن بە قۇجاتتىڭ ءۇش جەرىنە اقاۋ ءتۇسىپ جەلىمدەلگەنىن, دەي تۇرعانمەن, ول سويلەمنىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەنىن ەسكەرتكەن. اقاۋ ءتۇستى دەگەنىمەن, ول جەرلەر شىنىندا دا قولحات نوبايى مەن مازمۇنىنا قىلاۋ تۇسىرە قويماعان. دەسەك تە, ول سويلەمدى ابۋباكىر ديۆاەۆ سەكىلدى ءبىز دە استىن سىزىپ كورسەتە كەتتىك.
ماتىندەگى تەمىر مەن قوجا احمەت ياساۋيگە ارنالعان ۇزىن-سونار گيپەربولالار قازىرگى وقۋشى ۇعىمىنا وڭاي تيمەسە كەرەك. دەي تۇرعانمەن, بۇل قۇجاتتىڭ ءوز زامانىنىڭ دۇنيەسى بولعاندىقتان, ورتاعاسىرلىق اراب, پارسى ءسوز زەرگەرلەرى كوپشىلىگىنىڭ ستيلىنە جاقىن جازۋعا ءتيىس بولعاندىعىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
سونىمەن ءون بويىنان اقساق تەمىردىڭ قوجا احمەت ياساۋي قورىنا دەگەن اسا قامقورلىعى مەنمۇندالاپ تۇرعان قولحات ماتىنىنە ۇڭىلەيىك.
«ۇلاعاتتى دا قاسيەتتى ءبىر اللادان باسقا قۇلشىلىق ەتۋگە لايىق قۇداي جوق. مۇحاممەد ونىڭ ەلشىسى, پايعامبارىمىزدىڭ ءوزى مەن پاك اۋلەتى, قوستاۋشىلارى مەن بارلىق ءىزباسارلارى جانە حاق جولمەن كەلە جاتقانداردىڭ كۇللىسىن اللا جارىلقاي كورسىن!
مىنە, وسىنداي باقىتتى كۇندەر ۇلى اللانىڭ ءوزىنىڭ تاڭداۋلى قۇلدارىنا قايىرىمدىلىق قازىناسىنىڭ ەسىگىن اشار كۇندەرىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن سوڭ – ۇلى جاراتۋشىنىڭ ءادىل جازاسىنان ۇمىتتەنىپ جانە قاسيەتتى ءھام تاقۋا زيرات ءيسىنىڭ (ازىرەت سۇلتاننىڭ) اراشا تۇسەر دۇعاسىن سۇراي وتىرىپ, حاق جولىنداعى سۇلتان, شىندىق پەن اقتىق سۇلتانى, تاڭداۋلى سوپى باسشىسى, ءوز كەزىنىڭ الدىڭعى قاتارلى اۋليەسى, ءوز كەزىنىڭ اسا نۇر جاۋعان اۋليەسى, وتە بەرەكەلى سۇلتان قوجا احمەت ياساۋي اتىنا باعىشتاپ بىرنەشە قوردىڭ ىرگەتاسىن قالادى. اللا تاعالا ونىڭ زيراتىن ءوز نۇرىنىڭ ساۋلەسىمەن جارىق ەتسىن.
ول قورلار «قوجا تۇماسى» بۇلاعىنان باستالعان «جالاڭاش» دەپ اتالاتىن ءبىر ارىق سۋ مەن ونىڭ ەكى جاعىنداعى جەرلەردەن تۇرادى. ول جەرلەردىڭ اياق جاعى اقجار جولى ارقىلى ءوتىپ «ازىرەت قۇلحايىر اتاعا» بارىپ تىرەلەدى. (ماتىندە كۋليل-حايت – ءا.د) بۇل قوردى جاراتقان يەم قيامەت-قايىم كۇنى ىزگى نيەتپەن قابىل السىن.
ءى. وسىندا ايتىلىپ, بەلگىلەنگەن, شەكاراسى ايقىندالعان جەرلەردەن تۇسكەن كىرىس تيىسىنشە عانا ءبولىنۋى ءلازىم, ويتكەنى بۇل جەرلەر ءھام ودان تۇسكەن تابىس ايقىن دا دالەلدى, بەكىتىلگەن قور. ونىڭ ءتۇسىمى «دايىمى سارقىلمايتىن بەرەكەنىڭ» ناق ءوزى. ويتكەنى بۇل قور ماڭگىلىك تاۋسىلمايتىن, بۇزۋعا بولمايتىن بولىپ شاريعات كۇشىنە يەك ارتا, ۇلى جاراتۋشىنىڭ راحىمىنا بولەنۋگە ءۇمىت ەتىپ قۇرىلدى. ونى ەشقانداي جاعدايدا ساتۋعا, جەكەمەنشىك سەكىلدى ۇرپاقتان ۇرپاققا قالدىرۋعا, قانداي بولماسىن سىلتاۋمەن بازبىرەۋگە سىي رەتىندە ۋاقىتشا نەمەسە تۇبەگەيلى بەرۋگە بولمايدى.
بۇل قور باستاپقى قالپىنداعىداي تۇتاس ساقتالىپ, بەلگىلى ءبىر تارماقتارعا ساي قيمىل ەتۋى ءتيىس. ءوزىنىڭ قاسيەتتى دە ايقىن شارتىمەن ول قوردى پايدالاناتىنداردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسۋعا كومەكتەسەدى. «قاسيەتتى بوپ جاراتىلعانىڭ» (ازىرەت سۇلتاننىڭ) جانى ءجانناتتا بولۋىن سۇراپ, ۇلى اللا اتىنا دۇعا وقيدى. قور ءسويتىپ, وسىنداعى تارماقتاردا كورسەتىلگەن مول شارتقا نەگىزدەلە قۇرىلعان. جارىق كۇن تاۋسىلعانشا, ول سول تارماقتار بويىنشا ارەكەت ەتەدى.
شارتقا ساي مەڭگەرۋشىنى تاعايىنداۋ مەن بوساتۋ وسى قوردى جاساعان ادامنىڭ ەركى مەن تىلەگىنە بايلانىستى, ونى ەشكىم دە ونىڭ ەركىنسىز بۇزا المايدى.
ءىى. ايتىلعان قور قانشا تابىسقا يە بولسا دا ول بىلايشا ءبولىنۋى ءتيىس: ا) ۇلى اللانىڭ قاسيەتتى قۇراندا باياندالعان قاسيەتتى ناقىلداردى جاتتاپ, ونى بەيسەنبى, دۇيسەنبى كۇندەرى ءدىن يسلام تۋىنىڭ يەسى, اۋليەلەردىڭ پاگى, باتا العان الەۋەتتى ازىرەت سۇلتان قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ اسا تازا رۋحىنىڭ راحات تابۋى ءۇشىن زيراتىنىڭ باسىندا وقيتىن ەكى قارىنى ريزا ەتۋ ءۇشىن جۇمسالسىن. وعان پاتشالىق ەتكەندەر پاتشاسىنىڭ (اللانىڭ) كەشىرىمشىل مەيىرىمى جاۋسىن! قاسيەتتى قۇراننىڭ وسى ناقىلدارى ءوزىنىڭ نۇرىمەن ونىڭ قاراڭعى زيراتىن جارىق ەتسىن! قۇران وقۋشىلار وسىندا جاقىن جەرلەنگەندەر رۋحىنىڭ ءلاززات تابۋى ءۇشىن دە دۇعا باعىشتالسىن!
ءىىى. ءدىن ءتارتىبىن ۇستاۋشى اسا تاقۋا ءمىر ءالى قوجا شايقى حاسان شايقىنىڭ بالاسى, ۇلى سادىر شايقى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ەدى. سادىر شايقىنىڭ «حالۋاتي شايح» (جەرتولە مەشىت شايقىسى – ءا.د) دەگەن لاقاپ اتى بار. ول ۇلى ازىرەت – قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ قاسيەتتى دە قوش ءيىستى زيراتىنىڭ ءمۋتاۋالليى لاۋازىمىن لايىقتىلاردىڭ ءبىرى بولىپ يەمدەنگەنى ايقىن بولعان سوڭ ونى مەن (تەمىر) مۋتاۋاللي ەتىپ تاعايىندادىم. قاتەرلى قيامەت قايىم كۇنى ول جاۋاپ بەرە الاتىنداي بوپ جۇكتەلگەن ءىستى جۇرگىزە ءبىلۋى قاجەت. ەگەر قۇدىرەتتى ءتاڭىرىم قالاسا, ارتىق-اۋىس شىعىن مەن تالان-تاراجعا جول بەرمەيدى. ءمىر ءالى قوجا شايقىدان سوڭ ونىڭ ورنىنا بالالارى مۋتاۋاللي بولۋى قاجەت. ونان كەيىن دە ولاردىڭ قىزمەتىن ەركەك كىندىك ۇرپاقتارى عاسىرلار ءبىتىپ, جارىق كۇن تاۋسىلعانشا جالعاستىرا بەرۋى كەرەك.
ءىV. بۇل قاسيەتتى زيرات جانىندا جەرگىلىكتى جاماعات ىشىنەن سۋ تاسۋشى جانە سىپىرۋشىنىڭ مىندەتىن اتقاراتىن ەكى ادام بولۋى ءتيىس. ولار بۇل مىندەتتى قولىنان كەلگەنىنشە مۇلتىكسىز, ءمىنسىز اتقارىپ, ورىندارىندا دايىمى بولىپ, ءوز ىستەرىنە قامقورلىقپەن قاراۋى قاجەت.
V. «قوجا تۇماسى» ماڭىنداعى قورعا قارايتىن باق ىشىندە باعبان ءىسىن بىلەتىن ەكى باقشاشى بولسىن. بۇل كىسىلەر «الدەقاشان وسىندا بولىپ, باقشاشىلىق قىزمەتىنە ۇقىپتى قاراپ, باۋ ءىشىن گۇلدەندىرۋگە مىندەتتى. ولار ءوز ۋازيپاسىن باعبانداردىڭ وسيەت, نۇسقاۋىنا ساي اتقارىپ, باقتى كۇتىمگە الادى. ولاردىڭ بىلىكتەرىنىڭ مىعىمدىعى – باعبان ءىسىن جەتىك بىلەتىن جۇرت قۇپتاپ, ماقۇلدايتىنداي دارەجەدە بولسىن.
ءVى. سادىر اد-دين قوجا شايقىنىڭ ۇرپاعى حاسان شايقىنىڭ بالاسى اسا تاقۋا ءمىر ءالى قوجا شايقى ءوزىنىڭ شىنايى, ىزگى نيەتتىلىگە وراي مۋتاۋاللي بولىپ تاعايىندالۋىنا بايلانىستى – اتالعان قوردى جويۋ پيعىلىنداعى ادامداردىڭ ارام نيەتىن اسىرۋعا جول بەرمەۋى قاجەت. قور قاراۋىنداعى جەرگە سەبىلگەن استىق ءتۇسىمىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ, ونى قاتاڭ تۇردە تيىسىنشە عانا ءبولۋ ءلازىم. ال وڭاي تۇسىمدەردىڭ كولەمى كەمىتىلىپ, زالال ەتىلمەي مۋتاۋاللي قولىنا تابىس ەتىلۋى كەرەك. بارلىق تابىستىڭ تۇسۋىنە وراي, ايتىلمىش مۋتاۋاللي ءتۇسىمدى قوردىڭ مۇقتاجىنا قاراي ءبولىپ, از دا كوپ تە ەمەس, تەك ءتيىستى مولشەردە عانا جۇمساۋعا مىندەتتى.
ءVىى. ءار اپتانىڭ دۇيسەنبى جانە جۇما كۇندەرى ەكى باتمان (باتمان – ەجەلگى تۇركى ءسوزى. ولشەم اتى, ءبىر باتمان نەمەسە باتپان 180 كەلى مەن 300 كەلىنىڭ ارالىعىن قامتيدى. ء–ا.د) بيداي مەن ەكى باتمان ەت جانە سوعان لايىق مولشەردەگى تۇز جانە قاجەتتى وتىن جۇمسالىپ, رۋحىن ۇلى اللا جارىق ەتكىر, اۋليەلەردىڭ ايبىندى سۇلتانى – ازىرەت سۇلتان عيماراتىنداعى قاسيەتتى قالام ءشاريفتى جاتتاپ العان قۇران وقۋشى قارىلار, زىكىر سالۋشىلار, ياعني ۇلى جاراتۋشىنىڭ ەسىمىن پاش ەتۋشىلەر, سونداي-اق جەرگىلىكتى پاقىرلار, كەمباعالدار, جەتىمدەر مەن مۇساپىرلەر ءۇشىن «حاليم-ابا» اتتى تۇسكى اس ازىرلەنسىن. بۇدان باسقا كۇن سايىن كۇنكورىسى قيىن جوعارىدا ايتىلعان كەمباعالدار مەن پاقىرلارعا ارناپ نان ءپىسىرۋ ءۇشىن ۇنعا اينالدىرعان ءجۇز باتمانداي شىعىن ەتىلسىن. ول ءۇشىن جەرگىلىكتى مولشەردە ۇن, تۇز, نوقات جۇمسالسىن.
ءVىىى. ايتىلعان قورلاردى ەشنارسەگە ايىرباستاۋعا بولمايدى, ءارى ولار ءاردايىم ءوز ورنىندا بولۋى كەرەك. ەشكىمنىڭ دە ەشقانداي سىلتاۋمەن قورلاردىڭ ايىرباستاۋىنا جول بەرىلمەسىن, ال ۇكىمەت ورىندارى قورلاردىڭ بۇرىنعى قالپىنشا وزگەرىسسىز قالدىراتىن شەشىم شىعارىپ, بەكىتۋى ءتيىس.
تۇركىستاندا تۇراتىن جاماعات پەن ونىڭ اينالاسىنداعى قىستاق تۇرعىندارى, مۇساپىرلەر مەن كۇللى ۇلكەن-كىشى لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەر, بۇكىل شايقىلار مەن شاباندار ءھام باعىنىشتى پەندەلەر … ءبىلىپ قويسىن! شىنايى ساپارعا اپارار جول مەن شىندىق ءھام ادىلدىك سۇلتانى, كامەل كوڭىل ادامداردىڭ جولباستاۋشىسى, تاماشا تاقۋا, كەزىندە الدىڭعى قاتارلى ۋالىلەردىڭ ءبىرى بولعان اۋليەدە ىزگىلىكتى سۇلتان قوجا احمەت ياساۋي اتىنا باعىشتالعان «حاليم-ابا» پايداسى ءۇشىن تۇركىستانعا تيەسىلى قانشا ارىق بولسا دا ءاربىر ارىقتىڭ ەكى كوش (كوش – ءبىر ماۋسىمدا پار وگىز جەگىپ وڭدەۋگە بولاتىن جەر اۋماعى) جەرى سۋىمەن ايتىلمىش قور قاراۋىنا بەرىلەتىنىن ولار ءبىلسىن جانە ول جايلى ەسكەرتىلسىن. اللا تاعالا ونىڭ زيراتىن ءوز نۇرىنىڭ ساۋلەسىمەن جارىق ەتسىن!
ءىح. اللانىڭ قايىرىمى تۇسكىر ۇلى ازىرەت ءدارۋىش ءالى سىعاناقيدى لايىق كورىپ مەشىتتىڭ حاتيبى, ياعني شىراقشىسى ەتىپ ۇلىلاردىڭ ۇلىسى ازىرەت قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءوزى تاعايىنداپ ەدى. اللا ونىڭ رۋحىن جارىق ەتسىن!
ودان كەيىن ونىڭ ورنىنا حاتيب بولىپ ۇرپاقتارى تاعايىندالىپ كەلدى. سوندىقتان دا كەلەشەكتە وسى لاۋازىمدى اتقارۋ ءۇشىن ونىڭ تاقۋا ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى تاعايىندالۋى قاجەت. جوعارىدا ءاربىر ارىقتىڭ ەكى كوش جەرى سۋىمەن ازىرەتتىڭ قاسيەتتى زيراتىنىڭ قورىنا تيەسىلى ەكەندىگى ايتىلعان بولاتىن. ول ارىقتار مىنالار: قياشىق-بوحارىق, شاتداربازا, تاشاناق, شاعا جانە قوسقورعان.
پاتشالىق قۇرعان كۇللى كىسىلەر, اكىمدەر, زيالىلار, جوعارى مارتەبەلىلەر مەن قاراپايىم حالىقتىڭ قورعا قايسىبىر وزگەرىس جاساۋعا, نەمەسە ونى باسقا نارسەگە ايىرباستاۋعا باتىلى بارماسىن. ونداي قىلىققا تىيىم سالىناتىنىن ءبىلسىن ولار. ەگەر كىمدە-كىم وسىندا بەلگىلەنگەن شارت پەن قور قۇقىن بۇزسا, ول ادام ۇلى اللانىڭ, پەرىشتەلەر مەن كۇللى جۇرتتىڭ قارعىسىنا ۇشىراپ, ونداي ادام جاراتۋشىنىڭ ماڭگىلىك ازابىنا كەسىلسىن!» (جالوۆاننايا گراموتا داننايا تيمۋروم تۋركەستانسكوي مەچەتي ازرەتا-ياساۆي. پەرەۆود يز پەرسيدسكوگو.-تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي. № 39,7 (30) مايا, 1901 گودا, 2-3 ستر.).
مىنە, اقساق تەمىردىڭ قولحاتى وسىنداي ساليقالى وي, پاراساتتى پىكىر, بايسالدى ۇسىنىستارىمەن اياقتالعان. وسى رەتتە قۇجات سوڭىندا كەيىنىرەك وزگە بىرەۋ جازعان دەگەن تورتتاعان دا بار ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ول مىناۋ:تەمىر كورەگەن سەكىلدى پاتشا بولعان جوق,
بۇل دۇنيەگە ول 735 (1334) جىلى كەلدى. 771 جىلى (1368) جىلى ول كۇللى الەمدى جاۋلاپ الدى. ال 807 (1404) جىلى ول بۇل دۇنيەدەن اتتانىپ كەتتى.
ءابساتتار قاجى دەربىسالى,
شىعىستانۋشى
