ادەبيەتتىڭ جەر جاھانعا, ادامزاتقا ىقپالى قانداي؟ بۇگىنگى الەمدە ادەبيەت قايدا باعىت الدى؟ ءار ەلدەگى قالامگەرلەردىڭ ءبىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناسى قاي دەڭگەيدە؟ قالام ۇستاعان قاۋىمدى نە تولعاندىرادى؟ جەكەلەگەن ۇلتتار ادەبيەتىنىڭ جاعدايى قانداي؟ وسى جانە باسقا دا ماسەلەلەر استانادا ەكى كۇنگە جالعاسقان «قازىرگى زامانعى ءسوز ەنەرگياسى» اتتى ەۋرازيالىق ادەبي فورۋمدا تالقىلاندى. بىرنەشە ەل قالامگەرلەرى جيىنىن قازاقستان جازۋشىلار وداعى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا استانانىڭ 20 جىلدىعىنا ارناپ ۇيىمداستىردى. ءبىز وسى باسقوسۋدا قوزعالعان بىرقاتار ماسەلەنى بايانداماشىلاردىڭ ءوز سوزدەرىمەن بەرۋدى ءجون كوردىك.
كىتاپ نارىعى كەرەك
تولەن ابدىك, جازۋشى (قازاقستان):
– قازىرگى الەمدەگى ادەبيەتتىڭ جاعدايى قانداي؟ بۇل سۇراققا ناقتى جاۋاپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. قازاق ادەبيەتىنە كەلسەك, مەنىڭشە, قازىر ونىڭ الەم تىلدەرىنە اۋدارىلۋى ەڭ وزەكتى ماسەلە بولىپ وتىر. كەڭەس زامانىندا دا تاماشا شىعارمالار جازىلدى. بىراق ءبىز الەمدىك ادەبي ارەناعا شىعا المايتىنبىز. قازىر تاۋەلسىز ەل اتانساق تا, ءوز قازانىمىزدا قايناپ وتىرمىز. الايدا سەڭ قوزعالدى.
بۇگىندەرى ۇزدىك شىعارمالار عانا اۋدارىلۋى ءتيىس. اۋدارمانىڭ كوركەمدىك دەڭگەيى وتە جوعارى, تۇپنۇسقاعا مەيلىنشە جاقىن بولۋ كەرەك. بىزدە تۇپنۇسقادان, ماسەلەن قازاق تىلىنەن اعىلشىن نەمەسە فرانتسۋز تىلدەرىنە شىعارمانى اۋداراتىن ادامدار جوقتىڭ قاسى. سوندىقتان جولما-جول اۋدارمانى پايدالانامىز. بۇل اۋدارمادان اۋدارما جاساۋ بولىپ كەتەدى. مۇنىڭ ءوزى پروبلەما تۋىنداتادى.
ەلىمىزدە كىتاپ نارىعى جولعا قويىلماعان. باسپالار كىتاپ شىعارۋدان تابىس تاپپايدى. ولار تاپسىرىس ارقىلى از تيراجبەن شىعارادى. كىتاپ ساۋداسىنا باس اۋىرتپايدى. ال اۆتور كىتابى شىققانىنا ءماز. كەيىنگى كەزدە قالاماقى ماسەلەسى تالقىلانىپ, شەشىلىپ جاتىر, بىراق وندا دا كۇردەلى ماسەلەلەر بار. اۆتور بۇل جاعدايدا قۇقىعىن جوعالتادى دەگەندى, تاعى باسقانى ەستىدىك. بىراق بۇل – باسقا اڭگىمە. بىزگە كىتاپ نارىعى كەرەك, ونداعى ءوتىمدى تاۋار – جاقسى كىتاپ.
جانرلار ارالاسىپ كەتتى
گۋن-ااجاۆىن ايۋرزانا, اقىن (موڭعوليا):
– قازىرگى ادەبيەتتىڭ تۇرلەنۋ جىلدامدىعى مامانداردى تاڭعالدىرادى. جانرلاردى انىقتاۋدىڭ ءوزى مۇمكىن بولماي بارادى. بۇگىنگى پوەزيادا ناعىز ولەڭ قايسى, حالتۋرا قايسى, ەشكىم ايىرىپ بولمايدى. وقىرماندار تالعامدى, ال اۆتورلار ءستيلدى جوعالتتى. موڭعول مەن قازاق ادەبيەتى بۇرىن بيلىكتىڭ ىڭعايىنا قاراي جازىلاتىن. سول كەزدە وقىرماندار تالعامى ەسەپكە الىنبايتىن. بىراق وندا جانرلاردىڭ ءبارى ءوز ورنىندا تۇردى. كەز كەلگەن كىتاپ جارىق كورەردە ونىڭ جانرى انىقتالاتىن. وقىرمان سول ارقىلى كىتاپتى قابىلدايتىن.
توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا جانرلاردى انىقتاۋ قاجەتتىلىگى جويىلدى. باسقا ەلدەردى بىلمەيمىن, موڭعوليادا سودان كەيىن كەيبىر جانرلار جوعالدى. بۇرىن پوەزيادا نەگىزگى ءۇش جانر – ولەڭ, پوەما جانە ولەڭمەن جازىلعان رومان بولدى. پروزا دا اڭگىمە, پوۆەست, رومانعا بولىنەتىن. قازىر بىزدە پوەما, ولەڭمەن جازىلعان رومان جازىلمايدى. پوۆەست باتىستىڭ ىقپالىمەن رومان بولىپ اتالىپ كەتتى. قوعامدىق-سىني ماقالالار دەرەكتى پروزا بولىپ اتالاتىن بولدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, جانرلار ارالاسىپ كەتتى. ولەڭ مەن تولعانۋ – پوەزياداعى مەديتاتسياعا, ولەڭ مەن ماقالا – ەسسەگە, اڭگىمە مەن ويلانۋ – فيلوسوفيالىق اڭگىمەگە, رومان مەن ماقالا نەمەسە رومان ەسسە دەرەكتى رومانعا اينالدى.
قازاق ادەبيەتى ەڭ الدىمەن قازاقتاردى كوتەرسىن
مەيىرحان اقداۋلەت, اقىن, پۋبليتسيست (قازاقستان):
– قانشا «ءبورى ارىعىن بىلدىرمەس, سىرتقا ءجۇنىن قامپيتار» دەگەنىمىزبەن, ادەبيەتىمىزدىڭ قادىرى قاشىڭقىراپ بارا جاتقانى راس. كوپ وقيمىن, ءوزىم ءۇشىن, نە ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىم ءۇشىن, ادەبيەتتەگى تەندەنتسيالاردى ءبىلۋ ءۇشىن. سودان بىلەتىنىم, ءدال ءبىز سياقتى توماعا-تۇيىقتىققا سالىنىپ جۇرگەندەر جوق. ءبىز كوپ ماسەلەدە تىيىم سالىنعان كەڭەس زامانىندا دا ۇلى ادەبيەتىمىزدى قالىپتاستىردىق ەمەس پە؟ كەيىن جاڭا زامان كەلدى. الايدا سوڭعى 20-25 جىلدا قازاقتار كىتاپ وقۋدى قويدىق.
ءوز ارامىزدا ادەبيەت تۋرالى ايتپايتىن بولدىق, جازعان ادامنىڭ ءبارى گەني, وعان ءبىر نارسە ايتساڭ ءوزارا ايتىس باستالادى. ءبىز بۇگىن بيلىككە رەنجيمىز, ال كەشەگى كەڭەس بيلىگى تۇسىندا جاڭبىر-جاڭبىردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ, ادەبيەتتى ادەمى كوتەردىك ەمەس پە؟ ال بۇگىن «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن بارىنشا پايدالانايىق. ءسويتىپ, ادەبيەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتەيىك. ادەبيەتكە دارىندى جاستار كەلە جاتىر, ءبىرىن بىلسەك, ءبىرىن بىلمەيمىز. سەبەبى ءبىر-ءبىرىمىزدى وقىمايمىز, ال بىزگە ءبىرىنشى كەزەكتە رۋحاني بىرلىك, رۋحاني سۇيەنىش كەرەك, اركىم قولىنان كەلگەنىن جازسىن دا, حالىققا ۇسىنسىن.
ءبىز الەممەن سالىستىرعاندا كىشكەنتاي حالىقپىز. ادەبيەتىمىز, مادەنيەتىمىز كوپ ەلدەن باسىم. بىراق بىزدەن باسىم ەلدەردىڭ ادەبيەتىنە ەلىكتەيمىز. كوبىنەسە ءوز اتىمىز شىعا بەرمەيدى. قازىر شىعارمامىز باسقا تىلگە اۋدارىلسا, سوعان ءماز بولامىز. وسىنداي جينالىستاردا «كىتابىم بالەن تىلگە اۋدارىلدى» دەپ ماقتانامىز. قازاق ادەبيەتى ەڭ الدىمەن قازاقتاردى كوتەرسىن. ادەبيەتىمىز كەرەمەت اسپانداپ تۇرسا, وزگە ۇلتتار وزدەرى ىزدەپ كەلىپ, اۋدارىپ الادى. بىزدە ۇلكەن پوتەنتسيال بار. باستىسى, جاستاردى جاسىتىپ المايىق.
