قوراداعى ءتورت تۇلىك مالدىڭ تەزەگىن قۋات كوزىنە اينالدىرىپ, ەنەرگياعا كەتەتىن قارجىنى ۇنەمدەۋ فەرمەرلەر ءۇشىن قانداي كۇشتى يدەيا بولار ەدى, ءيا؟! ال جوعارى ۆولتتى يزولياتورلاردى ادام ەمەس, درون تەكسەرەتىن كۇن تۋادى دەگەنگە شە, سەنەر مە ەدىڭىز؟! بۇل ەكەۋى دە – بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز داميرا پەرنەباەۆانىڭ جوبالارى. حالىقارالىق «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ تۇلەگى, قازىرگى كەزدە نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ينجەنەريا مەكتەبىنىڭ دوكتورانتۋراسىندا وقىپ جۇرگەن جاس عالىممەن جاقىندا كەزدەسىپ قايتقان ەدىك.
يزولياتوردى ۇشقىش اپپارات تەكسەرەدى
مەنىڭ قازىر اينالىسىپ جۇرگەن جوبام جوعارى ۆولتتى يزولياتورلاردى ادامنىڭ ەمەس, دروننىڭ كومەگىمەن تەكسەرۋگە باعىتتالعان. بۇگىندە الەمنىڭ دامىعان مەملەكەتتەرى دروندى كوپتەگەن سالادا, ماسەلەن, مەديتسينادا, اسكەري سفەرادا, اۋىل شارۋاشىلىعىندا, ءورت سوندىرۋدە پايدالانۋدا. بۇل تەحنولوگيانى بىزگە دە قولدانۋدىڭ كەزى كەلگەن سەكىلدى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر, ەلىمىزدە قىس قاتتى, جاز ىستىق, ونىڭ ۇستىنە, جەل دە كوپ ايماقتا جىل بويى سوعىپ تۇرادى. وسى فاكتورلاردىڭ ءبارى الگى يزولياتورلاردىڭ تەز ىستەن شىعۋىنا اكەلىپ سوعادى. ونىڭ ۇستىنە, يزولياتورلار تەك جول بويىندا عانا ەمەس, تاۋ-تاستى جەرلەردە دە ورنالاسقان عوي. ولاردىڭ ارقايسىسىن تەكسەرىستەن وتكىزۋ ءۇشىن ماماندارعا اۆتوكولىكپەن نەمەسە تىكۇشاقپەن اتتانۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل اسا ءتيىمدى ءادىس ەمەس. ويتكەنى بىرىنشىدەن, اتالعان جۇمىس قاۋىپتى بولۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن, كەيبىر جەرلەرگە جەتۋ وتە قيىن. ياعني, ۋاقىت پەن قارجى جاعىنان قيىندىق تۋعىزادى. مەن جاساپ جاتقان باعدارلامانى درونعا ورناتقانان كەيىن اپپارات يزولياتوردىڭ قانداي جاعدايدا ەكەنىن, قانشالىقتى دەڭگەيدە لاستانعانىن, ونىڭ تۇرعان ورنىن انىقتاپ, العان اقپاراتتى دەرەكتەر بازاسىنا جىبەرىپ وتىرادى. وسىلايشا بىزدە يزولياتورلاردىڭ زاقىمدالىپ, اياق استى ىستەن شىعىپ قالۋىنىڭ الدىن الاتىن مۇمكىندىك پايدا بولادى.
بىلۋىمشە, قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا ەلەكتر ەنەرگياسى جەلىلەرىن تەكسەرۋدىڭ اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيەسى جوق. ەگەر قانداي دا ءبىر يزولياتورلار ىستەن شىقسا, ورنىنا جاڭاسىن قويادى. ونى اۋىستىرۋ ءۇشىن سول ۋچاسكەدەگى ەلەكتر تاسىمالىن ۋاقىتشا توقتاتا تۇرۋ كەرەك. سوندا ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە قانشا ەنەرگيا شىعىن بولادى, ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. ال اۆتوماتتاندىرىلعان تەكسەرۋ جۇيەسىنىڭ ارقاسىندا ءبىراز قارجىنى ۇنەمدەي الامىز.
تەزەكتىڭ قۋاتىن ساتىپ, پايدا تابۋعا بولادى
بۇعان دەيىن اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى قالدىقتاردان ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋگە قاتىستى جوبا جاساعان بولاتىنمىن. بۇل يدەيانىڭ قالاي تۋعانىن ايتايىن. 2015 جىلى ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ پروفەسسورى لۋيس رودجاس سولورزانو بىزگە Red Screen اتتى كانادالىق باعدارلامانى قولدانۋدى ۇيرەتتى. وندا بەلگىلى ءبىر كورسەتكىشتەردى ەنگىزۋ ارقىلى جوبانىڭ ءتيىمدىلىن انىقتاۋعا بولاتىن. ءبىز ورال قالاسىنداعى فەرمامەن كەلىسىپ, ونداعى مال سانىنا قاتىستى بارلىق دەرەكتى الدىق. الگى باعدارلاما سول مالدىڭ تەزەگىنەن الىنعان گازدىڭ قانشا ەنەرگيا بەرەتىنىن ەسەپتەپ شىعاردى. سودان سوڭ ءبىز سول گازدىڭ جينالۋىنا قانشا ۋاقىت قاجەت ەكەنىن, ونى ساقتاۋعا ارنالعان قوندىرعىنىڭ قۇرىلىسىن, باسقا دا كەرەكتى قۇرال-جابدىقتاردىڭ سىزباسىن دايىندادىق. بۇل ورايدا بۇكىل جابدىقتىڭ وتاندىق ءونىم بولۋىنا باسا نازار اۋداردىق. ويتكەنى فەرمەر بۇل يدەيانى «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ قورىنا ۇسىنىپ گرانت العىسى كەلسە, اتالعان قور بۇكىل ءونىمنىڭ قازاقستاندىق بولۋىن تالاپ ەتەدى. ءدال سول ۋاقىتتا قازاقستان ەكسپو كورمەسىن وتكىزۋگە ازىرلەنىپ جاتقان ەدى. سوعان بايلانىستى مەملەكەت تاراپىنان قايتا قالپىنا كەلەتىن ەنەرگيا وندىرۋگە باعىتتالعان باعدارلامالار ءۇشىن سۋبسيديا بولىنەتىن بولدى. وندا ءبىز جوعارىدا ايتقان بيوگازدان الىناتىن ەنەرگيا ءوندىرىسى ەڭ قىمباتقا باعالاندى. ناقتىراق ايتساق, ونىڭ ءار كيلوۆاتىنا مەملەكەت 32 تەڭگە تولەۋگە دايىن-دى. فەرمەر ءۇشىن شارۋاشىلىققا جۇمسالعان ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ شىعىندارىن وتەۋدەن گورى سول ەنەرگيانى ءوزى ءوندىرىپ, جاڭاعىداي باعامەن مەملەكەتكە ساتۋ الدەقايدا ءتيىمدى. وسىلايشا ءتورت تۇلىك مالدىڭ تەزەگىن تىڭايتقىشتان دا گورى قارجىلاي پايدالىراق جولعا جۇمسايدى.
وكىنىشكە قاراي, فەرمەرلەر بۇل جوبامىز تۋرالى ونشا حابارسىز بولعاندىقتان با, بىزگە ۇسىنىس تاستامادى. ايتپەسە, وسىعان قاجەتتى بۇكىل ەسەپ-قيساپتى ولارعا تەگىن بەرۋگە ءازىرمىز.
وتاندىق عىلىمدا قانداي پروبلەمالار بار؟
جاقىندا ەلباسىمەن جۇزدەسكەنىمدە, وتاندىق جاس عالىمداردىڭ ۇزدىك جوبالارى ءۇشىن ارنايى گرانت بولۋگە ۇسىنىس تاستاعان ەدىم. ۇسىنىسىمدى ول كىسى قابىلداپ, وسى سالاعا 3 ملرد تەڭگە بولەتىن بولدى. بۇل جاڭالىققا قاتتى قۋاندىم. «قازاقتىڭ ءبىلىمدى جاستارى نەلىكتەن شەتەلگە كەتىپ جاتىر؟» دەگەن سۇراق قازىر قوعامدا ءجيى تالقىلانىپ جاتقانى بەلگىلى. شىنىنا كەلەر بولساق, ولاردىڭ كوبىسى عىلىم سالاسىندا وزدەرىنە قولداۋ بولماعان سوڭ امالسىز كەتۋگە ءماجبۇر. وندا كەتكەن سوڭ, ولار اشقان عىلىمي جاڭالىقتار, ارينە, سول ەلدىڭ اتىن شىعارادى.
ەلىمىزدىڭ عالىمدارى اراسىنداعى پروبلەما رەتىندە وتاندىق كومپانيالار بازاسىندا زەرتحانالاردىڭ جوقتىعىن دا ايتار ەدىم. قازىر شەتەلدەگى ءىرى كومپانيالاردا Research and Development («زەرتتەۋ جانە دامىتۋ») دەگەن ءبولىم بار. وندا سول سالاعا قاتىستى جاڭا جوبالاردى ماماندار تەستىلەۋدەن وتكىزىپ, قاجەت بولسا, ءارى قاراي دامىتادى. بىزگە دە سول ءتاجىريبە جەتىسپەيدى. ويتكەنى جاس عالىمداردىڭ كوپشىلىگىندە وندىرىستىك تاجىريبە ازداۋ بولۋى مۇمكىن, ال كومپانيالاردىڭ وكىلدەرى جوبانى پراكتيكا ءجۇزىندە سىناپ, وزدەرىنىڭ كەڭەستەرىن ۇسىنسا, ونىڭ ناتيجەسى دە جەمىستىرەك بولار ەدى.
تاعى ءبىر قىنجىلتاتىنى, عىلىمي ەتيكا قازاقستاندا ءالى تولىققاندى قالىپتاسپادى. ەلىمىزدەگى ءبىردى-ەكىلى ۋنيۆەرسيتەت بولماسا, كوپ وقۋ ورنىندا پلاگياتقا ەمىن-ەركىن جول بەرىلەدى. ستۋدەنتتەر كۋرستىق جۇمىس جازۋ بارىسىندا الدەكىمنىڭ ەڭبەكتەرىنەن سويلەمدەردى, ءتىپتى, ابزاتستاردى تۇگەلدەي كوشىرىپ الۋدان قىمسىنبايدى. مۇنىڭ سوڭى جاستاردا عىلىمعا دەگەن نەمقۇرايلى كوزقاراس قالىپتاسۋىنا اكەلىپ سوعادى. سونىڭ كەسىرىنەن عىلىمي ورتاداعى مۇمكىندىكتەر ەلەۋسىز قالۋدا. ماسەلەن, كەز كەلگەن ستۋدەنت نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىماسا دا, مۇنداعى پروفەسسورلارعا ءوز جوبالارىن اكەلىپ كورسەتىپ, سونىڭ توڭىرەگىندە بىرلەسىپ جۇمىس ىستەي الادى. بىزدەگى تاجىريبەلى وقىتۋشىلار بارلىق ۇسىنىسقا اشىق.
