قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن 10 تامىز اباي كۇنى بولىپ بەلگىلەندى. وسى قاۋلىعا بارشا قازاق بالاشا قۋاندى. بۇل, ءبىر جاعىنان ۇلى اقىننىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنا ۇلكەن سىي بولدى. اباي – ۇلت رۋحانياتىنىڭ تەمىرقازىعى. ءبىز سوعان قاراپ بويىمىزدى عانا ەمەس, ويىمىزدى دا تۇزەيمىز. ەندى بۇل مەرەكە – ەل تاريحىنداعى ايتۋلى كۇندەردىڭ بىرىنە اينالماق.
«قازاقتىڭ باس اقىنى» – (ا.بايتۇرسىنۇلى) اباي-يبراھيم تۋرالى وي ايتۋ, ءسوز قوزعاۋ وڭاي-وسپاق شارۋاعا جاتپايدى. بۇگىنگە دەيىن حاكىم اباي حاقىندا ايتىلعان, تاسقا باسىلىپ تاڭبالانعان ءسوز ءالى تاۋسىلعان ەمەس. ويتكەنى, ابايدى, عالىم بولسىن, اقىن-جازۋشى بولسىن, كىم بولسا دا ءوز تانىم-تۇسىنىگى تۇرعىسىندا سارالايدى, بويىنا سىڭىرەدى, باعا بەرەدى.
دانىشپان ويشىل قامتىماعان تاقىرىپ, ايتپاعان وي سورابى بار ما ەكەن, ءسىرا؟! الاش ارىستارىنان بەرى تارتقاندا, سانالى عۇمىرىنىڭ كوپتەگەن جىلدارىن ۇلى اقىندى جان-جاقتى زەرتتەپ اۋەلى ماقالالار شوعىرىن جازعان, سودان سوڭ عانا قازاقتىڭ جارتى عاسىرلىق ءومىرىن كەڭىنەن قامتىعان «اباي جولى» سىندى عاجاپ رومان-ەپوپەيانى دۇنيەگە اكەلگەن مۇحتار اۋەزوۆتەن كەيىن دە قانشاما عالىمدار مەن ابايتانۋشىلاردىڭ ەڭبەگىن كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ قازاق وقىرمانى جاقسى بىلەدى.
اباي تاعىلىمى – ايدىن-شالقار مۇحيت! ۇلى ويشىل ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىندەگى قاداۋ-قاداۋ ايتىلعان وي ورمانى, كەشەگى اباي عۇمىر كەشكەن زامان ادامدارىنا عانا ەمەس, ححI عاسىر ادامدارىنا دا ارناپ ايتىلعانىنا تاڭ قالماسقا ءاددىڭىز جوق. ويتكەنى, اباي شىعارمالارىنداعى ورمان ويلار اشىلماعان ارال سياقتى. ءجاي عانا ءۇستىرت وقىعانمەن تەرەڭىنە بويلاي المايمىز. اباي ۇلىلىعى, اباي تاعىلىمى دا سوندا جاتسا كەرەك.
اباي ولەڭدەرىن بۇگىنگى وقىرمان تۇسىنە مە؟ تۇسىنسە قاي دارەجەدە؟!
«اباي سوزدەرى جالپى ادامنىڭ تۇسىنۋىنە اۋىر ەكەنى راس. بىراق ول اۋىرلىق ابايدىڭ ايتا الماعانىنان بولعان كەمشىلىك ەمەس, وقۋشىلاردىڭ تۇسىنەرلىك دارەجەگە جەتە الماعانىنان بولاتىن كەمشىلىك. ولاي بولعاندا ايىپ جازۋشىدا ەمەس, وقۋشىدا» دەيدى ۇلى ۇستاز احمەت بايتۇرسىنۇلى.
«نە نارسە جايىنان جازسا دا اباي ءتۇبىرىن, تامىرىن, ىشكى سىرىن, قاسيەتىن قاراماي جازادى. نارسەنىڭ سىرىن, قاسيەتىن ءبىلىپ جازعان سوڭ, ءسوزىنىڭ ءبارى دە حالىققا تىرەلىپ, وقۋشىلاردىڭ بىلىمىنە سىن بولىپ, ەمتيحان بولىپ تابىلادى. وقۋشى ءسوزدى سىناسا, ءسوز وقۋشىلاردى دا سىنايدى…».
اباي ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىن ءتۇسىنۋ ءبىر باسقا. ونى مىنا الماعايىپ, الاساپىران ۋاقىتتا, كادىمگى كۇندەلىكتى ءومىر-تىرشىلىگىمىزدە پايداعا اسىرىپ ءجۇرمىز بە؟! اباي ايتقان «تولىق ادام» بولۋعا تالپىنامىز با؟! ءبىلىم-بىلىگىمىز, قارىم-قابىلەتىمىز, سانا-سەزىمىمىز, ادامشىلىق اينامىز جەتە مە؟! شىنتۋايتىنا كەلگەندە, ادام بوپ دۇنيەگە كەلگەن سوڭ, اس ءىشىپ, اياق بوساتۋ, ۇيىقتاۋ, «كوپپەن كورگەن – ۇلى توي» دەپ قۇر انشەيىن تىرشىلىك ەتۋ, ءسويتىپ عۇمىر وتكىزۋ ءۇشىن كەلدىك پە؟! سوندا, ادامنىڭ بۇل ءفاني جالعانداعى ماقسات-مۇراتى نە؟!
ءوزى سۇيگەن قازاعى, ونىڭ كەسكىن-كەلبەتى, بولاشاعى جايلى سونشاما تولعانعان, ۇلتىنىڭ تابيعاتىن, جاراتىلىسىن, ويىن-سويىن, انىق قازاقتىڭ قاتەلىك-كەمشىلىگىن جەرىنە جەتكىزىپ اشىق ايتقان, اشىنا ايتقان ابايدان اسقان كىسى بار ما؟!
قاراڭىز:
سەنبە جۇرتقا, تۇرسا دا قانشا ماقتاپ,
اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ.
وزىڭە سەن, ءوزىڭدى الىپ شىعار,
ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ…
بۇل ولەڭ جولدارىن ءتاپتىشتەپ ءتۇسىندىرۋ ارتىق شىعار. اقىلىڭدى جۇمساپ, بارىڭدى سالىپ ادال ەڭبەك ەت, ماقتاپ-ماراپاتتاعان, ارام نيەتىن, قۋلىعىن جاسىرعان ادامنىڭ سوزىنە سەنبە, ماستانبا, داڭعويلىققا سالىنبا, تەك وزىڭە, ءوز ەڭبەگىڭە سەن دەيدى حاكىم ويشىل.
***
…جاسى كىشى ۇلكەننەن ۇيالماي ءجۇر,
سۇرامساقتار ءناپسىسىن تىيا الماي ءجۇر.
سالەم – بورىش, ءسوز – قۋلىق بولعاننان سوڭ.
قانداي جان سىرتتان ءسوز بوپ, سىنالماي ءجۇر؟..
سۇمدىق ءسوز!
***
سابىرسىز, ارسىز, ەرىنشەك,
كورسە قىزار, جالماۋىز,
سورلى قازاق سول ءۇشىن,
التى باقان الا اۋىز…
اتاق-داڭق, بايلىق دەگەندە جانتالاسىپ, بارىن سالاتىن, سۇيەككە تالاسقان يتتەردەي ىرىلداسىپ تەبىسكەن, ودان ءارى ءبىرىن-ءبىرى كورمەيتىندەي, كورسە قىزار ىشتارلىقتان كەتىسكەن التى باقان الا اۋىز قازاق بۇگىن دە بار.
جوعارىداعى ولەڭ جولدارىنىڭ ءمان-ماعىناسىن, دىتتەگەن ماقساتىن بىلەتىن, تۇسىنەتىن سياقتىمىز. بىلە تۇرا ىسكە اسىرىپ ءجۇرمىز بە؟! ماسەلە سوندا.
جاسىراتىنى جوق, بۇگىنگى تاڭدا رۋحاني قۇندىلىققا, كىتاپقا دەگەن قۇشتارلىق, كىتاپقا دەگەن قۇمارلىق باسەڭدەگەنى راس. ونىڭ ناقتى مىسالدارىن ءار وتباسىنان كورىپ ءجۇرمىز. كەيبىر مەكتەپ كىتاپحاناسىندا بالاعا قاجەت رۋحاني شىعارمالاردىڭ از بولۋىنا كىم كىنالى؟!
«تويدىڭ بولعانىنان, بولادىسى قىزىق» دەمەكشى, اباي تويىنا دايىندىق جىل باسىنان بەرى قارقىندى ءجۇرىپ جاتقانىن بىلەمىز. بۇل رەتتە, ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلى اقىننىڭ وتانى قاراۋىلداعى, «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق مۋزەيى, ۇلى اقىن كەسەنەسى اباتتانىپ, اياقسىز قالعان جۇمىستاردىڭ رەتتەلىپ جاتقانى كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتادى. الايدا, ويلى وقىرمانعا كەرەگى – ۇلى اقىننىڭ 3 تومنان تۇراتىن اكادەميالىق جيناعى. ەستۋىمىزشە, اتالمىش كىتاپتاردا, بۇعان دەيىن جارىق كورمەگەن ابايدىڭ ساياساتتاعى ورنى, ءزاۋ-زاتى, ۇرپاقتارى, اندەرى مەن كۇيلەرىنىڭ ءماتىنى نوتاسىمەن بىرگە جاريالانۋى – ۇلكەن جاڭالىق ەكەندىگى داۋسىز. دەمەك, دانىشپان حاكىمنىڭ وقىرمان قاۋىم بىلە بەرمەيتىن جاڭا قىرلارى جارقىراي اشىلماق.
«ابايدى قازاق بالاسى تەگىس تانىپ, تەگىس ءبىلۋ كەرەك» دەيدى احمەت بايتۇرسىنۇلى. نەگە ولاي دەدى احاڭ؟! الدە, ۇلى ۇستاز حالقىمىزدىڭ ءوز رۋحاني بايلىعىن, ءوز قۇندىلىقتارىن جەتپىس جىلدان اسا ۋاقىت سولاقاي ساياسات سالدارىنان تاني المايتىنىن بولجاپ, ءبىلىپ ايتتى ما ەكەن؟! اللاعا ءتاۋبا, ءبىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ عانا اباي الەمىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلە باستادىق قوي. سەڭ سەتىنەدى, ەل وياندى.
«ءبىز ەلدى, ۇلتتى ابايشا ءسۇيۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك» دەپ وي تولعايدى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
– ۇلى اقىن ۇلتىنىڭ كەمشىلىگىن قاتتى سىناسا دا, تەك ءبىر عانا ويدى – قازاعىن, حالقىن تورگە جەتەلەۋدى ماقسات تۇتتى.
مەنىڭشە, ابايدى وقۋ ءۇشىن, تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن, حاكىم شىعارمالارىن ءومىر-تىرشىلىگىمىزدە كادەگە جاراتۋ ءۇشىن, «ادامدى ءسۇيىپ, اللانىڭ حيكمەتىن سەزىنۋ» كەرەك. سوندا عانا ءبىر ەل, تۇتاس ۇلت بولىپ ىلگەرىلەۋىمىزگە سەرپىن بەرەتىن حاكىم اباي تاعىلىمىنان ءتالىم-تاربيە, ۇلگى-ونەگە الىپ, ويىمىز بەن سويىمىز, تىنىس-تىرشىلىگىمىز, كىسىلىك كەسكىن-كەلبەتىمىز, رۋحاني الەمىمىز جارقىراي, جاڭارا بەرمەك.
تولىمبەك
ابدىرايىم,
جازۋشى
