ابايدىڭ قارا سوزدەرى – ءومىر ءسۇرۋ قاعيداسى

(جالعاسى. باسى گازەتىمىزدىڭ №85, 86, 90-91, 92 ساندارىندا)وتىزىنشى ءسوزدىڭ استارى

«ۇيالماس بەتكە تالماس جاق بەرەدى دەپ, كوپ بىلجىراعان ارسىز, ۇيات­سىز­دىڭ ءبىرى-داعى» دەگەن تۇجىرىممەن اياقتاپتى, اباي وتىزىنشى ءسوزىن.
ءبىز وسى سوزدەردى وقىپ وتىرىپ, جالپى ادام بالاسى كوپ وزگەرە قويمايدى ەكەن-اۋ دەگەن ويعا كەلدىك.
بار عۇمىرىندا قولىنا بالعا الىپ, ءبىر شەگە قاقپاعان, كوپ پايداسىنا اسار ءبىر اۋىز ءسوزى بولماعان, كوپشىلىك باسىن قوسار ءبىر ونەرى بولماعان, بىراق جۇرت جينالسا بولدى, قايىرتپاي سويلەپ, ايىرتپاي توبەلەسىپ جۇرەتىندەر ءالى بار.
بار كەمشىلىكتەن اقتالا, بار قاسيەتىمەن ماقتانا بوسەدى دەيسىڭ.
الەمدى ۇستاپ تۇرعان سونىڭ اقىلى, بيلەپ تۇرعان سونىڭ جاقىنى, ءوزى بار ادامنىڭ باتىرى, رۋى مەن جۇرتى ەلدىڭ تاقىلى.
ابايدى كەم تۇتقان اباي زامانداستارى ولمەي, وسى زامانعا شەتىنەن ءتىرى جەتكەندەي. الدە اباي سولار مىنەزى مەن بولمىسىن ءدال سۋرەتتەپ بەرگەسىن, ءوز زامانداستارىمىز بەن اباي زامانداستارىن ايىرا الماي قالامىز با ەكەن؟ وزدەرى كوپ سەكىلدى.
ءتىپتى كوبەيە تۇسپەسىن…

وتىز ءبىرىنشى ءسوزدىڭ استارى

…ەستىگەن نارسەنى ۇمىتپاستىققا ءتورت ءتۇرلى سەبەپ بار: اۋەلى – كوكىرەگى بايلاۋلى بەرىك بولماق كەرەك; ەكىنشى – سول نارسەنى ەستىگەندە, يا كورگەندە, عيبراتلانۋ كەرەك, كوڭىلدەنىپ, تۇشىنىپ, ىنتامەن ۇعۋ كەرەك; ءۇشىنشى – سول نارسەنى ىشىنەن بىرنەشە ۋاقىت قايتارىپ ويلانىپ, كوڭىلگە بەكىتۋ كەرەك; ءتورتىنشى – وي كەسەلدى نارسەلەردەن قاشىق بولۋ كەرەك.
ءبىز ابايدىڭ وتىز ءبىرىنشى ءسوزىن ءبىر ءارپىن قالدىرماي كوشىرىپ الماققا نيەتتەندىك.
وي كەسەلدەرى: ۋايىمسىز سالعىرت­تىق, ويىنشى-كۇلكىشىلدىك, يا ءبىر قايعىعا سالىنۋ, يا ءبىر نارسەگە قۇمارلىق پايدا بولۋ سەكىلدى. بۇل ءتورت نارسە – كۇللى اقىل مەن عىلىمدى توزدىراتۇعىن نارسەلەر.
«قۇيما قۇلاق» بولۋ اباي تالابى بويىنشا وڭاي شارۋا ەمەس سەكىلدى. كوكىرەگى بايلاۋلى بەرىك بولۋ دەگەن ءسوز – ءوزىڭدى نە ءبىر تالاپقا, نە ءبىر عىلىمعا, نە ءبىر ونەرگە باعىتتاۋىڭ كەرەك دەگەن ءسوز بولار. ءوزىڭدى بايلاي الساڭ, وزىڭە قاجەتتى دەرەكتى, الگى ءوزىڭدى-ءوزىڭ بايلاعان نارسەگە قاجەتتى دەرەكتى ۇمىتام دەسەڭ دە ۇمىتا المايتىن بولارسىڭ. سەبەبى سەن ونى ىزدەپ ءجۇردىڭ عوي. سودان بارىپ ەستىگەن بويدا «اپىرىم-اي بۇل سولاي ەكەن-اۋ» دەپ سەزىمدەنە قالدىڭ. اباي سول كەزدە سول دەرەكتى ويشا ەكى-ءۇش رەت قايتالاپ قوي, سودان سوڭ ء(تورتىنشىسى) – سول مەزەتتە وي كەسەلدەرىنەن اۋلاق بول دەيدى.
وي كەسەلدەرىن اباي ءتىزىپ جازىپ كەتىپتى. بۇلار اقىل مەن عىلىمدى ىلگەرى باستىرمايتىن, بارىن توزدىراتىن قىلىقتار ەكەن.
ۋايىمسىز سالعىرتتىق دەگەن نە؟
ويىنشىل-كۇلكىشىل دەپ كىمدەردى ايتامىز؟
قايعىعا بەرىلگەن جان قانداي بولادى؟
قۇمارپازدار كىمدەر؟
بۇل اباي ايتىپ كەتكەن كەسەلدەر قۇپياسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن كۇندە ەستىپ جۇرگەن بىرنەشە تۇرمىستىق ماقال, ماتەلدەردى, قيامپورىس ءسوز تىزبەكتەرىنىڭ ءبىرلى-جارىمىن ەسكە سالا كەتەلىك, قالعاندارىن وزدەرىڭىز جالعاستىرىپ الا سالارسىزدار…
…قۇدايدىڭ كۇنى كوپ قوي, نەسىنە جانتالاساسىڭ..
…ەرتەڭ دە كۇن بار ەمەس پە…

وتىز ەكىنشى ءسوزدىڭ استارى

وتىز ەكىنشى سوزدە اباي ابزال ويلارىنىڭ ۇشەۋىن, اباي ولەڭدەرىندە كەزدەسەر اسىل ويلار ۇشەۋىن وسى ءوزىمىز «تالاپ» دەپ ات قويعان وسى سوزىمىزدە كەلتىرمەك بولدىق.
ادامنىڭ كوڭىلى شىن مەيىرلەنسە, ءبىلىم-عىلىمنىڭ ءوزى دە ادامعا مەيىر­لەنىپ, تەزىرەك قولعا تۇسەدى.
عىلىمدى ۇيرەنگەندە, اقيقات ماقساتپەن بىلمەك ءۇشىن ۇيرەنبەك كەرەك.
اقىلدى ساقتايتۇعىن مىنەز دەگەن ساۋىتى بولادى. سول مىنەز بۇزىلماسىن!
ءوزى بىلگىسى كەلىپ, ساعىنا ءجۇرىپ كەزدەسىپ, شىن مەيىرلەنە وقىپ
ۇيرەنبەسە ادام وسىنداي ءسوزدى جازا الار ما ەدى!
اباي نە ءۇشىن ىزدەندى؟ ىزدەپ تاپ­قانىن كىم پايداسىنا اسىرماق بولدى؟ اباي وسىنداي ادال ەڭبەگىن, اسىل ويلارىن قايران جۇرتى قازاعىنا ارناماي كىمگە ارناي الادى…
بالا كۇنىمىزدە ورىستەن قايتقان «قارامايا» دەيتىن تۇيەمىزدىڭ الدىنان شىعاتىنبىز. كۇنى بويى دالا ءنارىن جيناعان جارىقتىق بوتاسىن ساعىنىپ, مەيىرلەنە بوز­داپ كەلە جاتۋشى ەدى. بوتاسى باۋىرىنا جاقىنداماي-اق بالاسىنا دەگەن ساعىنىش ماحابباتىنا ءيىپ جۇرە بەرۋشى ەدى. ءتورت ەمشەكتەن ءسۇت تامشىلاي باستايتىن.
اباي دا سول. قايران جۇرتى قازاعىن ءبىراز سىناپ-مىنەپ الىپ, بو­يىنداعى بار ماحابباتىن, سەزىمىن وسىلايشا اقتارادى.
ابايدىڭ وزىنە جانىنان جاقىن كورەتىن قازاعى بولماسا, وسى سوزدەردىڭ ءبىرى دە جازىلماعان بولار ەدى.
اباي بويىنداعى بارلىق قۋاتتى, بارلىق ءبىلىمدى, بارلىق قاسيەتتى ويلار مەن سەزىمدەردى ءيدىرىپ اسىل سوزدەرگە اينالدىراتىن ابايدىڭ ءوز جۇرتىنا, ادام بالاسىنا دەگەن ماحابباتى بولاتىن.
ەدينيتسا – جاقسىسى,
ەرگەن ەلى بەينە ءنول.
ەدينيتسا ءنولسىز-اق,
ءوز باسىندىق بولار سول.
ەدينيتسا كەتكەندە,
نە بولادى وڭكەي ءنول؟
ءولدى دەۋگە سىيا ما, ويلاڭدارشى,
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز
قالدىر­عان.
اسەمپاز بولما ءار نەگە,
ونەرپاز بولساڭ, ارقالان.
سەن دە – ءبىر كىرپىش, دۇنيەگە,
كەتىگىن تاپ تا, بار قالان!

وتىز ءۇشىنشى ءسوزدىڭ استارى

…ەگەر دە مال كەرەك بولسا, قول­ونەر ۇيرەنبەك كەرەك. مال جۇتايدى, ونەر جۇتامايدى. الداۋ قوسپاي, ادال ەڭبەگىن ساتقان قولونەرلى – قازاقتىڭ اۋليەسى – سول.
ءوزىمىز قولونەرگە سۇيەنگەن جان بولعاندىقتان با, ابايدىڭ بۇل ءسوزى ءبىزدىڭ جانىمىزعا بال بولىپ جاعىپ, ماي بولىپ جۇعىپ تۇر. ارينە, ءبىز اۋليەلىككە تالاسا قويماسپىز, بىراق ابايدىڭ قولونەرلى كىسىنى قوعامنىڭ ەڭ ءبىر پايدالى ادام ەكەندىگىنە جۇرت كوزىن جەتكىزىپ كەتكەنى قانداي عانيبەت بولعان. ءايت­پەسە بىرنەشە جىلدار بويى الاقانىڭنىڭ قانىمەنەن, ماڭدايىڭنىڭ تەرىمەنەن سالىپ شىققان, ومىرگە كەلتىرگەن نارسەلەرىڭدى كولدەنەڭ كوك اتتى كيە جارىپ: «مەن سالدىم, مەن سالعىزدىم» دەپ تۇراتىنىن قايتەرسىڭ.
بىراق «قۇداي تاعالا قولىنا از-ماز ونەر بەرگەن قازاقتاردىڭ كەسەلدەرى بولادى» دەپتى اباي.
قولونەرلى جاندارعا اباي بىرنەشە اقىل-كەڭەس جازىپ قالدىرادى:
اۋەلى قولونەرلى جان بويىندا بارعا قاناعات ەتىپ قالماي ىزدەنىپ, ۇيرەنىپ, ۇدايى ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرۋگە تىرىسقانىنىڭ دۇرىستىعىن;
ەكىنشى ەرىنبەي ەڭبەك ەتىپ, ونەرى مەن تاپقانىنا بولا كەربەزدىككە سالىنىپ كەتپەۋدى;
قۋلاردىڭ ماقتاعانىنا بوي الدىرماۋدى;
ونەرلى جانىنا تامىرشىل بوپ جينالا باستايتىن شايتانداردان بويدى اۋلاق ۇستاۋدى تاپسىرادى.
اباي وسى ساقتاندىرعىش كەڭەس­تەرىن جازا وتىرىپ, ونەرلى جان قادىرىن, ونەرىن جەتىلدىرە تۇسۋگە كومەك كورسەتكىسى كەلگەن سەكىلدى.
قولونەرلى جان ءوز ونەرىنە مەيىرلى بولىپ جاقسى كورمەك كەرەك ەكەن. ءوزىڭ جاقسى كورمەي, ءوزىڭ سۇيمەي, باسقاعا جاقسى كورسەتە المايسىڭ, سۇيدىرە المايسىڭ دەيدى.
قارۋىڭنىڭ بارىندا قايرات قىلماي,
قاڭعىپ وتكەن ءومىردىڭ ءبارى دە – جەل.
ابايدىڭ ولەڭدەرىنەن الىنعان وسى ءبىر اۋىز ءسوز قولونەرلى جاندار ءومىرىنىڭ ناعىز ءومىر ەكەنىنە كوز جەتكىزە تۇسەتىندەي.

وتىز ءتورتىنشى ءسوزدىڭ استارى

…كىمدە-كىم احيرەتتە دە, دۇنيە­دە دە قور بولمايىن دەسە, بىلمەك كەرەك: ەش ادامنىڭ كوڭىلىندە ەكى قۋانىش بىردەي بولمايدى, ەكى ىنتىق قۇمارلىق بىردەي بولمايدى, ەكى قورقىنىش, ەكى قايعى – ولار دا بىردەي بولمايدى…
…قاي ادامنىڭ كوڭىلىندە دۇنيە قايعىسى, دۇنيە قۋانىشى احيرەت قايعىسىنان, احيرەت قۋانىشىنان ارتىق بولسا – مۇسىلمان ەمەس.
ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى – دوس.
بۇل سوزدەردى, اباي ويلارىن اباي سوزىنەن كوشىرىپ الدىق. كوشىرىپ الدىق تا, كوڭىلىمىزگە كۇدىك ۇيالاتتىق.
شىنىمەنەن ءبىز (جەكە باسىمدى ءسوز ەتىپ وتىرمىن) بۇ دۇنيە قۋانىشىن و دۇنيە قۋانىشىنان ارتىق قادىرلەپ جۇرگەن جوقپىز با؟
ءبىزدىڭ قاي قىلىعىمىز ساۋاپقا, قاي قىلىعىمىز كۇناعا جازىلىپ جاتىر؟ ونى كىم بىلمەك؟
بىرەۋمەن قاستاسىپ, بىرەۋمەن وشتەسىپ, ادامنىڭ ءبارىن وزىمدەي ەتىپ الامىن دەپ, اللا تاعالانىڭ, ۇلى جاراتقاننىڭ جارلىعىنا قارسى بولىپ جۇرگەن جوق پا ەكەنبىز؟
ءبارى وزىڭدەي بولعاندا, ءومىردىڭ تۇزەلىپ كەتەتىنىنە كىم كەپىل؟
ءوزىڭدى-ءوزىڭ ءتۇسىنىپ بولدىڭ با؟
اباي بارلىق ادامدارعا دوس بولۋدى ۋاعىزدايدى, ال قازاقتارعا «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس, كورمەسەڭ, ءىستىڭ ءبارى – بوس» دەپ ەسكەرتەدى.
ەگەر ادامدار, اباي ويلاعانداي دارەجەدە ادامدارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمگە يەلىك ەتە الماسا, ادام ومىرىندەگى, بۇل دۇنياداعى باستى قاتەسى دە سول بولاتىن بولار…
قامشى سابىنداي قىسقا ومىردەگى از عانا ءلاززات ءۇشىن, ءسال عانا ماقتانىش ءۇشىن, جۇرت كوزىنشە ءتاۋىر اتانۋ ءۇشىن ماڭگىلىك اتتى مەكەندى ۇمىتىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ سولاي بولسا, قانداي قورقىنىش…

وتىز بەسىنشى ءسوزدىڭ استارى

وتىز بەسىنشى ءسوزىن جازىپ وتىرىپ, ابايدىڭ قانداي ويدا بولعانىن, قانداي كۇي كەشكەنىن كىم ءبىلسىن؟
اباي دا ءوز ءومىرىن بىردەن بىلىكتى بولىپ باستاعان جوق بولار. اۋەلى بالا بولدى. بالالىق قىلىقتارىن باستان وتكىزدى. سوڭىنان اعالارى مەن اكە سوزىنە يلاندى, سولاردىڭ ىستەتكەنىن ىستەدى. سويلەتكەنىن سويلەدى. ول كەزدە ىستەگەن شارۋالارىنىڭ ءبارى اباي باسىنا ساۋاپ بولىپ قۇيىلىپ جاتتى دەسەك, وندا ءبىز ءومىردى تانىمايتىندار, زەردەلەي المايتىندار قاتارىنا قوسىلار ەدىك.
بيلىك باسىندا جۇرگەن ادامعا ارى مەن ادامشىلىعىن ءومىر بويى تازا ساقتاپ ءجۇرۋ قيىنعا سوعاتىن سەكىلدى. اباي دا قۇنانبايدىڭ, ىرعىزباي ۇرپاقتارىنىڭ شىندىعىمەن, كوزقاراسىمەن تىرشىلىك تالقىسىنا تالاي رەت ءتۇستى. ءومىردىڭ ساۋابىن دا جيناعان بولار, كۇناسىن دە ارقالاعان بولار.
ەرجەتكەندە, اباي اتى شىعىپ, تانىمال بولعان شاقتا, «قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم» دەپ وكىنگەن شاقتا ءوز بىلىمىمەن, ومىرگە ءوز تانىمىمەن ارالاستى. ارينە, بۇل سوزدەر سول شاقتا جازىلعان بولار.
اباي وسى ءسوزدى جازعالى وتىرعاندا, جانە بۇل ءسوزى بۇ دۇنيەلىك ەمەس و دۇنيەلىك, ادام پەندەسىنە جۇمباق نارسە بولسا, «اللانىڭ ءوزى دە راس, ءسوزى دە راس» دەپ, اللانىڭ اقيقاتتىعىنا سەنگەن كىسى وتكەن ءومىرىن ەسكە الا, وزىنەن دە ەسەپ الا وتىر­عان بولار.
كوز الدىنان قانداي جاعدايدا قانداي شەشىم قابىلدادى, ءبارى سايراپ وتپەدى دەيسىڭ بە…
سول كەزدە, دانالىق, كەمەڭگەرلىك جاسقا جەتكەندە, وزىنە قاي ءىسى قالاي كورىندى ەكەن؟
وكىنىشى كوپ بولدى ما, شۇكىرشىلىگى كوپ بولدى ما؟
بۇ كۇن ءبىر كۇندەردە ءبارىمىزدىڭ دە باسىمىزعا تۇسەدى.
سول كۇنى, وزىڭە ءوزىڭ ەسەپ بەرگەن ساتتە, و دۇنيەگە ونشا قورىقپاي اتتانا الساق, شىركىن…

وتىز التىنشى ءسوزدىڭ استارى

ابايدىڭ: «كىمنىڭ ۇياتى جوق بولسا, ونىڭ يمانى دا جوق» دەگەن ءسوزىن وقىعان كەزدە قاتتى شوشىنىپ قالدىم.
ارينە, الدىمەن ءوزىڭدى ويلايسىڭ. ۇياتسىزدار قاتارىنا ءوزىڭدى قوسا المايسىڭ. سوسىن ءوز زامانداستارىڭنىڭ ءبىرازىن ەسكە الادى ەكەنسىڭ. سولاردىڭ كەيبىرەۋى تۋرالى ويلانىپ, تاپ سول ادامدا ۇيات بار ما ەدى, جوق پا ەدى دەپ, جاۋاپ تابا الماي ساسادى ەكەنسىڭ.
اباي ۇيات دەگەن سەزىمدى ەكى ءتۇرلى بولادى دەيدى.
دۇرىس ادام, ۇياتتى ادام, مىسالى, ابايدىڭ تولىق ادامى بىرەۋدىڭ نە شاريعاتقا, نە ادامشىلىققا, نە اقىلعا تەرىس ءىسىن كورىپ دالادا تۇرىپ الگىنىڭ قىلىعىنا باسقالاردان ۇيالىپ تۇرادى ەكەن.
ەكىنشى ۇيات ءتۇرى دە سونداي قى­لىقتاردى ءوزىڭ ىستەپ الىپ, ءوزىڭدى-ءوزىڭ جەرلەپ, وزىڭە-ءوزىڭ جازا تارت­قىزاتىن بولساڭ كەرەك..
اباي: «ۇيات دەگەن – ادامنىڭ ءوز بويىنداعى ادامشىلدىعى, يتتىگىڭدى ءوز موينىڭا سالىپ, سوگىس قىلعان قىسىمنىڭ اتى» دەپتى.
ۇيات دەگەن سەزىم ويانىپ كەتىپ, ءوز قاتەڭ تۇگىل وزگەنىڭ كەمشىلىگى ءۇشىن ۇيالاتىن بولساڭ سەن كىمسىڭ؟
جەتىم مەن جەسىردىڭ قاقىن جەپ, اۋرۋ مەن ءالسىزدىڭ ۇلەسىن ۇرلاپ, بايلىعىن ارتتىرىپ جاتسا, ول كىم؟ ولار جۇرەگىندە تۋا بىتكەن ۇيات سەزىمى بولدى ما ەكەن؟ بولسا, قايدا كەتتى؟
بۇل سۇراقتارعا ءومىر بويى جاۋاپ ىزدەپ ءوتۋ قاجەت بولار.

وتىز جەتىنشى ءسوزدىڭ استارى

1. ادامنىڭ ادامشىلىعى ءىستى باستاعانىنان بىلىنەدى, قالايشا بىتىرگەندىگىنەن ەمەس.
2. كوڭىلدەگى كورىكتى وي اۋىزدان شىققاندا ءوڭى قاشادى.
3. حيكمەت سوزدەر ءوزىمشىل نادانعا ايتقاندا, كوڭىل ۋانعانى دا بولادى, وشكەنى دە بولادى.
4. كىسىگە ادامىنا قاراي بولىس­تىق قىل; تاتىمسىزعا قىلعان بولىس­تىق ءوزى ادامدى بۇزادى.
5. اكەسىنىڭ بالاسى – ادامنىڭ دۇشپانى. ادامنىڭ بالاسى –
باۋىرىڭ.
6. ەر ارتىق سۇراسا دا ازعا رازى بولادى. ەز از سۇرار, ارتىلتىپ بەرسەڭ دە رازى بولماس.
7. ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ, ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ; ادامدىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ, اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ
8. سوكراتقا ۋ ىشكىزگەن, يواننا اركتى وتقا ورتەگەن, عايسانى دارعا اسقان, پايعامبارىمىزدى تۇيەنىڭ جەمتىگىنە كومگەن كىم؟ ول – كوپ, ەندەشە كوپتە اقىل جوق. ەبىن تاپ تا, جونگە سال.
9. ادام بالاسىن زامان وسىرەدى, كىمدە-كىم جامان بولسا, ونىڭ زامانداسىنىڭ ءبارى ۆينوۆات.
10. مەن ەگەر زاكون قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام, ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم.
11. دۇنيەدە جالعىز قالعان ادام – ادامنىڭ ولگەنى. قاپاشىلىقتىڭ ءبارى سونىڭ باسىندا. دۇنيەدە بار جامان دا كوپتە, بىراق قىزىق تا, ەرمەك تە كوپتە. باستاپقىعا كىم شىقپايدى؟ سوڭعىعا كىم ازبايدى؟
12. جاماندىقتى كىم كورمەيدى؟ ءۇمىتىن ۇزبەك – قايراتسىزدىق. دۇنيەدە ەشنارسەدە بايان جوق ەكەنى راس, جاماندىق تا قايدان بايانداپ قالادى دەيسىڭ؟ قارى قالىڭ قاتتى قىستىڭ ارتىنان كوگى قالىڭ, كولى مول جاقسى جاز كەلمەۋشى مە ەدى؟
13. اشۋلى ادامنىڭ ءسوزى از بولسا, ىزا, قۋاتى ارتىندا بولعانى. ەگەر دە اۋزىنان قان اعىزسا, دومبىت ماقتانشاق, يا قورقاق.
14. قۋانباقتىق پەن باق – ماس­تىقتىڭ ۇلكەنى, مىڭنان ءبىر-اق كىسى ك…ن اشپايتۇعىن اقىلى بويىندا قالادى.
15. ەگەر ءىسىم ءونسىن دەسەڭ, رەتىن تاپ.
16. بيىك مانساپ – بيىك جارتاس,
ەرىنبەي ەڭبەكتەپ جىلان دا شىعادى,
ەكپىندەپ ۇشىپ قىران دا شىعادى.
17. دۇنيە – ۇلكەن كول,
زامان – سوققان جەل,
الدىڭعى تولقىن – اعالار,
ارتقى تولقىن – ىنىلەر,
كەزەكپەنەن ولىنەر,
باياعىداي كورىنەر.
18. باقپەن اسقان پاتشادان
ميمەن اسقان قارا ارتىق.
ساقالىن ساتقان كارىدەن
ەڭبەگىن ساتقان بالا ارتىق.
19.توق تىلەنشى – ادام سايتانى,
حارەكەتسىز – سوپى مونتانى.
20. جامان دوس – كولەڭكە:
باسىڭدى كۇن شالسا, قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ;
باسىڭدى بۇلت السا, ىزدەپ تابا المايسىڭ.
21. دوسى جوقپەن سىرلاس, دوسى كوپپەن سىيلاس;
قايعىسىزدان ساق بول, قايعىلىعا جاق بول.
22. قايراتسىز اشۋ – تۇل,
تۇرلاۋسىز عاشىق – تۇل,
شاكىرتسىز عالىم – تۇل.
23. باعىڭ وسكەنشە تىلەۋىڭدى ەل دە تىلەيدى, ءوزىڭ دە تىلەيسىڭ, باعىڭ وسكەن سوڭ – ءوزىڭ عانا تىلەيسىڭ.

سايىن نازاربەكۇلى,
قازاقستاننىڭ ەڭبەك
سىڭىرگەن قايراتكەرى

(جالعاسى بار)