اسىل تەكتى ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىنا ارنالعان مەرەكەلىك شارالار كورىكتى كوكشەتاۋ جەرىن ءدۇبىرلى دۋمانعا بولەدى. مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين باستاعان ءبىر توپ زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن الىستان ات ارىتىپ كەلگەن شەتەلدىك قوناقتار تاريحتىڭ تار كەزەڭىندە تاققا وتىرىپ, تارىداي شاشىراعان ۇلتىن ۇيىستىرا بىلگەن ۇلى تۇلعانىڭ ەسكەرتكىشىنە تاعزىم ەتتى. قازاقتىڭ نەبىر جاقسى-جايساڭدارى قاتىسقان بۇل ابىلاي بابامىزدىڭ اسى بۇگىندە تورتكۇل دۇنيەگە تەگىس تانىلعان تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ مەرەيىن تاسىتىپ, ايبىنىن اسىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەرىنە سەنىمىمىز مول.
ۇلى ابىلايدىڭ ەسكەرتكىشىنە گۇلشوقتارىن قويۋ راسىمىنەن كەيىن «كوكشەتاۋ» مادەنيەت سارايىندا «ابىلاي حان جانە ونىڭ تاريحي ءداۋىرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى.
القالى جيىندى مەملەكەتتىك حاتشى مارات ءتاجين اشىپ, جۇرتشىلىققا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىن وقىپ بەردى. «ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعى – ەلدىگىمىزدىڭ بەدەرلى ءبىر بەلەسى. وسىعان وراي حالىقارالىق كونفەرەنتسيانىڭ ۇيىمداستىرىلۋى دا, ونىڭ ايبىندى حانىمىز وردا تىككەن كيەلى كوكشە جەرىندە وتكىزىلۋى دە ورىندى. ءبىز بۇل جيىندا ابىلاي حاننىڭ ەرەكشە ەڭبەگىن اشىپ كورسەتۋمەن شەكتەلىپ قالماۋىمىز كەرەك. بارىنەن بۇرىن ابىلاي حاننىڭ قولى نەگە جەتتى, نەگە جەتپەدى, بابامىز نەنى ارماندادى, بىزگە نەنى اماناتتادى, بولاشاق ۇرپاقتارىنان نەنى كۇتتى, كەلەر كۇندەرگە نەنى ەسكەرتتى, ءبىز سول زاماننىڭ تاريحىنان قانداي تاعىلىم الامىز دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ, تابۋعا تىرىسۋ كەرەك…» دەلىنگەن قۇتتىقتاۋ حاتتا.
كونفەرەنتسيادا نەگىزگى باياندامانى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ەرلان سىدىقوۆ جاسادى. ول ابىلاي حاننىڭ قايراتكەرلىگى مەن تۇلعالىق بولمىسىن, ەرلىك ىستەرى مەن ءجۇرىپ وتكەن جولدارىن كەڭىنەن ءسوز ەتتى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا, حان ابىلاي – قازاقستان تاريحىنداعى تاعدىرلى ءبىر كەزەڭنىڭ كۇللى تاۋقىمەتىن بويىنا جۇكتەگەن تۇتاس ءبىتىمدى تۇلعا. ۇلى قولباسشى ەل بيلەگەن كەزەڭىندە جويقىن وزگەرىستەر جاساپ, قازاق ورداسىنىڭ ىرگەسىن ودان ءارى نىعايتۋدى كوزدەدى. قازاق ەلىنىڭ ايبىنىن اسىرۋ مەن ورداسىن ورنىقتىرۋدى باستى مىندەتى ساناعان ابىلاي مەملەكەتشىل پاراساتىمەن, جاۋجۇرەك باتىرلىعىمەن, كەمەل قولباسشى, كورەگەن قايراتكەرلىگىمەن, سۇڭعىلا ءبىتىمگەرلىگىمەن حاندىق دارەجەگە كوتەرىلىپ, ءوز توڭىرەگىندەگى جاقسىلار مەن جايساڭداردىڭ, ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ قولداۋىنا يە بولعان.
قازاقتىڭ تاريحي جىرلارىنداعى ابىلاي حاننىڭ داڭقتى بەينەسى تۋرالى ءسوز قوزعاعان ەرلان سىدىقوۆ جاس سۇلتاننىڭ ەل تىزگىنىن قولىنا العاش العان كەزدەگى كۇردەلى كەزەڭدەرىن, اۋىر مىندەتتەرىن, جوڭعار شاپقىنشىلىعىمەن كۇرەسكەن ەرەن ەرلىگىن بايانداماسىنا ارقاۋ ەتتى. «ابىلاي ەل ىسىمەن ەندى شۇعىلدانا باستاعان شاقتا قازاق حاندىعى سيىردىڭ بۇيرەگىندەي بولشەكتەنگەن بىتىراڭقى حالگە جۋىق تۇرعان بولاتىن. تەك XVIII عاسىردىڭ 60-جىلدارىنا قاراي بيلەۋشىنىڭ توڭىرەگىنە ساياسي ەليتا ءبىرشاما تىعىز توپتاستى. اۋماعى ازات, كولەمى كەڭ مارتەبەلى مەملەكەت شىن قۋاتىنا ءمىندى. قالماقتان تازارتىلعان تارباعاتاي, جەتىسۋ ولكەلەرىن وركەندەتۋگە باسىم كوڭىل ءبولىندى.
ۇلتتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە قوردالانعان ماسەلەلەر دە ابىلايدىڭ باستى نازارىندا بولدى. ول بىردە كۇشپەن, كەلەسى بىردە كەلىسىممەن قازاق قونىستارىندا ءتارتىپ پەن تىنىشتىق ورناتا ءبىلدى. ۋاقىت وتە كەلە, اقساقالدار بيلىگىن السىرەتىپ, باسقارۋدىڭ ءداستۇرلى ينستيتۋتتارىن قايتا جانداندىرۋعا كۇش سالدى. سوت جۇيەسىن نىعايتتى. ءوزىنىڭ قۇزىرەتىن حان بولىپ سايلانعان كەزدە بەلگىلەنگەن شەكتەردەن اسىرا كەڭەيتتى. ابىلايدىڭ ساليقالى دا ساۋاتتى ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە ىشكى ساياسي احۋال تۇراقتانىپ, شىڭعىس اۋلەتى مەن اقسۇيەكتەردىڭ ءوزارا تارتىسى تى-يىلدى, قازاقتىڭ بارشا ەتنيكالىق تەرريتورياسى ازات ەتىلدى» دەپ اتاپ ءوتتى عالىم.
– قازاق تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعاندا بىتىراعان ءۇش ءجۇزدى بىرلىككە ۇيىتىپ, جاعادان العان جاۋعا تويتارىس بەرگەن ۇلى حاندى دارىپتەۋ, ەرلىك ىستەرىن ناسيحاتتاۋ, تاريحتاعى ءرولىن ايقىنداۋ – عالىمداردىڭ الدىندا تۇرعان باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. الايدا, ابىلاي حاننىڭ مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋ, نىعايتۋ, ۇلتتىڭ باسىن قوسىپ, تۇتاس مەملەكەتكە ۇيىستىرۋ جولىنداعى قايراتكەرلىك ەڭبەگىن كەشەندى زەرتتەۋ تاريحشىلار نازارىنان تىس قالىپ كەلدى, – دەيدى ەرلان سىدىقوۆ. – سوندىقتان وتاندىق تاريحناما ءوز ادىسنامالىق جانە تىلدىك قۇرالىن ايتارلىقتاي وزگەرتۋ قاجەت. ۇلتتىق تاريح عىلىمىنىڭ الدىندا جاۋاپتى دا ماڭىزدى مىندەتتەر تۇر. بۇل – تاريحشىلاردىڭ دا كاسىبي جاۋاپكەرشىلىگىن اڭعارتاتىن ءىس. ماسەلەنىڭ وڭتايلى شەشىلۋىنە ەلباسىنىڭ يدەياسى ارقاسىندا دۇنيەگە كەلگەن «تاريح تولقىنىنداعى حالىق» اتتى ارنايى تاريحي زەرتتەۋلەر باعدارلاماسى ىقپال ەتۋگە ءتيىس.
بۇدان كەيىن ءسوز ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى – رەسەي عىلىم اكادەمياسى تاريح ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى نايليا بەكماحانوۆاعا بەرىلدى. ول ءبىرتۋار تۇلعانىڭ ديپلوماتيالىق ىسكەرلىگىنە, جەر, سۋ ءماسەلەسىن شەشۋدەگى ەڭبەگىنە توقتالدى. «پاتشا ۇكiمەتi قازاقتار يەلiك ەتەتiن جەردىڭ كەڭەيۋىن قۇپتاعان جوق. ال, قازاقتاردىڭ مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋىنا ەرتiس, توبىل, ەسiل وزەندەرiنiڭ اۋماعىنداعى جەر تارشىلىق ەتتi. جەر ءماسەلەسiن شەشۋگە مەملەكەتتiك قايراتكەر ابىلاي حان تiكەلەي قاتىسىپ, رەسەي پاتشالىعىمەن حات جازىسقان» دەيدi بايانداماسىندا نايليا بەكماحانوۆا. ول ابىلاي حاننىڭ ديپلوماتيالىق شەبەرلىگى ارقاسىندا بىرقاتار جەر قازاققا قايتارىلعانىن ايتتى.
جيىندا ءسوز سويلەگەن بەلگىلى عالىم تۇرسىنبەك كاكىشەۆ وتاندىق تاريحشىلار قىتايعا بارىپ, ابىلاي حانعا بايلانىستى تىڭ دەرەكتەر تاۋىپ اكەلگەنىن اتاپ ءوتتى. ۇلتتىق نامىس, ەلدىك كەلبەتىمىز تۋرالى اقساقالدىق ءۋاجىن ايتقان عالىم ۇلتتىق نامىسىمىزدى قايرايتىن, دەربەس ەلىمىزدىڭ ەشكىمنەن كەم ەمەستىگىن كورسەتەتىن ناقتى ىستەرگە كوشۋ قاجەتتىگىن, ەل باسقارعان ازاماتتار الدىمەن ۇلتتىق ماقساتتارعا قىزمەت ەتۋگە تيىستىگىن قاداپ ايتتى. ەلدىگىمىزدى كۇشەيتىپ, رۋحىمىزدى كوتەرەتىن وسىنداي شارالار مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تويلانۋ قاجەت دەگەن ابىزدىق اقىلىن دا جەتكىزدى.
ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىق تويىنا ونىڭ ۇرپاقتارى دا ارنايى كەلىپتى. كونفەرەنتسيا بارىسىندا ولار ەلباسىنا ابىلاي حاننىڭ ءبيۋستىن سىيعا تارتتى.
كەشكىسىن مەرەيتويعا وراي ابىلاي حان الاڭىندا جانە «كوكشەتاۋ» مادەنيەت سارايىندا كونتسەرت ءوتتى.
ال ەرتەڭىندە, ياعني 6 قازان كۇنى كوكشەتاۋ ماڭىنداعى قىزىلجار يپپودرومىندا «ازات رۋحتىڭ ابىلاي حانى» اتتى تەاترلاندىرىلعان قويىلىم ساحنالاندى. مۇندا ابىلايدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسى, ۇلى جورىقتارى, سىرتقى ساياساتتاعى ولشەۋسىز ەڭبەكتەرى تۋرالى كورىنىستەر بەرىلدى.
ابىلاي وردا تىككەن كوكشە ءوڭىرىندەگى تويدا 100-گە جۋىق كيىز ءۇي تىگىلىپ, ولاردىڭ ارقايسىسىندا كوشپەندىلەردىڭ ءومىرىن سۋرەتتەيتىن تۇرمىستىق زاتتار, زەرگەرلىك بۇيىمدار, قولدانبالى ونەر تۋىندىلارى قويىلدى.
ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا, ات سپورتى شارالارىنا استانا مەن الماتى قالالارىنان جانە ون ەكى وبلىستان شاباندوزدار كەلىپتى. تۇسكە قاراي يپپودرومدا 7 شاقىرىمدىق جورعا مەن قۇنان بايگەسى, 16 شاقىرىمدىق توق بايگە, 25 شاقىرىمدىق الامان بايگە جارىسى وتكىزىلدى.
تالعات باتىرحان,
قىمبات توقتامۇرات,
گۇلميرا ايماعانبەت
سۇبەلى ءسوز
بۇركىتباي اياعان,
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور:
بابامىزعا – مىڭ تاعزىم
ابىلاي حان مەرەيتويى – تاۋەلسىزدىك تاريحىنداعى ايتۋلى وقيعا. قازىرگى ۋاقىت تۇرعىسىنان قاراساق, ابىلايدىڭ قازاق حاندىعىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋگە, قازاق مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بىرتۇتاستىعىن قورعاۋ ىسىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى وراسان زور. جاڭا زامان تاريحىندا رەسەي ءۇشىن ءبىرىنشى پەتر, گەرمانيا ءۇشىن وتتو بيسمارك قانداي قىزمەت ەتسە, ابىلايدىڭ دا قازاق حالقىن ەل ەتۋدەگى قىزمەتى سونداي. مۇحتار اۋەزوۆشە تارقاتساق, «قازاقتىڭ دەربەس ەل بولۋىنا, ءارى-بەرىدەن سوڭ سول قازاقتىڭ قازاق بولۋىنا, باسى قوسىلىپ ءبىر جەڭنەن قول, ءبىر جاعادان باس شىعارۋعا ەڭبەك سىڭىرگەن ابىلايدان ارتىق ادام بولماس».
2012 جىلدىڭ شىلدەسىندە كوكشەتاۋداعى ابىلاي حان ەسكەرتكىشىنىڭ جانىندا زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن كەزدەسۋىندە ەلباسىمىز: «ابىلاي حان قالا سالا المادىم دەپ ەدى, قالا سالدىم. حالقىمنىڭ باسىن قوسا المادىم دەپ ارماندا كەتسە, حالقىمنىڭ باسىن قۇراپ, ەگەمەن ەل ەتتىم» دەگەن بولاتىن. قازاق ەلىن بۇگىندە الەم تانيدى. ابىلايدىڭ ارتىندا جاسامپاز حالقى, اسقارالى استاناسى بار, ورىندالعان اسىل مۇراتى بار, بەيبىتسۇيگىش ەلى بار. قاسيەتتى قارا شاڭىراقتىڭ استىنا ءبىز تەك قازاقتىڭ عانا باسىن قوسىپ قويماي, ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرىن ءبىرىكتىرە الدىق. «ەلگە ەل قوسىلسا – قۇت» دەيدى قازاق دانالىعى. ارقيلى مادەنيەت وركەنيەتتەرى قازاق جەرىندە توعىسىپ وتىر. كونفەسسياارالىق قاتىناستار ورنىقتى قانات جايۋدا. كۇللى بۇقارانىڭ كوكسەگەنى – بەيبىتشىلىك, تاتۋلىق جانە ەل ىرىزدىعى.
جاڭا استانا تۇرعىزۋ – ابىلاي بابانىڭ ورىندالعان اسىل ارمانى, ۇلتىنىڭ نامىسى, ۇرپاعىنىڭ ماقتانىشى.
قازاق حالقىنىڭ جادىندا ابىلاي قاجىرلى مەملەكەت قايراتكەرى, باتىل قولباسشى, دارىندى ديپلومات رەتىندە ساقتالدى جانە ساقتالا بەرەدى. ەگەمەندىك جىلدارى بابامىزدىڭ ۇلت تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى تىنىمسىز كۇرەسىنە بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ تاعىلىمى مەن قۇرمەتى ىسپەتتەس الماتى مەن استانا قالالارىنىڭ قاق ورتاسىنان ابىلاي حان داڭعىلى اشىلدى. جەتىسۋ مەن كوكشە جەرىندە ەسكەرتكىشى بوي كوتەردى. قازىر باۋىرلاس ءتۇركيا ەلىندە ابىلاي حان اتىنداعى ساياباق بار. الماتىداعى حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم ءتىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى ابىلاي ەسىمىمەن اتالادى. تاۋەلسىزدىك العان سوڭعى 20 جىلدا ابىلاي اتى اسقاقتاپ, وتانسۇيگىشتىكتىڭ, كورەگەندىلىك پەن كەمەڭگەرلىكتىڭ نىشانىنداي كەڭىنەن تانىلىپ, ناسيحاتتالۋدا.
بۇگىن ءبىز تاۋەلسىز ەل رەتىندە, بارشا قازاقتىڭ ۇرانىنا اينالعان ارىستانداي ايباتتى ابىلاي بابامىزعا قۇرمەت كورسەتىپ, ارۋاعى الدىندا تاعزىم ەتەمىز!
ءسابيت جامبەك,
ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كوكشەتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى:
ورىستار ابىلايدىڭ بوستاندىققا شىعۋىن قولداماعان
رەسەيدىڭ كوپتەگەن دەرەكتەرىندە «ابىلايدى قالدان سەرەننىڭ قاماعىنان ورىس اسكەرىنىڭ مايورى ميللەر مىرزا ازات ەتتى» دەلىنەتىن جانساق پىكىر قالىپتاسقان. شىنىمەن سولاي ما؟ دەرەكتەرگە جۇگىنىپ كورەلىك. ەگەر ورىستار شىنىمەن ابىلايدى ازات ەتۋدى ىزگى ماقسات تۇتسا, پاتشاعا پاتشا حات جازۋى كەرەك ەدى عوي. بىراق ك.ميللەر قالدان سەرەنگە پاتشانىڭ ەمەس, ورىنبور گۋبەرناتورى ي.نەپليۋەۆتىڭ حاتىن اپاردى دەلىنەدى. جوڭعارياعا بارا جاتقان جولىندا ك.ميللەر قازاقتارمەن كەزدەسكەندە ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرى – ناۋرىز ونىڭ «ابىلايدى ازات ەتۋگە بارا جاتىرمىن» دەگەن سوزىنە سەنبەي, حاتتى كورسەتۋىن تالاپ ەتكەن. بىراق ميللەر ول حاتتى قازاقتارعا كورسەتپەگەن. ميللەر مىرزانىڭ حاتىنىڭ سىرى ءالى كۇنگە دەيىن اشىلعان جوق. جوڭعارلار ميللەردىڭ ءوزىن ەكى اي قاماقتا ۇستاعان. بۇل جوڭعارلاردى شىعىسىنان چين دەرجاۆاسى مەن حالحا موڭعولداردىڭ بىرلەسكەن كۇشى قىسىپ كەلە جاتقان كەز بولاتىن. جوڭعارلار ءوز كەلەشەگىن ويلاماۋى مۇمكىن ەمەس. ەكىنشىدەن, موڭعول بيلەۋشىلەرىندە شىڭعىس حان ءناسىلدەرىن قاستەرلەيتىن سالت بار. ابىلاي حان ۇرپاعى. ءۇشىنشىدەن, تولە بي باستاپ بارعان قازاق وكىلدەرىنىڭ سالماعى كۇشتى بولدى. قالدان سەرەن ابىلاي سۇلتاندى ازات ەتىپ قانا قويماي «قازاق-جوڭعار اراسىندا تاتۋ كورشىلىك بىتىمىنە» قول قويىپ, جوڭعار حانى قازاق ەلشىلەرىنىڭ ءارقايسىسىنا التىنمەن اپتاعان قىلىش, كۇمىسپەن كۇپتەگەن بەلبەۋ سىيعا تارتقان. كەيىنىرەك ابىلاي حان داۆااچ, ءامىرسانالاردى چين دەرجاۆاسىنا قايتارىپ بەرمەۋىنە اتالعان ءبىتىم, وندا العان ءمىندەتتەمەلەر اسەرىن تيگىزگەن. ورىستار ابىلايدىڭ بوستاندىققا شىعۋىن قولداماعانى بىلاي تۇرسىن ۆ.مويسەەۆتىڭ ايتۋىنشا, ابىلايدىڭ بوساپ شىعۋى رەسەي بيلىگىن قاتتى الاڭداتقان. ۆ.مويسەەۆ وسىعان بايلانىستى ي.نەپليۋەۆتىڭ سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا جىبەرگەن حاتىنان ءۇزىندى كەلتىرگەن. وندا ي.نەپليۋەۆ «ابىلايدىڭ ەركىندىك الۋى وتە قاۋىپتى» دەپ جازعان.
راشيد ورازوۆ,
ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە
ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى:
ۇلى حاننىڭ ۇرپاقتارى
تاريحتا ابىلايدىڭ 30 ۇلى, 40 قىزى بولعاندىعى بەلگىلى. كەنەسارى حاننىڭ ءابۋباكىر دەگەن بالاسىنان تارايتىن بەلگىلى كۇيشى فايزوللا ءۇرمىزوۆ اقساقال 30 ۇلدى بىلايشا تاراتادى.
1. سايمان حانىمنان: ءۋالي, شىڭعىس, ءادىل, ەسىم اتتى ءتورت ۇل.
2. باباق حانىمنان: شەگەن, ۇرىستەم, وسپان, سىزدىق, ءابىتاي, ءابدوللا اتتى التى ۇل.
3. بوپىش حانىمنان: توق, قوسىم, ارىق اتتى ءۇش ۇل.
4. حوشا حانىمنان: قاسىم, قامبار اتتى ەكى ۇل.
5. توقتا حانىمنان: سىعاي, سۇيىك, تاعاي اتتى ءۇش ۇل.
6. ءورىس حانىمنان: شاما, بايىر اتتى ەكى ۇل.
7. تۇلەك حانىمنان: شاعاتاي, ءداۋىم, باشەن اتتى ءۇش ۇل.
8. توپىش حانىمنان: قارا, ەسەن اتتى ەكى ۇل.
9. سايىن حانىمنان: جاناتاي اتتى ءبىر ۇل.
10. شاعان حانىمنان: ماقان, مايماق اتتى ەكى ۇل.
11. ماقتۇم حانىمنان: سامىرات, مۇساحان اتتى
ەكى ۇل تاراعان.
شوت-امان ءۋاليحان,
ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى:
ەسىمى ماڭگى ەل ەسىندە
ەڭ كۇردەلى ساباق – تاريحتىڭ ساباعى. ونى وقىماي, بىلمەي, تەرەڭ بويلاماي, ءارى بەرىدەن سوڭ پىسىقتاماي ىلگەرى باسۋعا بولمايدى. تالاي تايپالاردىڭ گۇلدەنۋى دە, كۇيرەۋى دە وسىندا جاتىر. ادام ەندى قايتىپ باسپايمىن دەگەن جەرىن باسادى, ەندى كورمەيمىن دەگەن جەرىن قايتا كورەدى, تاريحي جادى جوعالعان ەل وتقا ەكى-ءۇش رەت كۇيەدى. تاريح ءتالىمىن الۋ پروتسەسىندە قازاق حالقى باقىتتى بولدى دەۋگە بولمايدى. التى-جەتى عاسىر بويعى تاريحىن ەسىنە ساقتاپ, جاتقا ايتاتىن ءداستۇرى بار حالىق بوتەن تاربيەگە كوشتى, اتادان بالاعا جەتكەن ءسوزدى ۇمىتتى, ۇلگى-ونەگەلەرىنە مۇرىن ءشۇيىرىپ, ماڭگۇرتتىك قالىپقا ەنە باستادى.
ءبىز قالاي وستىك, قانداي ءتالىم-تاربيە الدىق؟ ءوزىنىڭ دامۋىنداعى تابيعي باعىتىن وزگەرتكەن, قورەك تاباتىن تاريحي تامىرىنا بالتا شابىلعان ءبىز ۋىزعا, انا سۇتىنە جارىمادىق. مەكتەپتە قازاق تاريحىن وقىماعانىمىز بىلاي تۇرسىن, ارا-كىدىك شىعاتىن كىتاپتاردا ىنجىق, توپاس, ءوزىمىزدى, كەيدە حالىق ءمۇددەسىن ساتقان ساتقىنداردى ماقتاپ, ماداقتاپ, ەلى, جۇرتى ءۇشىن شۇبەرەككە جانىن تۇيگەندەردى جاۋ دەپ سانادىق. ءبىز قازاق حاندارىنىڭ تاريحىنان گورى, ەكاتەرينا ەكىنشى پاتشانىڭ نەشە بايى بولعانىن جاقسىراق بىلدىك. فرانتسيا, ۇلىبريتانيا كورولدارىنىڭ سارايىندا نە وسەك-اياڭ بولعانىن كوزبەن كورگەندەي سوقتىق.
قازاق تاريحى ءومىردىڭ تالكەگىنە ءتۇسىپ, تۇتقىن ادامعا ۇقسادى, قاسقىر تارتقان قويداي قان-قان بولىپ بىزگە جىرتىق-جىرتىق, كوپ بەتتەرى سارعايعان, وشكەن قالپىندا جەتتى. ال, ادامداردىڭ تارتقان ازابى قانشاما دەسەڭىزشى؟! ابىلايحانوۆ, ءۋاليحانوۆ, قاسىمحانوۆ, كەنەسارين بولعاندىعى ءۇشىن جازىقسىز قۋدالانعان, تۇرمەگە وتىرعان, اتىلعان اتا, اكە, اعالارىمىزدىڭ اق جارقىن, بەيكۇنا كەلبەتى كوز الدىمىزدان كەتپەيدى. ايتا بەرسە, ابىلايدىڭ ءوزى كوپ جىلعى ساياسي تۇتقىننان بۇگىن عانا ورالىپ وتىر. بۇل ونىڭ سونىمەن ومىرىندە ءۇش رەت تۇتقىندا بولۋى, جەتتى ەندى! مەن بۇل جەردە, ءسىزدەردىڭ الدارىڭىزدا ءبىلگىرسىمەي-اق قويايىن, ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدان كەشكەن, جۇرەككە تىكەنەك بوپ جابىسقان جاعداي عوي.
وشكەنىمىز جانىپ, ولگەنىمىز ءتىرىلىپ جاتقان كەزدە ەركىندىكتىڭ سامالى ءبارىمىزگە جەتىپ, باياندى بولسا ەكەن. شىعىس تاريحىن زەرتتەۋشى عۇلاما, اتاقتى اكادەميك بارتولد ايتقانداي, ابىلاي حان «XVIII عاسىرداعى حانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇدىرەتتىسى بولدى» .
