مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ بيىلعى ناۋرىز ايىنداعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا باسا ايتىلعان ءارى جۇرت جىلى قابىلداعان تۇيىندەردىڭ ءبىرى – سايلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ مەن پارتيالىق جۇيەنى دامىتۋ مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ ماسەلەلەرى. ارينە, «جاڭا قازاقستان» قۇرۋدىڭ باستاماسى دا وسى ەكى تۇيىننەن باستالۋ كەرەك. ويتكەنى بۇل – ەلدىڭ بيلىك جۇيەسىندە رەفورما جاساۋدىڭ نەگىزگى قوزعالتقىشى. بيلىك جۇيەسىندە ۇلكەن وزگەرىس بولماي, سايلاۋ جۇيەسى جاڭارماي, حالىقتىڭ بۇرىنعى جۇيەدەن قالعان كوڭىلىن قايتا تابۋ مۇمكىن ەمەس.
ەلىمىزدە بۇعان دەيىن بىرنەشە رەت پارلامەنت, پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتتى. بىراق سونىڭ ءبارى قاي دەڭگەيدە ءوتتى؟ حالىق رازى بولاتىنداي, جۇرتتىڭ بيلىكتى بار ىنتاسىمەن قولداۋعا نەگىز بولاتىنداي دەڭگەيدە ءوتتى مە؟ ماسەلە وسىندا. وسى تۇرعىدان العاندا, سايلاۋ جۇيەسىنە وزگەرىس ەنگىزۋ – حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىن جاقىنداستىراتىن ماڭىزدى ءتۇيىن. ەلىمىز وسىدان 15 جىل بۇرىن كونستيتۋتسيالىق رەفورما اياسىندا ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن پروپورتسيونالدى تاسىلمەن سايلاۋعا كوشتى. 2018 جىلدان باستاپ ءماسليحات دەپۋتاتتارى دا وسى ۇلگىمەن سايلانا باستادى. بۇل قادامدار ەلىمىزدەگى پارتيالىق جۇيەنى دامىتۋعا تىڭ سەرپىن بەرۋدىڭ باستاماسى بولدى. الايدا ونىڭ دا وزىندىك كەمشىلىكتەرى بولدى. ماسەلەن, پارتيادا جوق ازاماتتار ماجىلىسكە عانا ەمەس, جەرگىلىكتى وكىلدى ورگاندارعا دا سايلانا المايتىن. سونىڭ سالدارىنان حالىقتىڭ سايلاۋ ناۋقانىنا بولعان سەنىمىنە سەلكەۋ ءتۇستى. سايلاۋدى كەرەك قىلمايتىن ادامداردىڭ قاتارى كوبەيدى. مىنە, وسى ماسەلەنى ەسكەرگەن مەملەكەت باسشىسى ءوز جولداۋىندا «پروپورتسيونالدى-ماجوريتارلى ۇلگىدە سايلاۋشىلاردىڭ مۇددەسى ۇلتتىق جانە وڭىرلىك دەڭگەيدە تولىق كورىنىس تابادى. ءماجىلىستىڭ دەپۋتاتتىق كورپۋسىنىڭ 70 پايىزى پروپورتسيونالدىق, 30 پايىزى ماجوريتارلىق تاسىلمەن جاساقتالاتىنىن» جەتكىزدى. سونىمەن قاتار پارتيالاردى تىركەۋ رەسىمى ەداۋىر جەڭىلدەيتىنىن دە اتاپ ءوتتى. جولداۋداعى سايلاۋعا بايلانىستى وسى ءبىر جارقىن تۇيىندەردى جۇرت قالاي قابىلدادى؟ بۇل جونىندە قوعام قايراتكەرلەرى, بەلسەندىلەرى نە دەيدى؟ تاقىرىپتى تارقاتىپ كورەيىك.
مۇرات باقتيارۇلى, سەناتور:
بيلىك جۇيەسىندەگى ۇلكەن رەفورما
– بيىلعى جولداۋدا ەلىمىزدىڭ بيلىك جۇيەسىنە قاتىستى ءبىراز ساياسي رەفورمالار ايتىلدى. سونىڭ ىشىندە مىنا ماسەلەلەر مەنىڭ نازارىمدى ايرىقشا بۇردى. ءبىرىنشى – پارلامەنتتى جاساقتاۋ ماسەلەسى. بۇل – مەن بۇرىننان بەرى كوتەرىپ كەلە جاتقان ماسەلەنىڭ ءبىرى. ماسەلەن, 2018 جىلى سايلاۋ تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزگەن كەزدە اۋداندىق, قالالىق, وبلىستىق ءماسليحاتتاردى پارتيالىق جولمەن سايلاۋ تىزىمىنە وزگەرتىپ جىبەردى. سول كەزدە ءبىز مۇنى ءبىر مانداتتىق وكرۋگپەن قالدىرايىق دەگەن تالاپتى ايتقانبىز. ويتكەنى پارتيالىق جولمەن سايلانعان دەپۋتاتتار حالىققا ەمەس, پارتياعا بايلانادى دا, حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسى الشاقتاپ قالدى. كەشەگى جولداۋدا پرەزيدەنت سايلاۋدىڭ جۇيەسىن وزگەرتتى. ءماجىلىستىڭ 70 پايىزى پارتيادان, 30 پايىزى مانداتتىق وكرۋگتاردان سايلاناتىن بولدى. ال جەرگىلىكتى, ياعني اۋداندىق, قالالىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى ءبىر مانداتتىق وكرۋگتاردان سايلانادى. بۇل – وتە دۇرىس شەشىم.
پرەزيدەنتتىڭ پارتيادان تىس بولۋى, ياعني جەتەكشى پارتياعا باسشىلىق ەتپەۋى – وتە ماڭىزدى ماسەلە. كوپتەگەن وزىق, دامىعان مەملەكەتتەردە پرەزيدەنت پارتياعا تاۋەلدى بولمايدى. دەمەك, ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ وسى جولدى تاڭداۋى ەلىمىزدە ءبىر پارتيانىڭ بيلىكتى مونوپوليالاپ الاتىن جاعدايدى وزگەرتەدى.
پرەزيدەنتتىڭ ءوزىنىڭ كوپتەگەن قۇزىرەتىنەن باس تارتا باستاۋى دا بيلىك جۇيەسىندەگى ۇلكەن رەفورمانىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىن
ەكىنشىدەن, پرەزيدەنتتىڭ پارتيادان تىس بولۋى, ياعني جەتەكشى پارتياعا باسشىلىق ەتپەۋى – وتە ماڭىزدى ماسەلە. كوپتەگەن وزىق, دامىعان مەملەكەتتەردە پرەزيدەنت پارتياعا تاۋەلدى بولمايدى. دەمەك, ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ وسى جولدى تاڭداۋى ەلىمىزدە ءبىر پارتيانىڭ بيلىكتى مونوپوليالاپ الاتىن جاعدايدى وزگەرتەدى. بۇل ءبىزدىڭ ۇلكەن جەتىستىگىمىز دەپ ەسەپتەيمىن. ماسەلەن, بۇرىنعى Nur Otan – قازىرگى Amanat پارتياسىنىڭ ورتالىقتان باستاپ, اۋدان, قالالارعا دەيىن بولىمشەلەرى بار, ونىڭ بارىنە سول اۋدان, قالا, وبلىس اكىمدەرى توراعا. مىنە, بۇل – پارتيانىڭ مونوپوليالاپ العاندىعىنىڭ ناقتى كورىنىسى. بۇل, شىن مانىندە, اقىلعا سىيىمسىز نارسە.
ۇشىنشىدەن, پرەزيدەنتتىڭ ءوزىنىڭ كوپتەگەن قۇزىرەتىنەن باس تارتا باستاۋى دا بيلىك جۇيەسىندەگى ۇلكەن رەفورمانىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىن. بۇرىن اۋدان اكىمدەرىن جۇمىستان بوساتۋعا دەيىن پرەزيدەنت ارالاساتىن. ول وسىنىڭ بارىنەن زاڭدى تۇردە باس تارتىپ, پارلامەنتتى كۇشەيتۋگە كۇش سالا باستاۋى جىگەرىمىزگە جەبەۋ بەرىپ, كەلەشەگىمىزگە سەنىمىمىزدى كۇشەيتتى.
تورتىنشىدەن, كونستيتۋتسيالىق سوت ءبىزدىڭ ەلدە بۇرىن بولعان, كەيىن ونى ءبىز كونستيتۋتسيالىق كەڭەس دەپ قۇردىق. ال كوپتەگەن دامىعان ەلدەردە كونستيتۋتسيالىق سوت بار. وسى جاعدايدى ەسكەرگەن پرەزيدەنت وسى رەتكى جولداۋىندا سول كونستيتۋتسيالىق سوتتى قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. بۇل دا وتە دۇرىس شەشىم.
بەسىنشىدەن, بۇرىن سەناتقا بايلانىستى «سەناتتىڭ قاجەتى جوق, ءبىر پالاتالى پارلامەنت بولۋى كەرەك» دەگەن ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ كەلگەن, كەشەگى جولداۋدا بۇل ماسەلە دە ەسكەرىلدى, ياعني سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ سانىن قىسقارتتى. بۇرىن پرەزيدەنت ءوزىنىڭ جارلىعىمەن 15 سەناتوردى تاعايىندايتىن بولسا, قازىر ونىڭ سانىن 5-كە قىسقارتتى. بۇل بارلىق بيلىكتى پرەزيدەنت شەڭگەلدەپ الۋدىڭ تيىمسىزدىگىن ەسكەرە وتىرىپ, پارلامەنتتىك بيلىكتى كۇشەيتۋگە باعىتتالعان ماڭىزدى قادام دەپ ويلايمىن.
جولداۋ دەگەنىمىز – ستراتەگيالىق قۇجات, سوندىقتان وندا ايتىلعان نارسەلەر بۇگىن ايتىلىپ, ەرتەڭ جۇزەگە اسا قويمايدى, ويتكەنى وسى جولداۋعا بايلانىستى كەيبىر زاڭدارعا وزگەرىستەر ەنگىزۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان جولداۋدىڭ تولىق جۇزەگە اسۋى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى. قازاق «اسىقساڭ, جاقسىلىققا اسىق» دەيدى, ءبىز دە وسى جولداۋدا ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ تەزىرەك جۇزەگە اسۋىنا تىلەۋلەسپىز.
اقايدار ىسىمۇلى, «مۇقالماس» رەسپۋبلي- كالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى:
بۇل – حالىقتىڭ جەڭىسى
– بۇل رەتكى جولداۋدا قوعامدا قوردالانعان وزەكتى ماسەلەلەر ايتىلدى. ول ابدەن ءپىسىپ-جەتىلگەن ماسەلەلەر ەدى. دەمەك, پرەزيدەنتتىڭ حالىق كوڭىل ءبولىپ وتىرعان ماسەلەلەردى جولداۋدا قامتۋى «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» دەگەن يدەياعا ءدوپ كەلدى. سوندىقتان بيلىك حالىقتى تىڭدادى دەپ وسى جولى ايتۋعا بولادى.
ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدا «مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى – حالىق» دەپ انىق جازىلعان. 2019 جىلى قوعام بەلسەندىلەرى «سايلاۋ تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ كەرەك» دەپ بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم تۋرالى باستاما كوتەرگەنبىز. سول باستامادا ءبىز ەكى ماسەلەنى حالىقتىڭ داۋىس بەرىپ تالقىلاۋ ماسەلەسىن قاراستىرعان ەدىك. ونىڭ ءبىرى – «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ. ول كەزدە ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ ءۇشىن 40 مىڭ ادام مۇشە بولۋى كەرەك ەدى. ءبىز «بۇل وتە كوپ, مىڭ ادام بولسا دا بولادى» دەگەن تالاپ قويدىق. ماسەلەن, كورشى رەسەيدە 500 ادام بولسا جەتكىلىكتى. كەيبىر ەلدە 3 ادام مۇشە بولسا, ءبىر پارتيانى تىركەۋگە بولادى. كەيىن بۇل سان 20 مىڭعا ازايعان ەدى, قازىر 5000 ادامعا دەيىن تومەندەدى. مەنىڭشە, بۇل دا ءبىزدىڭ قوعامنىڭ جەتىستىگى, جەڭىسىمىز دەپ ويلايمىن. ال ەكىنشى ۇسىنىسىمىز بولسا سايلاۋعا قاتىساتىن پارتيالاردىڭ ءوتۋ شەگىنە بايلانىستى بولدى. ول كەزدە ساياسي پارتيالار سايلاۋشىلاردىڭ كەمىندە 7 پايىزىنىڭ داۋىسىن جيناي السا عانا ءارى قاراي پارلامەنتكە وتە الاتىن. ءبىز وسىنى ءبىر پايىزعا دەيىن تومەندەتۋ نەمەسە بۇل شارتتى الىپ تاستاۋ كەرەك دەپ تالاپ ەتتىك. شەتەلدە دە مۇنداي نورما بار, بىراق سايلاۋ تۋرالى زاڭى كەمەلدى, دەموكراتياسى ابدەن ورنىققان ەلدەرگە بولاتىن شىعار, بىزدەگى جۇيەدە «پالەن پايىز داۋىس جينا» دەۋ تەك قانا ءبىر پارتيانىڭ مونوپوليالانۋىنا الىپ كەلەتىن جاساندى كەدەرگى ەدى. سوندىقتان دا ءبىز وسىنى ءبىر پايىزعا تومەندەتۋ, بولماسا الىپ تاستاۋ كەرەك ەكەنىن ايتتىق. بىراق بيلىك ءبىزدىڭ بۇل رەفەرەندۋم تۋرالى باستامامىزدى قولدامادى.
سونىمەن قاتار ءبىر پارتيانىڭ مونوپولياسىنا, بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ ۇستەمدىگىنە جول بەرۋگە بولمايدى. بۇعان دەيىنگى سايلاۋلاردىڭ بارلىعىندا دەرلىك كوزبوياۋشىلىق باسىم بولدى. بۇل كوزبوياۋشىلىقتى تمد ەلدەرىنىڭ بايقاۋشىلارى «ءبارى تالاپقا ساي ءوتتى» دەپ باعالاعانمەن, ەۋروپارلامەنتتەن كەلگەن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى بايقاۋشىلار قاي سايلاۋ بولسىن حالىقارالىق ستاندارتقا ساي وتپەگەندىگىن, ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا شەكتەۋلەر قويىلعاندىعىن ايتىپ كەلدى. بۇعان ءبىزدىڭ بيلىك «كەمشىلىكتەردىڭ بولعانى راس, ءبىز جاس دەموكراتيالىق ەلمىز, بىرتىندەپ بۇل كەمشىلىكتەردى تۇزەتەمىز» دەپ وسى كۇنگە دەيىن جۋىپ-شايىپ وتىردى.
جولداۋداعى تاعى ءبىر كوتەرىلگەن ماسەلە – بايقاۋشىلاردىڭ قۇقىقتارى. سايلاۋدىڭ ءادىل, ەشقانداي بۇرمالاۋسىز وتۋىنە ىقپال ەتەتىن قوزعاۋشى كۇش – بايقاۋشىلار. بايقاۋشىلار 2019 جىلى پرەزيدەنت سايلاۋىندا, 2021 جىلعى پارلامەنت سايلاۋىندا جانە اۋىل اكىمدەرىنىڭ سايلاۋىندا ءوزىنىڭ ۇلكەن كۇش ەكەنىن انىق كورسەتتى. سوندىقتان بيلىك قازىر بايقاۋشىلارمەن دە ەسەپتەسە باستادى. بىراق بايقاۋشىلاردىڭ قۇقىعى بىزدە شەكتەلگەن. ماسەلەن, سايلاۋ كوميسسيالارى ءبىر اكت جاساپ, بايقاۋشىلاردى سايلاۋ ورىندارىنان شىعارىپ جىبەرۋگە قۇقىلى. ول زاڭىمىزدا كوزدەلگەن. كەيدە «زاڭدى بۇزدى», «شۋ شىعاردى» دەگەن سەكىلدى ارانداتۋشىلىق ارەكەت ارقىلى بايقاۋشىلاردى سايلاۋ ءوتىپ جاتقان ورىنداردان شەتتەتەتىن جاعداي دا كەزدەسەدى. سوندىقتان بايقاۋشىلاردى سايلاۋ ۋچاسكەلەرىنەن شىعارىپ جىبەرۋ دەگەن نورمانى زاڭنان الىپ تاستاۋ كەرەك دەپ تالاپ ەتەمىز.
جالپى العاندا, جولداۋدا ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ بارلىعى ناقتى ەرەجەگە اينالۋ ءۇشىن ءبىراز جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا, سايلاۋ ءادىل ءوتۋ ءۇشىن بايقاۋشىلار بولسىن, الدە ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى بولسىن – ءوزىنىڭ جۇمىسىن جاۋاپكەرشىلىكپەن اتقارىپ, ەشقانداي قۇقىق بۇزۋشىلىققا جول بەرىلمەۋى قاجەت. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ماسەلە – وسىدان بىرەر اي بۇرىن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى اۋىستى. جاڭا توراعا سايلاۋشىلارمەن جەر-جەردى ارالاپ, ونىڭ ىشىندە بايقاۋشىلارمەن, قوعام بەلسەندىلەرىمەن كەزدەسىپ, ولاردىڭ ۇسىنىس-پىكىرىن تىڭداپ ءجۇر. ءبىز ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى توراعاسىنىڭ بۇل قادامىن قۇپتايمىز. بىراق بۇل جەردە ەسكەرەتىن ءبىر ماسەلە سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسىنان باستاپ كوميسسيانىڭ ءاربىر مۇشەسى ەشقانداي پارتياعا مۇشە بولماۋى قاجەت. بۇل دا ەرەكشە ەسكەرەتىن ماسەلە. قىسقاسى, ءبىز بۇل جولداۋدى «جاڭا قازاقستاندى» قۇرۋ جولىنداعى پرەزيدەنت تاراپىنان جاسالعان ۇلكەن ىرگەلى قادام دەپ بىلەمىن.
سادىبەك تۇگەل, قوعام قايراتكەرى, جۋرناليست:
وڭ وزگەرىستىڭ باستاماسى
– ەرتەدە ەل اناسى اتانعان ابىز انا «توعىز ۇلىم ءبىر بولەك, ەرتوستىگىم ءبىر بولەك» دەگەن ەكەن. سول ايتقانداي, بۇل جولعى جولداۋدىڭ بۇرىنعى جولداۋلاردان ورنى مۇلدەم ەرەكشە بولدى. سەبەبى بۇل جولداۋدا تۇڭعىش رەت ەلىمىزدەگى تۇبەگەيلى وزگەرىستەر تۋرالى اشىق ايتىلدى. مەن ەڭ باستى جاڭالىق پارلامەنت سايلاۋىنا قاتىستى ۇسىنىستار دەر ەدىم. سايلاۋ دەموكراتيانىڭ ەڭ بيىك ۇشار شىڭى ەكەنى انىق. پارلامەنت كۇشتى بولسا مەملەكەت مىقتى بولادى. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە پارلامەنت سايلاۋىنا بۇكىل حالىق تەگىس قاتىسۋى قاجەت. تەك سوندا عانا ادىلەتتى سايلاۋ ءوتىپ, پارلامەنتكە ادال, تازا, ۇلتقا قالتقىسىز قىزمەت ەتە الاتىندار توبى كەلەدى. سول ءۇشىن بىزگە كوپ پارتيالىق جانە جەكە ازاماتتار سايلاۋعا قاتىسا الاتىن ماجوريتارلىق سايلاۋ جۇيەسى اۋاداي كەرەك. مىنە, سونى وتىز جىلدان سوڭ ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ جۇزەگە اسىراتىن مۇمكىندىك بايقاتتى. ونىڭ ۇستىنە پارتيا قۇرۋ مەن تىركەۋ دە جەڭىلدەدى. بۇرىن پارتيا قۇرۋعا الدىندا 40, كەيىن 20 مىڭ ادامنىڭ قولىن جيناۋ قاجەت بولسا, قازىر ول بەس مىڭعا دەيىن تومەندەدى. پارتيا قۇرۋدىڭ العاشقى قۇرىلتاي جينالىسىنا مىڭ ەمەس, جەتى ءجۇز دەلەگات قاتىسسا جەتكىلىكتى بولدى. بۇلاردى مەن كوپ جەڭىلدىك دەپ سانايمىن.
كەزىندە مەن دە قر پرەزيدەنت سايلاۋىنا بەلسەنە قاتىسىپ, جەتى ۇمىتكەردىڭ ءبىرى بولدىم. سوندا سايلاۋ پروتسەسىنە وزگەرىس ەنگىزبەسە بولمايتىنىنا كوزىم جەتكەن. ەندى ءبىز ويلاعان, تالاپ ەتكەن ماسەلەلەر رەتىمەن جۇزەگە اسا باستادى. بۇل – قۋانارلىق جايت. ويتكەنى سايلاۋ جۇيەسىندە وزگەرىس بولماي, ىرگەلى رەفورمادان ءسوز اشۋ قيىن.
