كەيكى كوكەمبايۇلى – 1916 جىلعى تورعايداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى, امانكەلدى باتىردىڭ جان جولداسى. قۇرالايدى كوزگە اتاتىن اتاقتى مەرگەن تۋرالى ونداعان جىلدار بويى شىندىق ايتىلماي, ونى «بانديت», «ۇرى», «قاراقشى» دەپ داتتاۋمەن كەلدى. كەيكى – امانكەلدىنىڭ قارۋلاس سەرىگى, كومەكشىسى, مىڭباسى بولىپ پاتشا جازالاۋشىلارىنا قارسى كۇيىك, قۇمكەشۋ, دوعال, تورعاي سوعىستارىنىڭ بارىنە قاتىسىپ, اسقان ەرلىك كورسەتكەن, جۇرەك جۇتقان قايسار دا قايراتتى باتىر.
ەل اراسىندا «كەيكىنىڭ قولى مەرگەن, امانكەلدىنىڭ كوزى مەرگەن» دەگەن ءسوز بار. كەيكى كوزدەگەنىن قالت جىبەرمەيتىن مەرگەن بولعان. مەرگەننىڭ اقتارعا دا, قىزىلدارعا دا قىزمەت ەتكىسى كەلمەدى. اسىرەسە, كەيكىنىڭ ساياسات ساحناسىندا ەرلىك, بيلىك جۇمىستارعا ارالاسپاي, اداسقان كيىكتەي وقشاۋلانعان كەزى امانكەلدى باتىردىڭ ولىمىنەن كەيىن بولعان ءتارىزدى. امانكەلدى ساردار «تۇسىنىكسىز جاعدايدا» قازا تاپقاننان كەيىن, بۇل ىسكە ابدىعاپاردىڭ دا قاتىسى بار دەگەن ەل اراسىندا تاراعان قاڭقۋ سوزگە العاشقىدا اڭعال باتىر سەنىپ قالادى. قازاقتىڭ ءبىر جايساڭىن ءبىر جايساڭىنا ولتىرتكىسى كەلگەندەر ابدىعاپار مەن كەيكىنىڭ اراسىنا وسىلاي وت سالعان. مۇنىڭ اقىرى ۇلكەن قانتوگىسكە اپارىپ سوعاتىنىن بىلگەن ابدىعاپار حاننىڭ جاقىنى ەرجاننىڭ قاليى دەگەن ەل اراسىنىڭ بەدەلدى ادامى كەيكىنى رايىنان قايتارىپ, ونىڭ ابدىعاپار حان تۋرالى پىكىرىنىڭ قاتە ەكەنىنە كوزىن جەتكىزەدى. اراداعى اعايىننىڭ ارالاسۋىمەن كەيكى ابدىعاپارعا دەگەن كەگىن باسىپ, مەرگەن ءوز تىرشىلىگىمەن مامىراجاي كۇن كەشىپ جۇرگەندە, قىزىلداردىڭ ءالىبي جانكەلدين جىبەرگەن ارناۋلى وتريادى امانكەلدىنىڭ ءولىمىن ابدىعاپاردان كورىپ, ابدىعاپاردى 1919 جىلى اتىپ كەتەدى.
ابدىعاپار حاننىڭ ولىمىنەن كەيىن كەيكىنىڭ بۇكىل تىنىس-تىرشىلىگى, اقىل-ويى ءبىر توقتامعا كەلە الماي, اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ, وقشاۋ تۇرمىس كەشەدى. ول ەندى تىرشىلىكتەگى دۇنيەدەن ءتۇڭىلىپ, اقتارعا دا, قىزىلدارعا دا قوسىلماي, ءوزىنىڭ كەلەشەگىن باسقا جەردەن, باسقا ەلدەن ىزدەۋدى ماقسات ەتەدى. ءسويتىپ كەيكى مەرگەن ازعانتاي اعايىن-تۋىستارىمەن ەرتەدە اقتارمەن شايقاسقان ءبىر سوعىستا قولعا تۇسكەن تاتاردىڭ سولداتىن ەرتىپ, ۇلىتاۋ ارقىلى سىرتقا كەتپەكشى بولادى.
ايتا كەتەتىن ءبىر شىندىق, وسى تاتار جىگىتىن وزىمەن بىرگە شەتەلگە الىپ كەتپەكشى بولعاندا, كەيكىنىڭ اياۋلى جارى – اقجان سۇلۋ ايتتى دەگەن ءسوز ەل اۋزىندا وسى كەزگە دەيىن ساقتالعان, اقجان سۇلۋ: «باتىر, مىنا نوعايدى بەتىنە جىبەر, جۇرەگىم بىردەڭە سەزەدى, وسىدان وپا تاپپاي-اق قوي, ونىڭ مىنەز-قۇلقى ماعان ۇنامايدى» دەپتى كۇيەۋىنە نازدانا وتىرىپ. اقجان سۇلۋدىڭ بۇل كەزدە مەرگەنگە ەركەلەيتىن دە, نازداناتىن دا ءجونى بار ەدى, ومىردە ەركەك بالانىڭ ءيىسىن اڭساپ جۇرگەن كەيكىنىڭ بۇل كەزدە كوڭىلى قۋانىشتى, اقجان ەكىقابات بولاتىن. باتىردىڭ تۇقىمسىز وتەم بە دەپ ومىردەن ءتۇڭىلىپ:
قارىنداسىم – قاناتىم,
ۇشقىر قىلىش بولاتىم.
ەركەك بالام جوق ەدى,
ايىرىپ جاۋدان الاتىن, – دەپ تورىعىپ جۇرگەن كەزى بولاتىن. مىنە, كەيكى مەرگەننىڭ ەڭ اقىرعى ايانىشتى ءولىمى, قىزىلداردىڭ بۇكىل كەيكى اۋلەتىن اتىپ ءولتىرۋى دە ءدال وسى كەز ەدى.
«1922 جىلعى ءساۋىر ايىنىڭ 22 جۇلدىزىندا جىلانشىق بويىنداعى جالاۋلى دەگەن جەردە سۇتەمگەننىڭ جاكەنىنىڭ ۇيىنە ايەلىمەن, 2-3 جاقىن تۋىستارىمەن قونىپ جاتقاندا, ءتۇن ىشىندە تورعايدان جاسىرىنىپ شىققان قىزىلداردىڭ 50 شاقتى سولداتى ءۇيدى قورشاپ الادى. ءۇيدى كۇزەتىپ تۇرعان كەيكىنىڭ ءىنىسى – وسپاننىڭ تۇسكەنىن قىزىلدار قىلىشپەن تۋراپ ولتىرەدى. ءۇيدىڭ ىشىندە كەيكىنىڭ ايەلى اقجان كۇيەۋىنە كومەكتەسىپ, جاۋدان ەسىكتى قورعاپ وق اتادى. ەندى كەيكىنى سوعىسىپ الا المايتىنىن تۇسىنگەن قىزىلداردىڭ كومانديرى قۋلىققا كوشەدى. كەيكىگە ەرىپ كەلە جاتقان اقتىڭ سولداتىنا تەرەزە جاقتان, سىرتتان ورىسشا ايقايلايدى.
– سەن كەيكىنىڭ تۋ سىرتىنان كەلىپ, ەكى قولىن ۇستاپ, ءوزىڭ بۇعىپ قال, سول كەزدە ءبىز كەيكىنى اتامىز, ال ساعان ەركىندىك بەرەمىز, جۇمىسقا الامىز, – دەپ وتىرىك ۋادە بەرەدى. قىزىلداردىڭ ەكىجۇزدىلىگىنە سەنىپ قالعان بەيشارا قاشقىن تاتار ىشتەن «كەيكىنى تۋ سىرتىنان ۇستادىم» دەپ ايقاي سالعاندا, قىزىلدار وتريادىنىڭ باستىعى كەيكىنى ءدال ماڭدايدان اتىپ سالادى. ال ەكىنشى وق كەيكىنىڭ ايەلى اقجانعا تيەدى. قىزىل جەندەتتەر كەيكىنىڭ باسىن كەسىپ, قانجىعاسىنا بايلاپ, وزدەرىمەن بىرگە تورعايعا الىپ كەتەدى. كەيكىنىڭ ەكىقابات ايەلى اقجان سۇلۋدىڭ باسىن قىلىشپەن شاۋىپ, قارىنىن جارادى, سويتسە اقجان سۇلۋ قۇرساعىندا ايى-كۇنى تولىسقان ەر بالا بار ەكەن, ول انا قۇرساعىندا قىزىل قانعا بويالادى. ال قىزىلدارعا كومەكتەسىپ, كەيكىنى ۇستاعان قاشقىن تاتاردى ولار تورعايعا كەتىپ بارا جاتقاندا جولدا اتىپ كەتەدى». ماعان بۇل دەرەكتى اكەم قورعان ءامىرحامزاۇلى ايتقان ەدى. وعان جارىلعاسىن اتتى تۋىسقان اكەمىز ايتىپتى. بۇل كىسى كەيكىنىڭ باسىن الىپ, وزدەرىنىڭ قاتىگەز جاۋىزدىقتارىنا ماساتتانعان قىزىلداردىڭ وتريادى تورعايعا بارا جاتقاندا اققۇم بولىسىنىڭ ءىرى بايى نۇرتايدىڭ ۇيىنە قونادى. جارىلعاسىن اقساقال – وسى نۇرتايدىڭ بالاسى. اكەم وسى اڭگىمەنى ودان ەلۋ جىل بۇرىن جازىپ العان.
كەيكى مەرگەن قايشىلىعى مەن بۇرالاڭى مول زاماندا حالقىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن, وسى جولدا جانىن پيدا ەتكەن ارىستان جۇرەكتى, رۋحى كۇشتى ەرلەردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى بولىپ ۇرپاقتار ساناسىندا قالا بەرمەك.
ءيا, كەلەشەك بۋىن ءۇشىن ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا كەيكى باتىر بەينەسىنىڭ كينودا سومدالۋى ءبىزدى دە قۋانتتى.
«بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ» دەيدى دانا حالقىمىز, دەگەنمەن تاريحي ۇلى تۇلعامىز, دالانىڭ ەركەسى – كەيكى بەينەسىنىڭ كينو الەمىندە كورىنىس تابۋى – قۇپتارلىق جاعداي. اۋىلداس اعامىز, سەگىز قىرلى, ءبىر سىرلى جان – ءشوپتىباي ءبايدىلدين مەن تورعاي ەلىنە بەلگىلى بەرىك ابدىعاليۇلىنىڭ اتالعان تۋىندىعا كەڭەسشى بولۋى ءفيلمنىڭ ماڭىزدىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى. ايتقانداي, كاسىبي تاريحشى – قۇرمانعالي داركەنوۆتى دە شاقىرتۋ كەرەك ەدى.
جارايدى, «ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەگەندەي, جالپى وسىنداي فيلم ءۇشىن قۋانعانىممەن, كەيبىر كوڭىلگە قونبايتىن دۇنيەلەردى ايتپاسام تاعى بولماس. ونىڭ ۇستىنە, ەلدەگى قاريالاردان كەيكى تۋرالى اڭگىمەلەردى بالا كۇنىمىزدەن ەستىپ وستىك.
ءبىرىنشى, اعا بۋىن ارتىستەرىنىڭ وبرازداردى بەينەلەۋلەرىنە شاك كەلتىرمەسەم دە, كەيىنگى جاس ءارتىستەر ديالوگتارىنىڭ دەڭگەيى مەكتەپ دراما ۇيىرمەلەرىنىڭ دارەجەسىندە قالعانى مەنى قىنجىلتادى. قۇددى, سول زاماننىڭ ەمەس, قازىرگى ادەبي بۇرمالانعان تىلدە سويلەپ جۇرگەن سياقتى. سۇحباتتارعا قاراپ كەيكى ءداۋىرىنىڭ كىسىلەرى ءتىرىلىپ كەلسە, مۇنداي سوزدەردى ءتىپتى تۇسىنبەس ەدى.
ەكىنشى, ءفيلمنىڭ تۇسىرىلگەن ايماعىن الايىق, ارينە تورعاي جەرى سارىارقانىڭ جازىقتى ولكەسىنىڭ ءبىرى دەسەك تە, قىزبەل, ءشيلى, تاستى جەرلەرىندە كىشىگىرىم تاۋلار بار, ال ۇلىتاۋعا جاقىن سارىتورعاي, قاراتورعاي وڭىرىندەگى تاۋلارىندا كەيكى ۇڭگىرىنىڭ اتالعان ولكەدە بولۋى تەگىن ەمەس ەكەنىن كورسەتەدى.
ءۇشىنشى, «دۋان» دەگەن اتپەن بەلگىلى اكىمشىلىك ورتالىقتى تورعاي دۋانى, ياعني تورعاي قالاسى دەپ شامالادىم. قازىرگى كۇنگە دەيىن جۇرت, اسىرەسە اتا-اجەلەرىمىز «قالا», «دۋان» دەپ اسپەتتەپ وتىرادى. ارينە, پاتشا زامانىندا اتالعان ولكەدە قوستاناي, اقتوبە, ىرعىز بەن تورعاي باستى قالالار بولعانى بەلگىلى, وكىنىشكە قاراي, ول زاماننىڭ تاريحي (قالا ساۋلەتىنىڭ) ەسكەرتكىشتەرى تورعايدا ساقتالماعان دەۋگە بولادى. الايدا قازىرگى وردا جەرىندەگى قالا كورىنىستەرىن فيلمدە پايدالانعاندا كۇشتى بولاتىن ەدى. ناعىز سايكەستىكتى, ۇقساستىقتى كورەر ەدىك.
ءتورتىنشى, تاريحي تۇلعالاردىڭ وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسىن 1908 جىلعى تورعاي قالاسىنداعى قازاقتار مەن كازاكتار اراسىنداعى توبەلەستەن باستاۋ قاجەت ەدى. مەنىڭ ويىمشا, ءتىپتى كەنەسارى كوتەرىلىسىنە قاتىسقان يمان, جاۋكە, شاكىر باتىر ۇرپاقتارىنىڭ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن باستاۋى تەگىننەن-تەگىن ەمەس ەدى.
بەسىنشى, بارريكادانىڭ ار جاعىندا قالعان, بىراق ءبارىنىڭ ماقسات-مۇددەسى ورتاق احمەت بايتۇرسىنوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, كەيكى باتىر, ابدىعاپار حاننىڭ, امانكەلدى باتىر, ءالىبي جانكەلديننىڭ بەينەلەرىن سومداعاندا ساق بولۋىمىز كەرەك. «وتكەنگە سالاۋاتتى, كەلەشەككە اماناتتى» ۇمىتپايىق.
التىنشى, تورعاي قازاقتارىنىڭ 1916 جىلعى كوتەرىلىسى ورتا ازيا مەن قازاقستانداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرىنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى ەكەنىن ەسكەرىپ, ونىڭ ماڭىزدىلىعىن بارىنشا اشۋ قاجەت ەدى. ولاردىڭ سانى 75 مىڭ شاماسىندا بولعان, پاتشا وكىمەتىنىڭ تۇراقتى ارمياسىمەن شايقاسىپ, ءتىپتى كوتەرىلىسشىلەردى اەروپلانمەن بومبالاعانىن بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلمەس.
جەتىنشى, ەل بيلەگەن ابدىعاپار حان اۋىلى ناعىز حان اۋىلى رەتىندە كورسەتىلۋى قاجەت ەدى. جالپى, كينوداعى قاي اۋىلدى الساق تا وتە قاراپايىم, جۇپىنى. كيىز ۇيلەرى ءتىپتى حان, باتىردىڭ ەمەس, قويشىنىڭ ءۇيى سياقتى.
سەگىزىنشى, كوتەرىلىسشىلەردى ازىق-تۇلىكپەن, قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتكەن بايلاردىڭ (قازىرگىشە ايتساق, مەتسەناتتاردىڭ) ءرولى ايرىقشا اشىلۋى كەرەك ەدى.
توعىزىنشى, ماريا قايدان پايدا بولعان وبراز ەكەنىن تۇسىنبەدىم (ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى «ءپىشتۋ»), قاجەت تە شىعار, راسىندا, تورعاي ورىستارىنىڭ قازاقشا بىلمەيتىنى جوق, الايدا بۇل سول باياعى جالعان ينتەرناتسيوناليزمنىڭ جۇرناعى ما ەكەن؟
ونىنشى, اۋىل ىشىنە كەلىپ اتتان ءتۇسىپ جاتقاندارى ءتىپتى ەرسى, اتام قازاقتا مۇنداي بولىپ پا ەدى؟
ون ءبىرىنشى, كەيكىنى اۋەل باستان ساياق جۇرگىزىپ قويۋ قانشالىقتى دۇرىس, ونىڭ بولەكتەنۋى, بۇعان دەيىن جازعانىمداي, امانكەلدىنىڭ جۇمباق ولىمىنەن كەيىن ەدى عوي.
ون ەكىنشى, اقجان ەرىنە «كەيكى, كەيكى» دەپ قاراتا سويلەيدى, قازاق ايەلى «وتاعاسى» سياقتى ءسوزدى قولدانباۋشى ما ەدى؟ مىسالى, امانكەلدى تۋرالى ەستەلىكتەردە ونىڭ ايەلى بالىمنىڭ «باتىر» دەپ جۇگىنۋىن ءبىلۋشى ەدىم.
ون ءۇشىنشى, باقسىعا «شال, شال» دەپ كەيكىنى سويلەتىپ قويامىز, اتا ءداستۇرى مەن دىنىنە بەرىك مەرگەن سولاي دەپ ايتار ما ەدى؟
جالپى, وسىنداي «اتتەگەنايلارى» بولا تۇرا, كەيكى باتىر تۋرالى فيلم قازاق كينو ونەرىنە قوسىلعان جاڭا ءبىر تۋىندى دەپ قابىلدادىم.
اماندىق ءامىرحامزين,
تاريحشى
