(جالعاسى. باسى گازەتىمىزدىڭ № 85-86, 90-93 ساندارىندا)
وتىز سەگىزىنشى ءسوزدىڭ استارى
اباي جاراتىلىس پەن تىرشىلىك تانىمدىق, اللا مەن ادام تانىمدىق وي تولعامدارىن وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە ەجىكتەي تۇسىندىرەدى جانە جالپى «قارا سوزدەر» اتتى ەڭبەكتەرىن نە ءۇشىن جازىپ جۇرگەنىن جاريا ەتەدى.
«ەي, جۇرەگىمنىڭ قۋاتى, پەرزەنتتەرىم! سىزدەرگە ادام ۇلىنىڭ مىنەزدەرى تۋرالى ءبىراز ءسوز جازىپ ەسكەرتكىش قالدىرايىن. ىقىلاسپەن وقىپ, ۇعىپ الىڭىزدار, ونىڭ ءۇشىن ماحابباتتىڭ تولەۋى – ماحاببات.
اۋەلى ادامنىڭ ادامدىعى: اقىل, عىلىم دەگەن نارسەلەرمەن. مۇنىڭ تابىلماقتىعىنا سەبەپتەر: اۋەلى وزىڭە ءتان مىنەز-قۇلىق پەن دەنساۋلىق. بۇلار تۋىسىڭنان بولادى» دەپ باستالاتىن ءسوز – اباي قارا سوزدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كولەمدىسى. اباي بۇل سوزىندە ءوز ەڭبەكتەرىندە (قارا سوزدەرىندە) ءجيى كەزدەسە بەرەتىن, مىسال ءۇشىن الىنىپ وتىرعان «قازاق» ءسوزى ونشا كەزدەسە قويمايدى.
اباي كوكىرەكتە جاتقان ەلى مەن جەرىنە, ۇلى مەن ۇرپاعىنا دەگەن ۇلى سۇيىسپەنشىلىك سەزىمدى قاعازعا تۇسىرگەندە, جانىنداي جاقسى كورەتىن ءوز ۇلتى مەن «جۇرەگىنىڭ قۋاتى» سول ۇلتتىڭ بولاشاق ۇرپاقتارى كوز الدىندا تۇرعانى سەزىلىپ-اق تۇر. ابايدى سولاردىڭ بولاشاعى قاتتى تولعاندىرادى.
وتىز سەگىزىنشى سوزبەن تانىسقاننان كەيىن, جالپى اباي قارا سوزدەرى تۋرالى ەرەكشە سەزىمگە بولەنەسىڭ.
بۇل سوزدەردىڭ تەك قانا قازاق حالقىن ەمەس, تۇتاس ادامزات اۋلەتىن كىسىلىك پەن يماندىلىققا تالپىندىرۋ جولىندا اتقارىپ تۇرعان قىزمەتىن تۇسىنگەندەي بولعان شاقتا, اللا تاعالانىڭ ابايداي قۇلىن قازاق توپىراعىنان جاراتقانىنا مىڭ راقمەتىڭدى ايتاسىڭ.
ابايدىڭ گۋمانيستىگى مەن ادامسۇيگىشتىگىن, ءدىنى مەن ءدىلىن, جانى مەن سىرىن تولىق ۇعىنعانداي بولاسىڭ.
ءبىز تومەندە كەلتىرىلگەن ابايدىڭ ءۇش اۋىز وي ءتۇيىنىن بۇرىن دا اتاپ وتكەنبىز, بۇل جولى تاعى دا ەستەرىڭىزگە سالا كەتكىمىز كەلىپ وتىر.
ءبىرىڭدى, قازاق, ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ, ءىستىڭ ءبارى بوس…
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ…
اللانىڭ ءوزى دە راس, ءسوزى دە راس…
وسى سوزدەر – سانالى ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ اقيقاتى!
بىزدەن ءدال ءبىر عاسىر بۇرىن اباي بۇكىل الەمدىك ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىندى جەرىن ءدوپ باسىپ, جاۋابىن تاۋىپ ايتا العان!
ويتكەنى ول – ۇلى! ۇلىلار بارلىق ۋاقىتتا باسقالاردان عاسىرلاپ الدا جۇرەدى!
ۇلى اباي – ۇلى ەلدىڭ ۇلى!
قازاق ەكەنىڭە قالاي ماقتانباسسىڭ!
اباي قارا سوزدەرى – ادامگەرشىلىك الىپپەسى!
اباي قارا سوزدەرى – كىسىلىك قاسيەتتەر مەن ۇلت بولمىسى تۋرالى انىقتاۋىش!
اباي قارا سوزدەرى – ادامنىڭ جاعىمسىز قىلىقتارى مەن جامان قاسيەتتەرى تۋرالى ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىك!
اباي ءبىراز سوزدەرىندە مىسال ءۇشىن قازاق حالقىن الادى دا, ءبىراز سوزدەرىندە جالپى ادام بالاسى اتاعىنا تاعىلار قاسيەتتەردى تۇگەندەيدى. تەك سولاردى تۇگەندەپ قويمايدى, ولاردان اۋلاق بولۋ جونىندەگى وي قورىتىندىلارىن كەلتىرەدى.
ابايدىڭ وسى ءسوزى – جاراتىلىس تۋرالى تراكتات.
تراكتات جاستارعا جاراتىلىس تۋرالى تولىق تۇسىنىك بەرەدى. ادام بويىنداعى قاسيەتتەردىڭ قاسيەتتىسى – «قۇداي جولى» ەكەنىن تۇسىندىرەدى. ءوزىن ءسۇيۋ – ايناعا قاراپ, سۋرەتكە تابىنۋ دەپ سۋرەتتەيدى. ەڭ وڭباعان قاسيەت رەتىندە اباي وزىمشىلىك دەگەن وڭباعان قاسيەتتى وسىلايشا جەك كورىنىشتى ەتەدى. وزىمشىلدەردىڭ اقىلىنىڭ وسپەيتىنىن ەسكەرتەدى, وكىنەدى.
«اقىل وسسە, ول ءتۇپسىز تەرەڭ جاقسىلىققا قۇمارلىقپەن, جاراتىلىسقا دەگەن ماحابباتپەن وسەر» دەيدى اباي.
جاراتىلىس ءبارىن ادام ءۇشىن جاراتقان, ءبارى ادام بالاسىنا تاۋسىلماس ازىق دەيدى.
«حايۋانداردى اسىراۋ ءۇشىن ەتى اۋىرمايتىن» جانسىزدار جاراتىلدى دەپ, وسىمدىكتەرگە بۇرىن ەشكىم ايتپاعان جاڭا باعا بەرەدى.
«ءتۇپسىز تەرەڭ جاقسىلىق» دەگەن ءوز سوزىنە ابايدىڭ قانداي ماعىنا بەرگەنىن كىم ءبىلسىن؟
بىراق ول ءسوزدىڭ استارىندا ادامداردىڭ اقىلدى بولعىسى كەلسە, اقىلىن ارتتىرا تۇسكىسى كەلسە, ىستەگەن ءىسىن, ويلاعان ويىن, سويلەگەن ءسوزىن ۇلى ماحابباتقا باعىندىرا ىستەۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ تۇرعان سەكىلدى. اباي ماحابباتى – ەرەكشە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن تۇسىنىك.
اباي ماحابباتى – اللاعا دەگەن باعىنىشتى قۇلشىلىق بولسا, ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن باۋىرمالدىق سەزىمى.
بۇل سوزدە وزىمشىلدىك, قاسكۇنەمدىك, ناداندىق, ەرىنشەكتىك, زالىمدىق سەكىلدى زياندى قاسيەتتەر تۋرالى انىقتامالار بەرىلىپ جانە سولاردى بولدىرماۋدىڭ, بولسا قۇتىلۋدىڭ جولدارىن كورسەتكەن.
مۇسىلماندار نامازىنىڭ, دۇرىس نيەتتەنىپ وقىلار نامازداعى ءار نامازحاننىڭ رۋحاني تازالىعى تۋرالى ەجىكتەي ايتىلادى.
اباي وسى سوزىنە سالعان ويلارىن بولاشاق «پەرزەنتتەرىنە» ەرەكشە ماحاببات سەزىمىن باستان كەشىرە وتىرىپ جازعان سەكىلدى.
بۇل ءسوز – تۇگەلىمەن جاس ۇرپاققا ارنالعان ءسوز.
قازاق حالقىنىڭ بولاشاق پەرزەنتتەرىنە, مۇسىلمان باۋىرلارىنا, ادام پەندەلەرىنىڭ بولاشاعىنا ارنالعان ءسوز.
اباي ءوز ەلىنىڭ بولاشاعىن, جاستارىن «جۇرەگىمنىڭ قۋاتى» دەپ اتايدى. سول تەڭەۋ ارقىلى ول ءوزىنىڭ قازاق حالقىنا دەگەن زور ماحابباتىن بەينەلەي العان.
ەگەر جاس ادام تالپىنىس جاساسا, تۋىسى جاقسىلىق, سودان سوڭ جاقسى ورتا مەن جاقسى ۇستاز ولاردى عىلىم-بىلىمگە, اللانى تانۋعا, ىزگىلىك پەن راقىمشىل بولۋعا ماحابباتتاندىرماق ەكەن. بىراق جاس بالا وزىنەن-ءوزى وقۋ مەن وقىعانىن توقۋعا بەيىمدەلىپ كەتپەيتىن سەكىلدى. ەسىن تولىق ءوزى يگەرگەنشە ولاردى نە الداپ ۇيرەتىپ, نە زورلاپ ۇيرەتىپ جاقسىلىققا ءۇيىر ەتۋ قاجەت دەيدى.
ءدىن وقۋلارى جاس وسكىندى اللا جولىنا سالىپ, اللانى ماداقتاتادى ەكەن. اللا سول ماداققا مۇقتاج ەمەس دەيدى اباي. ۇستازدار سول ارقىلى جاس جۇرەككە ماحاببات سەزىمىن ەگەدى. سودان بارىپ جاس جۇرەگى جاقسى كورگەنىن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىكپەن ءسۇيۋدى ۇيرەنەدى ەكەن.
بايلىق پەن مانساپ – ىستەگەن ەڭبەگىنە, ىزگى ىستەرى مەن راحىم قىلىقتارىنا بولا ادامدى ءوزى ىزدەپ تاباتىن سەكىلدى. «ەگەر ادام مال-مۇلكىن ابىروي مەن اتاق الۋ ءۇشىن جۇمساپ, ءوزى سونداي ماقساتقا تابىنا ءجۇرىپ ەڭبەك ەتسە, ىزدەسە ادامنىڭ ادامدىعى جوعالادى» دەيدى اباي.
ء…اربىر عالىم حاكىم ەمەس, ءاربىر حاكىم – عالىم.
ول جۇرەكتىڭ جالىنىن باسار بىراق,
ولسە, كوردە باستىرعان سۋ توپىراق.
ءوزى ءسۇيىپ, وزگەدەن ءسۇيۋ ىزدەپ,
تاپپاعان سورلى ادامنان سونەر شىراق.
(م. يۋ. لەرمونتوۆتان اباي اۋدارماسى)
ءبىز ابايدىڭ تومەندە كەلتىرىلگەن ءبىر-ەكى اۋىز ءسوزىن تاعى دا قايتالاي وتىرىپ, ءوزىمىزدىڭ ابايعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىمىزدى سىزدەرگە سەزدىرمەك بولىپ وتىرمىز. مۇمكىن, قۇنارلى توپىراققا ءوسىپ-ونەر ءدان تۇسەر!
ىقىلاسپەن وقىپ, ۇعىپ الىڭىزدار! ماحابباتتىڭ تولەۋى – ماحاببات.
وتىز توعىزىنشى ءسوزدىڭ استارى
اباي باعزى ءبىر زاماندا, قازاق حالقىنىڭ باقىتى باسىندا, بىرلىك-بەرەكەسى ەلىندە تۇرعان زاماندا, ۇلگىلى ىستەرى مەن قىلىقتارى اڭىز بوپ ارتتاعى ۇرپاقتارىنا جەتكەن بابالار ءۇردىسىن ەسكە تۇسىرەدى.
سول زامان تۋرالى اباي ەل كوشىنىڭ نوقتاسى ءبىلىمدى مەن جاقسىسىندا بولعانىن, بەرەكە مەن بىرلىگى حالىقتىڭ نيەتىندە بولعانىن ەرەكشە ىقىلاسپەن ەسكە الادى.
اباي سوزىنەن ونىڭ سول ءبىر ەرەكشە زاماندار تۋرالى ويلانعانى, سونداي زاماندى ساعىنعانى بايقالادى. سونداي زامانداردا ەلدە ەرەكشە ەكى قاسيەت بولىپتى دەيدى اباي.
ءبىرىنشىسى – ول زاماندا ەل بيلەيتىن ەل باسى بولۋشى ەدى. ەل سونىڭ ايتقانىن ورىنداۋشى ەدى. ەل قامىن دا, جۇرت داۋىن دا سول شەشۋشى ەدى. ولار شەشىمىن ەل تالقىعا سالماي قابىلداۋشى ەدى. سوندىقتان حالىق داۋ-جانجالعا ارالاسپاي امان جۇرەتىن, اركىم وزىنە ءتيىستى شارۋاسىن اتقاراتىن. سودان بارىپ ەلدىڭ بىرلىگى, بەرەكەسى ارتا ءتۇسىپتى دەيدى.
«باس-باسىڭا بي بولساڭ, مانار تاۋعا سىيماسسىڭ, باسالقىڭىز بار بولسا, جانعان وتقا كۇيمەسسىڭ» دەپ ماقال ايتىپ, تىلەۋ تىلەپ, ەكى تىزگىن, ءبىر شىلبىردى بەردىك ساعان, بەرگەن سوڭ قايتىپ بۇزىلماق تۇگىل, جەتپەگەنىڭدى جەتىلتەمىن دەپ, جاماندىعىن جاسىرىپ, جاقسىلىعىن اسىرامىن دەپ تىرىسادى ەكەن دەيدى.
ءوزىن زور تۇتىپ, باسىنا حان كوتەرگەسىن جاقسىلارى دا ازبايدى ەكەن دەيدى اباي.
وسىنداي عاجاپ زامان حالقىمىزدىڭ باسىندا بولدى ما, بولمادى ما, ونى ءبىر قۇداي بىلەدى. بىراق ابايدىڭ سونداي زاماندى ارمان ەتىپ وتىرعانى اقيقات.
ەكىنشىسى – ەل نامىستى بولىپتى. ەل قامىمەن اتالار اتى اتالىپ, ارۋاق شاقىرىلعان كەزدە كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەگى وكپە مەن رەنىش ۇمىتىلادى ەكەن. ەل – ەل نامىسىن, ەر ۇرانىن ءوز باسىنىڭ قامىنان, ءوز نامىسىنان جوعارى قويادى ەكەن.
اباي سولاردى ساعىنىشپەن ەسكە الا وتىرىپ, سولار مىنەزىن, قىلىعىن ءوز زامانداستارىمەن سالىستىرادى. سالىستىرادى دا, قايدا ەلدىڭ سول قاسيەتتەرى دەپ وزىنە-ءوزى, سول ارقىلى قالىڭ جۇرتى قازاعىنا ناز ارتادى. سالىستىرادى دا, ءوز وكىنىشىن بىلدىرەدى. وكىنىشىنىڭ سەبەبىن دە اشىپ ايتادى. ءوز جۇرتىنىڭ قازىرگى زامانداستارى ءوز جۇرتىنىڭ سول ەرەكشە ەكى قاسيەتىن جوعالتۋعا اينالعانىنا وكىنەدى.
جات جۇرتتان جۇقتى ما, الدە باسقا تۇسكەسىن, سول كەزدە ەلدى باستار سەركەلەردەن ايىرىلعاسىن با, ايتەۋىر تۇتاس ءبىر مىنەزدى حالىق «تۇرىمتاي تۇسىنا, بالاپان باسىنا» دەيتىندەي حالگە جەتەدى. مىنەزى دە, قىلىعى دا وزگەردى دەيدى اباي.
«ەندىگىلەردىڭ دوستىعى – پەيىل ەمەس, الداۋ, دۇشپاندىعى – كەيىس ەمەس, نە كۇندەستىك, نە تىنىش وتىرا الماعاندىق» دەپ, حالىق بولمىسىنىڭ وزگەرىپ بارا جاتقانىن بولجايدى.
ءبىزدىڭ مىنا «جاھاندانۋ» اتتى داۋىرىمىزدە, التى ميللياردتىق بۇكىلالەمدىك تۇتاستىققا بەت العان نوپىرگە ون-اق ميلليون بوپ ارالاسقان ەلىمىز ءوزىنىڭ, قازاق حالقىنىڭ مارتتىك, ءبىر سوزدىلىك, ىزگىلىك, كەشىرىمشىلدىك اتتى الەم مويىنداعان قاسيەتتەرىنىڭ قايسىسىن جوعالتىپ تىنارىن, قايسىسىن امان الىپ شىعارىن؟
ءبارىن دە امان الىپ شىعا السا عوي, شىركىن…
قىرىقىنشى ءسوزدىڭ استارى
اباي بۇل سوزىندە ادام مەن ادام اراسىنداعى كىسىلىك قارىم-قاتىناستا كەزدەسەر بارلىق كەلەڭسىز قىلىقتاردى ءتىزىپ شىعادى.
…سەندەردەن ءبىر سۇرايىن دەپ جۇرگەن ءىسىم بار – دەپ وقۋشى نيەتىن وزىنە اۋدارىپ الادى دا, – وسى, ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ولگەن كىسىسىندە جامانى جوق, ءتىرى كىسىسىنىڭ جامانداۋدان امانى جوق بولاتۇعىنى قالاي؟ – دەگەن سۇراۋ قويىپ الىپ, بارلىعى 21 سۇراقتى ءتىزىپ شىعادى.
بۇل سۇراقتارعا كىسى ءوز قاسيەتىن باعالاي وتىرىپ, جاۋاپ بەرىپ بايقاسا…
وقۋشى قاۋىمدا بۇل سۇراقتاردى قايتا-قايتا وقىپ, ماعىناسىنا وي جۇگىرتىپ, اقىل ەلەگىنەن وتكىزىپ پايىمداۋعا جەتەتىن ءتوزىم بولسا…
ءار سۇراقتىڭ ارقالاپ تۇرعان جۇگىنە جەتەر زەردە بولسا…
اباي اتامىزدىڭ وسى سۇراقتاردى ءتىزىپ شىعۋ ءۇشىن ءوز تانىستارى مەن تۋمالاستارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنەن, مىنەزدەرىنەن, ءار تانىسىنىڭ بويىنان وسى قىلىقتاردى بايقاپ, قاعازعا تۇسىرگەن بولار. سول جاعىمسىز قاسيەتتەر ءوز باۋىرلارىنىڭ قىلىعىندا, ءوز قانداستارىنىڭ بويىندا بارلىعىنا جان قينالىسىن سەزىنە الساق…
ءبىزدىڭ زامانىمىزدا بۇل سۇراقتار اركىمنىڭ ءوز كىسىلىگىنىڭ دەڭگەيىن انىقتايتىن انىقتاۋىش, وسى زاماننىڭ تىلىمەن ايتقاندا – «تەست».
ءبىرىنشى سۇراق – جالپى سۇراق.
قالعان جيىرما سۇراققا مەكتەپتەگى باعالاۋ ۇلگىسىمەن وزىڭە باعا قويىپ (الدىنا قوسۋ نەمەسە الۋ تاڭبالارىمەن) ءوزىڭدى سىناپ قارا… ءوزىن تەستىدەن وتكىزگەن كىسى ءوز جوباسىن شامالاپ قالار…
تەست قورىتىندىسىمەن 100 دەگەن باعانى قوسۋ تاڭباسىمەن الىپ شىقساڭ, وندا سەن پەرىشتەسىڭ.
ەگەر ونى الۋ تاڭباسىمەن الىپ شىقساڭ, وندا سەن سايتاننىڭ دا سايتانىسىڭ…
قىرىق ءبىرىنشى ءسوزدىڭ استارى
قىرىقىنشى ءسوزدى وقىعان قازاق بالاسى اباي ىزاسىن سەزىنىپ شيرىعا تۇسپەسە, جىگەرىن جاسىتىپ الۋى دا كادىك سەكىلدى.
بۇل ءسوزدى ويمەن وقىماي, كوزبەن شولىپ شىققان شالا قازاق, اباي ءتىزىپ شىققان كەمشىلىكتەر ارقىلى ءوز قىلىقتارىن اقتاپ, قازاقتىقتىعىنان بەزىپ كەتۋگە دە سىلتاۋ تابار.
بۇل سۇراقتار كەز كەلگەن ادام پەندەسى باسىندا كەزدەسەر بارلىق جاعىمسىز قاسيەتتەردى تۇگەندەپ بەرگەن.
قىرىقىنشى سوزدەگى (ابايدىڭ جارىم جاسىن قۇرتقان دا وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ بولعان بولار) جيىرما سۇراقتان كەيىن قىرىق ءبىرىنشى سوزدەگى: «قازاقتى تۇزەيمىن دەگەن ادامعا نە ىستەۋ كەرەك؟» دەپ قويىلعان جالعىز سۇراق بۇل ماسەلەنى اسقىنتا تۇسكەندەي.
بۇرىن تاربيەگە تۇزەلمەيتىن پەندە جوق دەگەننىڭ ءتىلىن كەسپەك بولعان اباي ەندى سول تۇجىرىمىنان اينىعانى ما؟
الدە قازاق نامىسىن قايراي ءتۇسۋدىڭ جاڭا ءبىر امالى ما؟ ءبىز سولاي دەپ ويلايمىز.
قازاقتى تۇزەيمىن دەپ قام جەگەن ادامعا اباي تۇجىرىمى بويىنشا زور بيلىك پەن مول بايلىق كەرەك ەكەن.
اباي زامانىندا قازاق باسىندا ونداي كىسى بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. بيلىك تە, بايلىق تا جات قولىندا بولاتىن. سول ماسەلەنى انىق تۇسىنگەن اباي: «ءىش قازانداي قاينايدى, كۇرەسەرگە دارمەن جوق» كەيپىن كيەدى. سودان بارىپ:
– ەندى نە قىلدىق, نە بولدىق! – دەپ تورىققانداي بولادى.
بۇل – اباي سۇراعى, اباي – قورقىنىشى.
دەگەنمەن اباي بىزدەرگە نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن بۇرىنعى سوزدەرىندە جاۋاپ قايتارىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. ءبىز تۇسىنگەن بولاتىنبىز.
ءبىز نە ىستەۋشى ەدىك, اباي اتا, ءوزىڭىز ايتىپ كەتكەن ناداندىقتان قۇتىلۋ قامىن جاساۋ قاجەت بولار. قازاقتار بويىندا بار دەپ ءسىز ساناپ شىققان جاعىمسىز قىلىقتارعا جەتكىزگەن ناداندىق ەكەن, دەمەك, اۋەلى, ناداندىقپەن كۇرەسۋ قاجەت دەگەن ءسوز.
ناداندىقتىڭ ەكى ءتۇرى بار سەكىلدى. ءبىرىنشىسى – وقۋ مەن ءبىلىم جەتىسپەگەننەن تۋىندار ناداندىق. بۇل ناداندىق قازىر جوققا جۋىق. بۇ زامان قازاقتارى شەتىنەن وقىعان, ءبىلىمدى. ەكىنشىسى – ادامنىڭ رۋحاني ناداندىعى. مۇنداي ناداندىق جاي قويشى باسىندا دا, اتاقتى اكادەميك باسىندا دا كەزدەسە بەرەدى ەكەن.
بۇل ءىستى ءوزىڭىز ايتقانداي, قولىندا شەكسىز بيلىگى مەن بايلىعى بار ادام ىسكە اسىرا الماق. ول ءۇشىن ۇزاق جىلدارعا سوزىلار ۇلتتىق تاربيە جۇمىسى قاجەت. ءسىزدىڭ زامانىڭىزدا, اباي اتا, تۇتاس ۇلت تۇگىل, رۋ باسىن بىرىكتىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. قولدا بيلىك جوق ەدى.
ءبىر-ءبىرىمىزدى دوس كورە المادىق. باسىمىزدا بوستاندىق تا جوق ەدى.
قازىر مۇمكىندىك بار. بايلىق تا, بيلىك تە قازاق قولىندا.
بىزگە جەتىسپەيتىنى تەك قانا ءسىزدىڭ دانالىعىڭىز, سول كەزدە انىقتاپ كەتكەن اقيقاتتى ءبىزدىڭ سانامىزعا ءسىڭىستىرۋ – قازاقتارعا ءبىرىن-ءبىرى دوس كورۋ عانا قالدى.
بۇل ەڭ وڭاي ورىندالار ءىس بولعانمەن, ءبىراز ۋاقىتتى قاجەت ەتە مە دەگەن قاۋپىم بولىپ وتىر.
قىرىق ەكىنشى ءسوزدىڭ استارى
قىرىق ەكىنشى ءسوز: «قازاقتىڭ جامانشىلىققا ءۇيىر بولا بەرەتىنىنىڭ ءبىر سەبەبى – جۇمىسىنىڭ جوقتىعى» دەپ باستالىپ, ادامزات بالاسىنىڭ (قازاق دەپ الىنعان) جۇمىسسىزدىق, كەدەيشىلىك قىرسىعىنان تۋىندار قۋلىقتارى مەن سۇمدىقتارى تۋرالى ايتا كەلىپ, «ەندىگى جۇرتتىڭ اقىلى دا, تىلەۋى دە, حارەكەتى دە – وسى» دەپ اياقتالادى.
اباي زامانى باسقاعا ءتاۋەلدىلىك زامانى ەدى. بۇرىنعى كوشپەلى ەلدىڭ ءوز تاعدىرى, ءوز زاڭى, ءوز ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارى بۇرمالانىپ, باسقا ەل ىڭعايىنا كوندىرىلە باستاعان, حالقىمىز سوعان ءالى بەيىمدەلىپ بولماعان زامان ەدى. سونداي وزدەرىنە تۇسىنىكسىز زامانعا بەيىمدەلىپ كەتە الماي جاتقان ادامدار سان ءتۇرلى جولمەن «قارىن قامىن» قامداعان بولار. اباي سەكىلدى ويشىلدار سو زاماندا, زار زاماندا قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى قۇندىلىقتارىن جوقتاپ, «جاتىپ قالعان تايلاعىنىڭ جارداي اتان بولعانىنا» ماقتانىپ, «جوعالعان توقتىسىنىڭ ءبىر وتار قوي بولاتىنىنا» سەنىپ, سول كەزدەگى قازاقتىڭ ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن ەسكە العان سانداعان سوزدەرى قالعان. اباي الەم دانىشپاندارىن بىلمەدى دەۋگە كىمنىڭ ارى بارادى. فيرداۋسي مەن نيزامي سوزدەرىن مىسالعا كەلتىرىپ, سوكرات پەن اريستوتەل ويلارىن داستانعا اينالدىرعان اباي كەزدەسىپ وتىرعان زامانىنا نازىرقاپ الگى ءسوزدى ايتىپتى. اباي ءوز زامانىنداعى بيلەۋشىلەر قۇلقى مەن زامان وزبىرلىعى تۋرالى, قازاق باسىنا تۋىنداعان وگەي زاڭ مەن قىسىم تۋرالى ءسوز قوزعامايدى.
اباي بۇل تۋرالى ويلانبادى دەيمىسىز, ارينە, ويلاندى. ويلانباق تۇگىلى, ەرتەڭ نە بولارىن سەزىپ تە كەتتى.ءبىز جيدەبايدا «اباي-شاكارىم» كەسەنەسىن سالىپ جۇرگەن كەزىمىزدە جيدەبايداعى اباي مۇراجايىنىڭ مەڭگەرۋشىسى اقساقالدان ەستىگەن اباي ومىرىنەن ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەلىك.
…اباي ءبىر توپ سەرىكتەرىمەن كەلە جاتىپ, ءشوبى ازداۋ جەردەن ءشوپ شاۋىپ, ءونىمسىز ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ءبىر تانىسىنا كەزدەسىپ, ءوز جەرىنەن قىستىق ءشوپ جيناپ الۋعا رۇقسات بەرەدى. ابايدىڭ بۇل شەشىمىنەن حابارسىز ەركەجان الگىلەردى قۋدىرىپ تاستايدى. سوندا اباي ەركەجانعا: «ءاي, ەركەجان! ەرتەڭ-اق ورىستار كەلىپ تەگىڭدى تەرگەر, جەرىڭدى مەرلەر, تارتىپ الار, سوندا جانىڭ شىعىپ كەتەر مە؟» دەگەن ەكەن. بۇل ءبىر ەستەلىك اڭگىمەدەن ءبىز قازاقتىڭ سول كەزدەگى ورىسپەن قارىم-قاتىناسى ەمەس, بولاشاعىن دا انىق بولجاعان ابايدى تانيمىز.
اباي «ەندىگى جۇرت» دەگەندە, بۇرىنعى جۇرتىن ويلاماي وتىردى دەۋگە بولماس. وعان قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى بوستاندىق زامانىن, ەلىنىڭ ەڭسەلى كەزىن جۇرت ەسىنە سالعاننان پايدا جوعىن, قايتا قازىرگى قاتەلەردى كوزگە شۇقىپ, قالاي جوندەۋ قاجەتتىلىگى كەرەكتەۋ بولعان بولۋى كەرەك.
اباي زامانىنىڭ سۋرەتتەرى, الداۋ مەن ارباۋ, بارىمتا مەن زورلىق تولقىنى كەشە عانا, كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ, قازاقستان رەسپۋبليكاسى اياققا تۇرىپ كەتكەنشە باسىمىزعا قارا بۇلتتاي تۇنەرمەدى مە؟ ونى ەشكىم دە وتىرىككە شىعارا المايدى.
دەمەك, «ەندىگى جۇرت» اتالىپ وتىرعاندار – باسىنا زامان تاۋقىمەتى تۇسكەن ادامدار. زورلىقپەن ءوز عاسىرلار بويى ءوز تىرشىلىگىمەن, ءوز تاجىريبەسىمەن ەلىن ەل ەتىپ كەلگەندەر بىرەۋگە بودان بولعان كەزدە, جاڭاعا بەيىمدەلىپ كەتۋگە دە عاسىرلار كەرەك بولعان بولار. سول كەزدىڭ ەل ءۇشىن سونشالىقتى قاسىرەت اكەلەرىن سەزگەن اباي دانا ەلىن بەيىمدەۋگە تىرىسقان بولار…
قىرىق ءۇشىنشى ءسوزدىڭ استارى
«ادام ۇعىلى ەكى نارسەدەن: ءبىرى – ءتان, ءبىرى – جان» دەپ باستالادى ابايدىڭ قىرىق ءۇشىنشى ءسوزى.
اباي بۇل سوزىندە ادام بالاسىنىڭ قالاي اقىل جيناقتايتىنى, قالاي ونەرلى بولاتىنى تۋرالى ءسوز ەتەدى. بۇ ءسوزدى وقىعان ادام بالانىڭ, ادامنىڭ قاي قاسيەتى تۋعان بويدا بولادى, قاي قاسيەتى ۇيرەنگەننەن, كورگەننەن بويعا سىڭەدى, وسى سۇراقتار تۋرالى جاۋاپ تابادى.
كىمدە-كىم ەستىگەننەن عيبرات, كورگەننەن ونەگە الا بىلسە, سول ادام اقىل جيناقتايدى دەيدى. «قۇداي تاعالا ءوزى اقىل بەرمەگەن سوڭ قايتەيىك؟» دەيتىندەردى قاتتى سىناپ, ولاردىڭ ورىنسىز قۇداي تاعالاعا جالا جاباتىنىن, سول ارقىلى ءوزىنىڭ جالقاۋلىعىن جاسىرماق بولاتىنىن مىنەيدى.
اباي جاننىڭ دا, ءتاننىڭ دە قۋاتىنىڭ ءاۋ باستا السىزدەۋ بولاتىنىن ەسكەرتەدى. ەكەۋى دە جان مەن ءتان يەسىنىڭ جەتىلدىرۋى ارقىلى جەتىسەتىنىن تۇسىندىرەدى. ءتان قۋاتىن جەتىلدىرە كۇشتى بولاسىڭ. جان قۋاتىن جەتىلدىرە ءجۇرىپ ونەرلى بولاسىڭ. بىراق بار نارسەنىڭ ولشەمى بار. ولشەمسىز كەتسەڭ ءوزىڭ جوبادان اسىپ كەتەسىڭ دە, قارا باسىڭ قالىڭ توپتان ورىن تاپپايتىن دارەجەگە جەتەسىڭ. ءتان مەن جاندى جەتىلدىرۋ قاجەت ەكەنى اڭگىمە ەتىلەدى دە, بىراق ولاردى جەتىلدىرۋ, پايدالانۋ كوپشىلىك قابىلداعان جوبامەن جۇرگەنى دۇرىس دەيدى.
كەيبىر جانداردىڭ قۇمارپاز بولىپ كەتەتىنى, ءبىر نارسەگە سالىنىپ, سودان بوي تارتا المايتىنى, «ءوز مۇمكىندىگىن» باعالاي الماي, قولى كوتەرمەستى بەلىنە قىستىرماققا قۇمار بولاتىنى, وسىنىڭ ءبارى ادامداردىڭ شاما دەگەن ۇعىمدى مويىنداماۋىنان بولاتىنىن تۇسىندىرمەككە ۇمتىلادى.
ابايدىڭ ءبىراز ءسوزىن ءوز كۇيىندە كەلتىرە كەتەلىك.
«جانە ءاربىر جاقسى نارسەنىڭ ولشەۋى بار, ولشەۋىنەن اسسا – جارامايدى. ولشەۋىن بىلمەك-ءبىر ۇلكەن كەرەك ءىس. ويلانباق جاقسى, ىسكە ءتىپتى سالىنىپ كەتكەن كىسى ويىن بايلاي الماي, قيالي بولىپ تا كەتەتىنى بولادى. ىشپەك, جەمەك, كيمەك, كۇلمەك, كوڭىل كوتەرمەك, قۇشپاق, سۇيمەك, مال جيماق, مانساپ ىزدەمەك, ايلالى بولماق, الدانباستىق – بۇل نارسەلەردىڭ ءبارىنىڭ دە ولشەۋى بار. ولشەۋىنەن اسىرسا, بوعى شىعادى»…
قىرىق ءتورتىنشى ءسوزدىڭ استارى
ەگەر «ادامگەرشىلىك» اتتى دارەجەگە كوتەرىلەر باسپالداق بار ەكەن دەپ كەلىسسەك, اباي – سول باسپالداقتىڭ ەڭ جوعارعى تۇعىرىنا كوتەرىلە العان تۇلعا. اباي: «ادام بالاسىنىڭ ەڭ جامانى – تالاپسىزدىق» دەپ باعا بەرەدى. اباي تالاپتىنىڭ ءبارىن بىردەي كىسىلىك تۇلپارىنا مىنگىزە قويمايدى. ەر اتانباققا, قاجەكە اتانباققا, مولدەكە اتانباققا, ءتىپتى قۋ ەدى, سۇم ەدى اتانباققا تالاپتانىپ جۇرەتىندەردى, سولاردىڭ الگىدەي جولعا قالاي تۇسەتىنىن, ءتىپتى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن «كوكىرەكتى تىم تازالايمىن دەمە, ونى كىم كورىپ جاتىر» دەيتىندەردىڭ دە بولاتىنىن دالەلدەپ بەرەدى.
ابايدىڭ وسى ويلارىمەن تانىسا وتىرىپ كوزىمىز قارا ءسوز ارىپتەرىندە اجىراتىپ وتىرعان شاقتا ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدان كەيبىر كىسىلىكتى كەلەكە ەتۋشىلەر مەن ءدىندار جانداردى كەمتار جاندار قاتارىنا قوسۋشىلار ەلەستەپ وتىر.
ابايدىڭ «كوكىرەك تازالىعى» دەپ اتاعان كىسىلىك قاسيەتكە قاتتى كوڭىل بولگەن ادام ەكەنى ءار سوزىنەن كورىنىپ تۇر. جالعان دىندارلىق پەن جاساندى قىلىقتىلاردى يمانسىزدار دەيدى. ءوز بايلىعى مەن بيلىگىن كوبەيتۋ, ابىرويى مەن اتاعىن ۇلىقتاتۋ جولىندا ءدىندى پايدالانۋشىلاردى اباي ناعىز زالىمدار قاتارىنا قوسقان.
ول ءدىن جولىنداعى فاناتيزممەن بۇرمالاۋشىلىقتان ساقتاندىرۋدان جالىقپايدى.
اباي قىرىق ءتورتىنشى سوزىندە «ادام بالاسىنىڭ ەڭ جامانى – تالاپسىزدىق» دەي وتىرىپ, تالاپتىلار ىشىنەن كوكىرەگى تازا ەمەس تالاپتىلارعا قاتتى شۇيلىگەدى.
ولار ىسىنە: «…بىراق ادامدىققا, اقىلعا قاراعاندا, قازاق تۇگىل, كوڭىل جيىركەنەتۇعىن ءىس» دەپ قورىتىندىلايدى.
اباي قالاي بولعاندا دا, ادال ەڭبەك, كوكىرەك تازالىعى, سولاردى ۋاعىزدايتىن ءسوزدەردى, دەمەك ادامدى ادام ەتەر قىلىقتاردى ءار سوزىندە ۇلىقتاۋمەن بولادى.
ءبىز وسى ءسوزدىڭ استارىن «اباي «ادامگەرشىلىك» اتتى دارەجەگە كوتەرىلەر باسپالداق بار ەكەن دەپ كەلىسسەك, سول باسپالداقتىڭ ەڭ جوعارعى تۇعىرىنا كوتەرىلە العان تۇلعا» دەپ باستاعان ەدىك, سول سوزىمىزبەن اياقتاعالى وتىرمىز.
قىرىق بەسىنشى ءسوزدىڭ استارى
قۇداي تاباراكا ۋاتتاعالانىڭ بارلىعىنىڭ ۇلكەن دالەلى – نەشە مىڭ جىلدان بەرى اركىم ءار ءتۇرلى قىلىپ سويلەسە دە, ءبارى دە ءبىر ۇلكەن قۇداي بار دەپ كەلگەندىگى, ۋا ءھام نەشە مىڭ ءتۇرلى ءدىننىڭ ءبارى دە عادەلەت, ماحاببات قۇدايعا لايىقتى دەگەندىگى.
ء…بىز جانىمىزدان عىلىم شىعارا المايمىز, جارالىپ, جاسالىپ قويعان نارسەلەردى سەزبەكپىز, كوزبەن كورىپ, اقىلمەن ءبىلىپ.
سونىمەن اباي بارىمىزدەن بىر-اق نارسە سۇرايدى:
مۇنى جازعان كىسىنىڭ
اتىن بىلمە, ءسوزىن ءبىل.
وسى جالعان دۇنيەدەن
شەشەن دە وتكەن نە بۇلبۇل,
كوسەم دە وتكەن نە ءدۇلدۇل, – دەيدى.
وسى ءسوز ارقىلى ءبىز اباي ءوزىنىڭ ەرەكشە جاراتىلىسىن سەزگەن, مويىنداعانىن بايقايمىز. جاراتىلىستىڭ سول سىيىن ادام (قازاق) پەندەلەرىنىڭ پايداسىنا دۇرىس اتقارىپ كەتۋدى پارىز ساناعان. سودان بارىپ:
عىلىم تاپپاي ماقتانبا,
ورىن تاپپاي باپتانبا.
وسەك, وتىرىك, ماقتانشاق,
ەرىنشەك بەكەر مال شاشپاق –
بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.
تالاپ, ەڭبەك, تەرەڭ وي,
قاناعات, راحىم ويلاپ قوي –
بەس اسىل ءىس, كونسەڭىز, – دەيدى.
بۇل سوزدەر ادامعا قالاي ءومىر ءسۇرۋدىڭ, ءىس-ارەكەتىندە جاقسى ادام, تولىق ادام اتانۋ ءۇشىن قانداي اسىل قاسيەتتەردى بويىنا جۇقتىرۋعا تىرىسۋ, قاندايىنان قاشىق ءجۇرۋ, وزىڭە-ءوزىڭنىڭ كوڭىلىڭ تولىپ ءجۇرۋ باعدارلاماسى.
…وسى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ولگەن كىسىسىندە جامانى جوق, ءتىرى كىسىسىنىڭ جامانداۋدان امانى جوق بولاتۇعىنى قالاي؟
ارينە, اباي بۇ سوزدەردى نەگىزىنەن جەكە ادامدارعا ەمەس, تۇتاس قوعامعا ارناعان بولار.
اباي تەك قانا وسى ءبىر سويلەم ارقىلى بارلىق ادام پەندەلەرىنە سونشالىقتى ءمورالدى-ەتيكالىق جۇك ارقالاتىپ وتىر. اسا سالماقتى وسى فيلوسوفيالىق ويدى وقىپ الىپ: «مەن دە سوندايمىن با؟» دەپ, وزىنەن-ءوزى سىناق الا الاتىن كىسى اباي ءۇمىتىن اقتاپ شىعا الماق…
ابايدىڭ قارا سوزدەرى:
ادام بالاسىنىڭ سانالى جاراتىلىس رەتىندە قولىنان كەلەر بارلىق ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ سيپاتتاماسى;
ادامدى ادام ەتىپ قالىپتاستىرۋ باعدارلاماسى;
ادام بالاسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەسى.
اباي قارا سوزدەرىندە:
ايتىلماي قالعان وي جوق;
قامتىلماي قالعان قىلىق جوق;
سىنالماي قالعان مىنەز جوق.
اباي الەمىنە جاساعان العاشقى ساپارىمىز اياقتالعان سەكىلدى. الدا عۇمىر, بويدا قۋات بولىپ جاتسا, دەندە ساۋلىق, جاندا وي بولىپ جاتسا مۇمكىن تاعى دا مۇنداي ساپارعا نيەتتەنەرمىز.
نە تاپتىق؟ بۇرىن ءبىز قاجىلىق ساپارعا جەتى رەت, ون رەت بارىپ قايتاتىندارعا تۇسىنە بەرمەۋشى ەدىك. ءبىز اباي الەمىنە ساپار جاساپ قايتقالى قاسيەتتى جەرگە, وي ورداسىنا قانشاما رەت بارىپ قايتساڭ دا ارتىق ەمەس ەكەنىنە كوز جەتكىزىپ قايتتىق.
نە الىپ قايتتىق؟ ءوزىمىزدىڭ باعىتىمىزدىڭ, ومىرگە كوزقاراسىمىزدىڭ اباي ماڭداي تۇزەگەن باعىتتا ەكەنىنە سەنىپ قايتتىق.
نە بايقادىق؟
نە بايقادىق دەگەن سۇراققا بىردەن جاۋاپ بەرە الاتىن سەكىلدىمىز. اباي بارلىق سوزىندە دە كىسى جانى ادامگەرشىلىك سەزىمگە باعىنۋىن, ءتانى ەڭبەك پەن مال تابۋ جولىنا بەيىمدەلۋىن, رۋحى اللا دەپ تۇرۋىن ناسيحاتتايدى.
اباي و زامان سۇرانىستارىن ەسكە سالا وتىرىپ, ادامدارعا مال تابۋ قاجەتتىگىن (تىرشىلىك قامىن قامداۋدى), مالدى ادال ەڭبەكپەن تاپقانداردىڭ جانى مەن سەزىمى ءومىر بويى بوستاندىقتا بولاتىنىنا كوز جەتكىزىپ بەرەدى.
ادال ەڭبەك ەتىپ, كوكىرەك تازالىعىنا قول جەتكىزە العاندار ادامدىق رۋحىن اسقاقتاتا الادى ەكەن. سونى تۇسىندىك.
ءبىز اباي الەمىنە ساياحات جاساۋ – كىسىلىك پەن ادامگەرشىلىك, رۋحاني تازارىس پەن سانا بوستاندىعى جولىنداعى ەرەكشە بۇلقىنىس ساپار بولا الاتىنىنا كوز جەتكىزدىك.
ەكى جىلعا سوزىلعان وسى ساپارىمىز تازا ءدىندار مۇسىلماننىڭ قاجىلىق ساپارمەن مەككەگە بارىپ كوكىرەگى مەن رۋحىن تازارتىپ, سەنىمىن نىعايتىپ كەلۋىنەن كەم دارەجەلى ساپار ەمەس ەكەن-اۋ دەپ باعالارلىقتاي دارەجەگە جەتتىك.
سايىن نازاربەكۇلى,
قازاقستاننىڭ ەڭبەك
سىڭىرگەن قايراتكەرى
