جەلتوقسان – قالام مەن جوعارى لاۋازىمدى مەملەكەتتىك قىزمەتتى قاتار ۇستاعان قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى, ەڭبەك ەرى, مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ءابىش كەكىلبايۇلى ءۇشىن تاعدىرلى اي. 1939 جىلدىڭ 6 جەلتوقسانى كۇنى 362 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋ جەرىندە دۇنيەگە كەلىپ, زامانداسى مىرزاتاي جولداسبەكوۆشە ايتقاندا, 363-اۋليەگە اينالعان قابىرعالى قالامگەر وسىدان ءتورت جىل بۇرىن, 11 جەلتوقساندا فانيدەن باقيعا كوشتى. ەرتەڭ اسا كورنەكتى تۇلعانىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولادى. وسىعان وراي, بۇگىن نۇر-سۇلتان قالاسىندا جازۋشىنىڭ مەرەيتويىنا ارنالعان شارالار باستالىپ, ەكى كۇنگە جالعاسادى.
ءابىش كەكىلباەۆ – ادام جانىنىڭ تەرەڭدىگىن, ادام جانىنىڭ عاجايىبىن شەبەرلىكپەن اشا بىلگەن جازۋشى. قابىرعالى قالامگەردىڭ كەيىپكەرلەرى ومىردەگى قاراپايىم ادامدار بولعانىمەن, كىشكەنتايى جوق, الۋان مىنەزىمەن, تاعدىر-تالايىمەن, جان دۇنيەسىنىڭ تەرەڭدىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. سۋرەتكەر زامان مەن ادام بولمىسىنىڭ سان قىرىن قارا ءسوزدىڭ قۇدىرەتى ارقىلى سانامىزدا نوسەر جاۋعىزىپ, نايزاعاي ويناتادى, كەيدە ءتۇپسىز تەرەڭ مۇحيت-ويلارىمەن تاڭداي قاقتىرىپ, قايران قالدىرادى. ءابىشتىڭ الەمىنە تاڭعالمايتىن ادام از.
«ءابىش كەكىلباەۆ – زامانىمىزدىڭ ءبىر زاڭعار تۇلعاسى. كەكىلباەۆ تۋرالى ءسوز ايتۋ كىمگە بولسا دا وڭايعا تۇسە قويماس» دەپ قۋانىش سۇلتانوۆ «كەكىلباەۆ كەڭىستىگى» اتتى ماقالاسىندا جازعانداي, ءابىش اعا تۋرالى ءسوز قوزعاۋ, ونىڭ شىعارماشىلىق الەمىنە ءۇڭىلۋ مەن ءتۇسىنۋ, ونى زەرتتەۋ – كوپ ەڭبەك پەن ىزدەنىستى تالاپ ەتەتىن دۇنيە.
5 جەلتوقسان
10:00 ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ 80 جىلدىعىنا ارنالعان كونفەرەنتسيا (ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى, تۇڭعىش پرەزيدەنت اۋديتورياسى, ق.ساتباەۆ كوشەسى, 2)
17:00 ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ «نارتاۋەكەل» حالىقتىق قاھارماندىق داستانى («جاستار»
تەاترى, ءى.ەسەنبەرلين كوشەسى, 10)6 جەلتوقسان
09:30-10:00 ءابىش كەكىلبايۇلى كوشەسىنىڭ اشىلۋى
11:00-11:30 ۇلتتىق پانتەونداعى ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ بەيىتىنە گۇل شوقتارىن قويۋ, قۇران وقۋ
12:30-14:00 جازۋشى-قايراتكەر رۋحىنا باعىشتالعان اس
17:00 قالامگەردى ەسكە الۋ كەشى (بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايى, تاۋەلسىزدىك داڭعىلى, 57)
ءابىش كەكىلباەۆ ادەبيەتكە كەلگەلى وقىرمانىن دا, ورتاسىن دا ويلاندىرىپ كەلەدى. ونىڭ ءار كىتابى, ءار ءسوزى – ونەگە, قۇندى مۇرا.ونىڭ عۇلاما اقىل-ويى, شىعارمالارى شەتەلدىكتەردى دە تاڭعالدىردى. نەمىستىڭ «فولك ۋند ۆەلت» كىتاپ باسپاسى جۇرگىزگەن ساۋالناما حاتتاماسىندا ءابىش كەكىلباەۆتىڭ ەسىمى «حح عاسىردىڭ تاڭداۋلى جازۋشىلارى» تىزىمىنە ەنگىزىلگەن. بۇل تىزىمگە تۇركى الەمى جازۋشىلارىنان ءابىش اعامەن بىرگە راسۋل عامزاتوۆ, شىڭعىس ايتماتوۆ ەنگەن بولاتىن.
ءابىش كەكىلباەۆ – كەڭەستىك كەزەڭدە كەڭىنەن تانىلعان جانە مويىندالعان جالقى تۇلعا. كسرو جازۋشىلار وداعى القاسىنىڭ, حالىقارالىق «لوتوس» جازۋشىلار سىيلىعى قازىلار القاسىنىڭ, ماسكەۋدەگى «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا», «درۋجبا نارودوۆ» باسپالارىنىڭ رەداكتسيالىق القا مۇشەسى بولدى. ازيا-افريكا جازۋشىلارى حالىقارالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندى. كەكىلباەۆتىڭ شىعارمالارىن كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆ وتە جوعارى باعالاعان.
ۇلى قالامگەر 1939 جىلى 6 جەلتوقسان كۇنى ماڭعىستاۋ وبلىسى, ماڭعىستاۋ اۋدانى (بۇرىنعى گۋرەۆ وبلىسى), وڭدى اۋىلىنىڭ مىرزايىر دەگەن جەرىندە تۋعان. ارعى اتاسى قوجانازار جانايۇلى قازاقتار كوشىن ماڭعىستاۋعا باستاپ كەلگەن. بەلگىلى, بىلىكتى, بەدەلدى, داۋلەتتى ادام بولعان. ءبىر زامانداردا ءابىش اعامىزدىڭ اتا-باباسى جىلىوي ءوڭىرىن, جەم وزەنى بويىن مەكەندەگەن. بۇعان تاريحي دەرەكتەر كۋا. مەنىڭ تۋعان اۋىلىم اقكيىزتوعايدىڭ اتاۋى دا تەگىن قويىلماعان. ءابىش اعامىزدىڭ باباسى تاعان باي باباسى قوجانازارعا اس بەرىپ, سول اسقا ءابىلحايىر حاننىڭ ۇلى ايشۋاق حان كەلىپتى. قازاق ءداستۇرى بويىنشا حاندى ات كەرمەسىنەن اياعىن جەرگە تيگىزبەي, جەر بەتىنە توسەلگەن اق كيىزبەن قارسى العان. حان اياعىنا توسەلگەن اق كيىز بەن توعاي ادەمىلىگى ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ تارالىپتى دا, ءبىزدىڭ اۋىل سول استان سوڭ «اقكيىزتوعاي» دەپ اتالىپ كەتىپتى. مەنىڭ «اقكيىزتوعاي» دەگەن ولەڭىم وسى تاريحتان سىر شەرتەدى. ءابىش اعانىڭ 70 جىلدىق تويىندا وسى ولەڭىمدى وقىپ بەرگەن ەدىم.
سۇلتان ورازالى,
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى:
– ءابىش كەكىلبايۇلى – ەكى داۋىردە دە جولى بولعان جازۋشى. ول الدىنداعى ۇستازدارى مۇحتار اۋەزوۆ, عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ اۋىر تاعدىرىن قايتالاماي, جاستىق شاقتارىن مايدان دالاسىندا قالدىرعان ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ, تاحاۋي احتانوۆ سياقتى قيىنشىلىق كورگەن جوق. بەيبىت زاماندا شىعارماشىلىققا دا, قايراتكەرلىك قىزمەتكە دە ەركىن ارالاستى. قازاق جازۋشىلارى اراسىندا وتىز جاسىندا ۇكىمەت باسقارعان ساكەن سەيفۋلليندى ايتپاعاندا, ءابىش شىققان مەملەكەتتىك حاتشى, پارلامەنت توراعاسى سياقتى بيىك قىزمەتكە ازىرگە بىردە-ءبىر قالامگەردىڭ قولى جەتكەن ەمەس. ول كەڭەس زامانىندا, 46 جاسىندا مەملەكەتتىك سىيلىق السا, تاۋەلسىزدىك زامانىندا ەڭبەك ەرى اتاندى. ارينە, «ءتىل ونەرى دەرتپەن تەڭ» دەگەندەي, اق قاعاز الدىنداعى شىعارماشىلىق ازابىن ءبىر كىسىدەي شەكتى. بىراق بۇل ءبىر اللانىڭ ءوزى سىيلاعان ءتاتتى ازاپ بولاتىن. كەيبىر زامانداستارى ونىڭ ون ءتورت-ون بەس قىرىن سانامالاپ جاتادى. بۇل دا – اقيقات. نارەستەدەي تازا ءابىش, كەمەڭگەر ءابىشتىڭ تۇرعان بويى ءوز كەيىپكەرلەرى ەڭسەپ پەن ابىلدان اۋمايدى. بىرىندە تاباندى ەڭبەگىمەن شىڭىراۋدان تۇبىنە جەتىپ, جەڭىس تاپقان ەڭسەپتەي وي تۇڭعيىعىنان ءسوز مارجانىن تەرسە, ەكىنشىسىندە ابىل ءتارىزدى كوركەم سوزىمەن جۇرەك تەبىرەنتىپ, ەلىڭە دوس كوبەيتكەن تۇلعا. زامان العا وزعان سايىن ءابىشتىڭ مەرەيى ارتا بەرمەك.
اقكيىزتوعاي
توپىراعىڭدا كىم تولقىماي تۇرا الار,
قويناۋىڭدا «التىن ادام» سىندى مۇرا بار.
«اقكيىزتوعاي» دەگەن اتىڭ ارداقتى
كەشەگىنىڭ اڭىزى بوپ قۇرالار.
ءپىر بەكەتتىڭ كىندىك قانى تامعان جەر,
اتاجۇرتى – اقمەشىت بوپ قالعان جەر.
اقكيىزتوعاي, قاسيەتتى مەكەنسىڭ
اسان قايعى بارعان جەر.
و, زاماننان ەرتەگىدەي جەتكەن سىر,
كۇمبىر كۇيلەر توگىلگەندە شەكتەن ءبىر.
ەجەلگى اتى ۇمىتىلىپ قالعاندا
«اقكيىزتوعاي» دەپ اتالىپ كەتكەن جەر.
وتكەن كۇندەر شەجىرەسى ءار قيلى,
ۇلى جەمنىڭ قايماعى بوپ قالعيدى.
اۋىلىمنىڭ ءار پەرزەنتى بۇل جەرگە
«ءابىش اعا تۋىس قوي» دەپ شالقيدى.
تۋىستىعى تىم ارىدەن باستالعان,
باباسىنىڭ باسقان ءىزى تاستاردا.
ەل اۋزىندا تاڭعاجايىپ اڭىز بوپ
تاعان بابا جاساعان ءبىر اس قالعان.
ابىشتەي ءپىر تاعان بايدان تاراعان,
باتىر بابا بيىك تۇرار قارادان.
قوجانازارداي باباسىنا اس بەرىپ
جينالىپتى سان ادام.
كىشى ءجۇزدىڭ حانى كەپتى سول اسقا,
اتى ايگىلى الاشقا.
حان اياعىن قارا جەرگە تيگىزبەس
اق كيىز بار توعايىنا جاراسقان.
اق كيىزدىڭ كوپتىگىنە داۋ بار ما؟!
اق ماقتاداي كوز تارتادى جايعاندا.
توعاي ءىشى سۇلۋلىققا تۇنىپتى
سۋى ءشاربات, گۇلى جايناپ
قۇستار انگە سالعاندا.
نۇر شۇعىلا تاراعاندا ماڭايعا,
تابيعاتتىڭ بار بوياۋى – توعايدا.
اق پەيىلدىڭ بەلگىسىندەي اق كيىز
اڭىز بوپتى تالايعا.
بۇل وڭىردە سونداي عاجاپ ءوتىپتى,
اڭىز-جىر بوپ الىستارعا جەتىپتى.
سول استان سوڭ ءبىزدىڭ اۋىل شىنىمەن
«اقكيىزتوعاي» دەپ اتالىپ كەتىپتى.
ءابىش اعا قانداي عۇلاما, ۇلى جازۋشى بولسا دا, ومىردە سونداي قاراپايىم ادام ەدى. استانادا وتەتىن مادەني-ادەبي شارالاردا ءابىش اعا كەلە جاتقاندا بۇكىل اقىن-جازۋشى قاۋىمى, حالىق ورىندارىنان تىك تۇرىپ, قوشەمەتپەن قارسى الاتىن. ءابىش اعانىڭ ءسوزىن تىڭداۋعا ءبارى دە قۇمار ەدى. سويلەپ كەتسە, شەجىرە-كومبەدەي, تاريحي اڭگىمەلەردى ايتقاندا جىلدارمەن, تسيفرلارمەن جاڭىلىسپاي سويلەگەندە, وسىنداي عاجايىپ دانىشپاندى تىڭداعانىڭ ءۇشىن وزىڭە-ءوزىڭ ريزا بوپ وتىراسىڭ. ونىڭ «اڭىزدىڭ اقىرى», «ۇركەر», «ەلەڭ-الاڭ», «ابىلاي حان» شىعارمالارى – تەك تاريحي شەجىرە ەمەس, بۇگىنگى قوعاممەن, ۇلت مۇددەسىمەن ۇندەسىپ, ۇلتتىق رۋح پەن الەمدىك وركەنيەتتىڭ قۇندىلىقتارىنا ۇمتىلدىراتىن قۋاتتى تۋىندىلار. ول ءوزىنىڭ ۇلت جاۋھارىنا اينالار قازىنالى ادەبي مۇرالارىمەن مۇحتار, قانىش, الكەي, سابيت, عابيت باستاعان الىپتار كوشىنىڭ جالعاسى بولىپ, قاسيەتتى قازاق ءتىلىمىزدى, رۋحاني ءومىرىمىزدى, جان دۇنيەمىزدى بايىتتى.
ابىز اعانىڭ ۇيىندە ءبىر بولعانىمدا: «ءابىش اعا, مەن سىزگە وسى كەزگە دەيىن بىردە-ءبىر ءوتىنىش ايتپادىم, قۇلاق اسساڭىز, ءبىر ءوتىنىشىم بار ەدى. كۇي اناسى دينا شەشەمىز تۋرالى قازاقشا-تۇرىكشە «دينا نۇرپەيىسوۆا» دەگەن كىتاپ-البوم دايىنداپ قويدىم. بىراق دەمەۋشىم جوق. ءبىر كۇنى شىعار دەگەن ءۇمىتىم عانا بار كوڭىلىمدە. وسى كىتابىما العىسوز جازىپ بەرىڭىزشى. مەن تۋرالى ەمەس, دينا نۇرپەيىسوۆا تۋرالى» دەدىم.
ءابىش اعام «جازايىن» دەپ, جازىپ بەردى. بۇل 2015 جىلدىڭ 25 قاراشاسى بولاتىن. ارادا از ۋاقىت وتكەندە, ءابىش اعا دا ومىردەن ءوتتى. اعانى تالاي ساعىنامىز. «اينالايىن» دەگەن ءسوزىن ساعىنامىز…
مارجان ەرشۋ,
اقىن, اۋدارماشى, فيلولوگيا
عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
