جاستايىنان «ءسوز» دەپ اتالاتىن كيەلى دە تارپاڭ ونەردىڭ جالىنان تارتىپ ءمىنىپ, سول سالاعا كۇللى سانالى عۇمىرىن ارناپ كەلە جاتقان دارىندى قالامگەر, بۇگىندە ۇلت رۋحانياتىنا وشپەس ولجا سالعان قازاقتىڭ يناباتتى دا قايسار قىزى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى, بەلگىلى پۋبليتسيست-جۋرناليست, كورنەكتى قازاق جازۋشىسى, اۋدارماشى, تاريحشى-عالىم بەيسەنوۆا ءشاربانۋ قوناقبايقىزى ەجەلگى تۇركىنىڭ التىن بەسىگى – قاسيەتتى التاي تاۋىنىڭ قويناۋىندا, بۇگىنگى شىعىس قازاقستان وبلىسى ۇلان اۋدانى الماساي اۋىلىندا ومىرگە كەلگەن.
1969 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەننەن كەيىن, ەڭبەك جولىن «مادەنيەت جانە تۇرمىس» (قازىرگى «پاراسات») جۋرنالىندا ادەبي قىزمەتكەر بولىپ باستاعان. كەيىننەن اتالعان باسىلىمدا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى, ودان سوڭ «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقاردى. ءارى وسى جۋرنالدا 1998 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەدى. ودان كەيىنگى جىلداردا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ «كىتاپ الەمى» دەيتىن قوسىمشاسىنىڭ رەداكتورى بولىپ, جاڭادان جارىق كورگەن كىتاپتاردىڭ ناسيحاتىمەن اينالىستى. ەل استاناسىنىڭ الماتىدان اقمولاعا اۋىسۋىنا وراي ەلوردادا اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ باسپا ىستەرى جونىندەگى دەپارتامەنتىندە باس مامان بولىپ قىزمەت اتقاردى.
دەمەك ءشاربانۋ قوناقبايقىزى بالا كۇنىنەن ءوز جۇرەك قالاۋىمەن تاڭداعان, ارمانداعان, كەيىن سول ماماندىقتا جوعارى ءبىلىم الىپ, ونىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرگەن جۋرناليستيكاعا ءومىر بويى ادال بولدى, ءومىر بويى سول سالانىڭ وتىن جاقتى.
ەڭبەكتىڭ قاشان دا, قايدا بولسا دا ونبەگى بار. قالامگەر بۇل سالادا تەك قانا بۇگىن جارق ەتىپ, ەرتەڭ ەسكىرەتىن اسىرەقىزىل تاقىرىپتارعا اۋەس بولعان جوق. كەرىسىنشە, العاشقى جۋرناليستىك جازبالارىنان باستاپ تاريحي قۇنىن ەشقاشان جويمايتىن, ۇرپاققا بەرەر ۇلاعاتى مول, تاعىلىمدى, تاعدىرلى تاقىرىپتاردى قاۋزادى. جۋرناليست-پۋبليتسيست رەتىندە ونىڭ دەرەكتى نوۆەللالارى وبلىستىق «ديدار» (بۇرىنعى «كوممۋنيزم تۋى») گازەتى مەن «قازاقستان ايەلدەرى», «مادەنيەت جانە تۇرمىس», «اقجەلكەن» جۋرنالدارىندا ۇزبەي جاريالانىپ تۇردى. كوپتەگەن قۇندى جۋرناليستىك زەرتتەۋلەرى مەن دەرەكتى اڭگىمەلەرى ءار جىلدارى «توپجارعان قىزدار» جانە «تاعىلىمدى تاعدىرلار» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كوردى.
ول جۋرناليست رەتىندە قازاق ەلىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ايەل-انالاردىڭ تاعدىرىمەن ەتەنە تانىس بولدى, قازاق قوعامىندا ورىن الىپ جاتقان نەبىر كۇردەلى تاعدىر يەلەرىمەن بەتپە-بەت كەلدى. ول تۋرالى جازۋشىنىڭ ءوزى ءبىر سۇحباتىندا بىلاي دەيدى: «مەن ۇزاق جىل «قازاقستان əيەلدەرى» جۋرنالىندا جۇمىس ىستەدىم. وسى قىزمەتىم مەنىڭ شىعارماشىلىعىما دا وزىندىك əسەرىن تيگىزىپ, ءىز قالدىردى. نە جازسام دا əيەلدىڭ تاعدىرىنا, əيەلدىڭ مۇددەسىنە, əيەل جانىنىڭ قالتارىسىنا تەرەڭ ۇڭىلۋگە ۇيرەندىم. Əيەل پسيحولوگياسىن, əيەل تاعدىرىن كوپ زەرتتەپ, زەردەلەدىم. جۋرنال بەتىندە قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ىشكى سىرلارىن, ءوزىن تولعاندىراتىن نəرسەلەرىن بۇكپەسىز ايتۋىنا ارنايى بۇرىش اشىپ قويۋشى ەدىك. حاتتار اعىلىپ, تولاسسىز كەلىپ جاتاتىن. سول حاتتارىندا قۇپيالارىمەن بولىسەتىن. مولدىرەتىپ جان سىرلارىن ايتاتىن…». مىنە, وسى جاعداي ءشاربانۋ قوناقبايقىزىن ەرىكتى-ەرىكسىز تۇردە قازاق ادەبيەتىندەگى ايەل-انا تاقىرىبىنا الىپ كەلدى. سوندىقتان ول ايەل-انانىڭ نازىك جانىن, ونىڭ مىڭ ءيىرىم سەزىمى مەن قاسيەتتەرىن, بيىك رۋحىن تانىتۋدا وندىرتە ەڭبەك ەتكەن جازۋشى بولا الدى.
جاس ءشاربانۋدىڭ «مادەنيەت جانە تۇرمىس», «قازاقستان ايەلدەرى» سياقتى رەسپۋبليكالىق بەدەلدى باسىلىمداردا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كەزىندە جازعان نوۆەللالارى مەن وچەركتەرىندە دە, جارىق كورگەن كىتاپتارىندا دا باستى كەيىپكەرلەر, نەگىزىنەن, قىز-كەلىنشەكتەر, ايەل-انالار بولدى. تالانتتى جازۋشى ايەل-انا تاعدىرىن وزەك ەتكەن شاعىن جانردان باستاپ, قازىرگى قازاق پروزاسىنا تاريحي تۇلعالار تۋرالى سۇيەكتى تۋىندىلار بەرە باستادى.
سوناۋداعى ع.مۇسىرەپوۆتەن باستاۋ العان ۇلى انالار بەينەسىن سومداۋ ءۇردىسى ش.بەيسەنوۆا پروزاسى ارقىلى تىڭ بيىككە, جاڭا ساپالى بەلەسكە كوتەرىلىپ, تاريحي اقتاڭداقتاردىڭ ورنى تولدى ءارى اقيقاتتىڭ قاقپاسى اشىلدى.
جازۋشى ايەل-انالار ءومىرىن كەڭ قامتىپ, تۇتاس ءبىر ارۋلار گالەرەياسىن نەمەسە ءبىر تاريحي كەزەڭنىڭ پانوراماسىن جاساپ قانا قويعان جوق, ەڭ باستىسى, ءشاربانۋ قوناقبايقىزى قالامگەر رەتىندە ەل تىرلىگىنە ايەل تاعدىرى ارقىلى تەرەڭ بويلاپ, ونىڭ قالىڭ قاتپارىنا وي جۇگىرتىپ, ءارىسى ادامزاتتىڭ, بەرىسى قازاق قوعامىنىڭ قات-قابات قۇپياسىن اشتى. ۇرپاقتان-ۇرپاققا كەتەرلىك ۇلتتىق حاراكتەرلەر جاسادى. اتاپ ايتساق, «ءبىر ماحاببات بايانىنداعى» مارعۋا, «زاعيپا» حيكاياتىنداعى زاعيپا, «قامسىزداندىرۋ اگەنتىندەگى» ءنازيرا, «ميزامشۋاق» اڭگىمەسىندەگى اقجامال, «ماحابباتتىڭ كەرمەك دامىندەگى» ماعيا, «جۇماقىزدىڭ قۇبىلىسىنداعى» جۇماقىز بەن گۇلجان, «اپالى-ءسىڭلىلى ەكەۋدەگى» جارقىناي, «كۇلايحان مەن كەمپىرلەردەگى» كۇلايحان, «تويعا كەلگەن كەلىنشەكتەگى» شاركۇل, «ماقتا قىزداعى» ماقتا, ت. ب. تولىپ جاتقان ارۋ-قىزدار مەن ايەل-انالاردىڭ بەينەسىن الايىق, ءبارى دە اقىلىنا كوركى ساي, قاجىرلى, اۋلەتتىڭ, وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى, ەر-ازاماتتىڭ تىرەگى, ۇرپاقتاردىڭ قامقورى رەتىندە سۋرەتتەلەدى. جاسىراتىنى جوق, ءبىز كوپ جاعدايدا ەر جىنىستى قالامگەردىڭ شىعارمالارىنداعى ايەلدەردىڭ اراسىنان «شاشى ۇزىن, اقىلى قىسقا» جانداردى, وسەكسوزدىڭ كورىگىن قىزدىرۋشىلاردى, ءتىپتى كەيدە جەڭىل ءجۇرىستى ويسىز تومەنەتەكتىلەردى كوبىرەك كەزدەستىرەمىز. ال جازۋشى ءشاربانۋ قوناقبايقىزى ادەبيەتتە ايەل-انالارعا جاسالىپ كەلە جاتقان وسى ءبىر قياناتتى, قيامپۇرىس, كەسىر كوزقاراستى تۇبىرىنەن تەرىستەۋدى ءوزىنىڭ تۆورچەستۆولىق كرەدوسى دەپ ەسەپتەيدى.
ال تاۋاريحتان بەلگىلى بولعانىنداي, ۇلى دالا كوشپەندىلەرى وزدەرى تانىپ-ءبىلىپ, وزدەرى بايىپتاپ-باعامداپ, وزدەرى ۇلىقتاپ-اسپەتتەپ, وزدەرى قالىپتاستىرعان تەڭدەسى جوق ۇلى ءداستۇردىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى – اناعا دەگەن شەكسىز قۇرمەت. بۇل, استە, اناۋ ايتقانداي, ماتريارحالدىق قوعامنىڭ قالدىعى نەمەسە «ايەلدى قۇداي تۇتقان ءداۋىردىڭ» سارقىنى ەمەس, كەرىسىنشە, ۇلى دالاداعى ەجەلدەن بەرمەن قاراي ايەلدەر قاۋىمىن تىرشىلىكتىڭ باستاۋى, ءومىردى جالعاستىرۋشى, اۋلەتتىڭ ۇيىتقىسى رەتىندە ەرەكشە قۇرمەت تۇتاتىن وزىق ءداستۇر بولاتىن. سوندىقتان ۇلى دالا ەلىنىڭ بۇگىنگى پەرزەنتتەرى – قازاقتاردا وتە قاستەرلى, ەرەكشە قاسيەتتى, ايرىقشا كيەلى, ەڭ ومىرشەڭ ۇعىمدار مەن قۇبىلىستاردى «انا» سوزىمەن بايلانىستىرىپ, «جەر-انا», «وتان-انا», «انا ءتىل» دەپ ايتۋ ادەپكى داعدىعا اينالعان. وسى تاريحي ءداستۇردى جان دۇنيەسىمەن تەرەڭ سەزىنىپ قانا قويماي, تاريحتاعى ۇلى انالارىمىزدىڭ اربىرەۋىن سوڭعى جىلداردا ەلدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى شاڭ باسقان ارحيۆتەردەن ارشىپ الىپ, الاش بالاسىنىڭ نازارىنا جاڭعىرتا, جارقىراتا ۇسىنۋىن ءشاربانۋ قوناقبايقىزىنىڭ بويىنداعى كەمەل پاراساتتىلىق قانا ەمەس, ۇلكەن ەرلىك دەپ باعالاعان ورىندى. قالامگەردىڭ سونداي جانكەشتى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە ومىرگە كەلگەن سۇزگە, سۇيىنبيكە, اقسۇلۋ, دومالاق انا, قىزاي انانىڭ كوركەم وبرازىنىڭ بارىندە دە قازاق قىزدارىنىڭ بويىنداعى ۇلى قاسيەتتەرى شىنايى دا سىرشىل قالىپتا ورنەكتەلگەنى بىردەن كوزگە ۇرادى.
بۇگىنگىدەي مەرەيلى ساتتە جازۋشى ءشاربانۋ بەيسەنوۆانىڭ ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن تاعى ءبىر قىرى – مىناۋ الماعايىپ زاماندا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ بويىنان كەزىگە بەرمەيتىن ءھام قولىنان دا كەلە بەرمەيتىن ۇلاعاتتى انا, اسىل جار رەتىندەگى ادامي قاسيەتى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر, ءشاربانۋ قوناقبايقىزىنا دا تاعدىر جەڭىل سىناق بەرگەن جوق. ازامات بولىپ قالعان باۋىر ەتى داۋرەنىنەن ءبىر, ءسۇيىپ قوسىلعان اسىل جارى – اسقار تاۋى ساعاتىنان ەكى ايىرىلدى. مۇنداي اۋىر سىناقتى دا جاراتقان يەمىز «وسى كوتەرە الادى» دەپ سەنگەن پەندەسىنە عانا بەرەتىن شىعار؟! قارا ناردىڭ دا قابىرعاسى قايىسار وسىناۋ ءزىلماۋىر قاسىرەت پەن قيىندىقتى ءشاربانۋ قوناقبايقىزى ەگىلە ءجۇرىپ ەڭسەرىپ, جىلاي ءجۇرىپ جەڭىپ شىقتى. وسىلايشا ول ەل-حالقىنا تەك ءوز تۆورچەستۆوسى ارقىلى عانا ەمەس, ءومىر-تاعدىر جولىمەن دە شاڭىراقتى ساقتاۋ, وتباسىن ايرانداي ۇيىتۋ, ازاماتتى ءپىر تۇتۋ, ۇرپاق تاربيەسىن بارىنەن بيىك قويۋ سەكىلدى قازاق ايەلىنە, ۇلى انالارعا ءتان ۇلاعاتتى قاسيەتتەردى كورسەتىپ كەلەدى.
اسا دارىندى سىنشى-عالىم, كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ساعات اشىمباەۆ مەزگىلسىز قازا بولعاننان كەيىن, ءشاربانۋ قوناقبايقىزى ءوز شىعارماشىلىعىن ۇزاق جىلدار ءبىر جاققا ىسىرىپ قويىپ, بار ۋاقىتىن, كۇش-جىگەرىن ساعاتتىڭ ارتىندا قالعان ۇشان-تەڭىز مۇراسىن تۇگەندەۋگە جۇمسادى. قانشاما گازەت-جۋرنال تىگىندىلەرىن اقتاردى, جازىلىپ, كەزىندە جاريالانباعان قانشاما قولجازباسىن تاپتى, ءسويتىپ, ءار جىلدارى ۇلى سىنشىنىڭ ەكى تومدىعىن, ءۇش تومدىعىن قۇراستىرىپ شىعاردى. ساعات اشىمباەۆ قايتىس بولعان جيىرما جىل ىشىندە ول ساعات اشىمباەۆتىڭ اتىن ۇرپاق ەسىندە قالدىرۋعا ارنالعان قانشاما ءىس-شارالارعا ۇيىتقى بولدى. ءشاربانۋ بەيسەنوۆانىڭ ولشەۋسىز ەڭبەگى مەن تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا س.اشىمباەۆتىڭ ءوزى وقىعان مەكتەبىندە مۇراجاي اشىلىپ, تۋعان اۋىلىنداعى ءبىر كوشەگە ونىڭ اتى بەرىلدى, ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنەن «ساعات اشىمباەۆ اۋديتورياسى» اشىلدى. ش.بەيسەنوۆانىڭ بۇل تاراپتاعى ەڭبەگىنە ءتانتى بولعان مارقۇم اشىربەك سىعايدىڭ ءوز كەزىندە: «ءشارباننىڭ ساعات مۇراسىن ساقتاۋدا, حالىققا تانىتۋدا ىستەگەن ەڭبەگىنە ءتانتى بولاسىڭ. باسقا بىرەۋلەر ءمان بەرمەيتىن, ۇساق-تۇيەك دەپ قارايتىن قاعازدارىنا دەيىن زەرتتەپ, جارىققا شىعاردى. بۇل دۇنيەلەردىڭ ساعاتتىڭ ەل بىلمەيتىن كوپتەگەن قىرىنىڭ اشىلۋىندا ءمانى زور» دەپ جازعانى ەسىمىزدە.
بۇگىنگى ءسوزىمىزدى قازاق ادەبيەتىنىڭ مەترى, اكادەميك سەرىك قيراباەۆتىڭ مىنا سوزىمەن تۇيىندەسەك دەيمىز: «جۋرناليستىك قىزمەتتە ءجۇرىپ ءومىر تانىعان ءشاربانۋدىڭ شىندىقتى تەرەڭ ءتۇسىنۋى مەن ادامداردى تانۋى ونىڭ جازۋشىلىق قالامىنا جەل بەرگەنى ونىڭ شىعارماشىلىعىنان انىق بايقالادى. قالامگەرگە ءتان بايقاعىشتىق, قۇبىلىستى سۋرەت كۇيىندە كورۋ دە وعان كوپ كومەكتەسكەن. ءسويتىپ, ءشاربانۋدىڭ ءساتتى شىعارماشىلىق ەڭبەگىنە جول اشقان. ونىڭ حاراكتەرى دە دارا, سۋرەتتەيتىن وقيعالارى (سيۋجەت, فابۋلا) دا نانىمدى, ءتىلى دە قۇنارلى, ويلى. ايتارى بار, ۇسىنار ساباعى مەن عيبراتى دا مول. ونى قازاق ايەلى تابيعاتىنىڭ جىرشىسى دەۋگە ابدەن بولادى».
دۇكەن ماسىمحانۇلى, ر.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور
