سوڭعى كەزدە ەلدە ەنەرگيا تاپشىلىعى تۋرالى ءجيى ايتىلا باستادى. 2021 جىلدىڭ سوڭىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا الماتى قالاسىندا قارجى سەكتورىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسكەن كەزدە اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدىڭ وزەكتىلىگىنە توقتالدى. «ءبىز بۇل ماسەلەگە قاتىستى ناقتى شەشىمگە كەلەمىز دەپ ويلايمىن. بولاشاقتى ويلاساق, ءبىز اتوم ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى ناقتى شەشىم قابىلداۋىمىز كەرەك» دەگەن ەدى.
قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ ماسەلەسىن پرەزيدەنت ءبىرىنشى رەت اۋىزعا الىپ وتىرعان جوق. بۇل – بۇدان بۇرىن دا ايتىلىپ, بىرنەشە رەت تالقىعا تۇسكەن تاقىرىپ. ارينە, ەنەرگياعا بولعان سۇرانىس تۇرعىسىنان العاندا, دامۋ ۇستىندەگى ەلدەردىڭ اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋى ەنەرگيا جەتىسپەۋشىلىگىنىڭ الدىن الۋداعى جانە ەل ءىشى ونەركاسىبىن قۋاتتى ەلەكترمەن قامتاماسىز ەتۋدەگى ماڭىزدى ءتاسىل ەكەنى راس. ايتكەنمەن, ول بىزگە كەرەك پە؟ سالدىرساق, كىمگە سالدىرامىز دەگەن ماسەلە جونىندە ەل ىشىندە ءارتۇرلى كوزقاراس بار. ماسەلەن, جۇرتتىڭ كەيبىرى «بىزگە اتوم ەلەكتر ستانتسياسى كەرەك» دەسە, «قازاقستان ءوزى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالا المايدى. مۇنداي ءىرى قۇرىلىستى قارىزدانىپ سالعانشا, سالماعان ارتىق. ونىڭ قاۋىپسىزدىك جاعى تاعى بار» دەپ سانايتىن ەكىنشى توپ قازاقستاندا اەس سالۋعا مۇلدە قارسىلىق تانىتىپ وتىر. ال ءۇشىنشى توپ بولسا, «اەس سالسىن, بىراق ونى كورەيا نەمەسە جاپونياعا سالدىرعان ءجون» دەگەن پىكىردە. ال مەملەكەت باسشىسى بولسا, «مەنىڭ ويىمشا, بۇل ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى قاراستىراتىن ۋاقىت جەتتى, سەبەبى قازاقستانعا اەس كەرەك» دەپ قاتىستى ورىندارعا تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. ەندەشە, اەس سالۋ جۇمىسىن زەرتتەپ-زەردەلەۋ جۇمىسى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟ ول ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن قاۋىپسىز بە دەگەن ماسەلەلەر توڭىرەگىندە
«قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى» جشس باس ديرەكتورى تيمۋر جانتيكين مىرزانى اڭگىمەگە تارتتىق.
– قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ ماسەلەسى وزەكتى تاقىرىپ بولىپ تۇر. بىزگە اتوم ەلەكتر ستانتسياسى قاجەت پە؟ قاجەت بولسا نە ءۇشىن قاجەت؟ جالپى سىزدەردىڭ مەكەمە قانداي جۇمىستارمەن اينالىسادى؟
– ءبىزدىڭ ۇيىم «سامۇرىق-قازىنا» اق قورىنىڭ ەنشىلەس كومپانياسى بولىپ تابىلادى. ۇكىمەت ءبىزدىڭ كومپانياعا قازاقستاندا اەس سالۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدى تاپسىردى. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان اۋماعىندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ جوباسى بويىنشا زەرتتەۋ, زەردەلەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىرمىز.
اتوم ەلەكتر ەنەرگياسىن گەنەراتسيالاۋدىڭ ارتىقشىلىعى – پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىنىڭ بولماۋى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا اەس-ءتى پايدالانۋعا بەرۋ, كومىر مەن گاز نەگىزىندەگى ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدى الماستىرۋ ەسەبىنەن اتموسفەراعا كومىرقىشقىل گازى شىعارىندىلارىنىڭ جالپى كولەمىن ورتا ەسەپپەن جىلىنا 8 ملن تونناعا قىسقارتۋعا ىقپال ەتەدى.
قازاقستاندا اەس سالۋ ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىنا, سونداي-اق عىلىمعا, بىلىمگە, الەۋمەتتىك سالاعا وڭ مۋلتيپليكاتيۆتىك اسەر ەتەدى, جوعارى تەحنولوگيالىق, عىلىمدى قاجەتسىنەتىن تەحنولوگيالار مەن ارالاس سالالاردىڭ جەدەل دامۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
ونىڭ ۇستىنە, قۇرىلىس كەزەڭىندە شامامەن 7-8 مىڭ جۇمىس ورنى قۇرىلادى, ودان ءارى پايدالانۋ پەرسونالى ءۇشىن شامامەن 2 مىڭ ادام قاجەت بولادى. جوعارى بىلىكتى كادرلاردى دايارلاۋ قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارى باعدارلامالارىنىڭ دامۋىنا اكەلەدى جانە ولاردىڭ دەڭگەيىن ايتارلىقتاي كوتەرەدى.
اەس ورنالاساتىن اۋداندا ينفراقۇرىلىم داميدى. نەگىزگى نىساندار – جولدار, مەكتەپتەر, اۋرۋحانالار جانە تۇرعىن ۇيلەر سەكىلدى وبەكتىلەردىڭ قۇرىلىسىنا الىپ كەلەدى.
– «ەرىن ايتپاعاندى ەمەۋرىن ايتادى» دەگەندەي, ءسىزدىڭ پايىمىڭىزدان اەس سالۋدى قولدايتىنىڭىز اڭعارىلىپ تۇر. قازىر اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ ماسەلەسىندە جۇرتتىڭ پىكىرى دە ەكىگە جارىلادى. ءبىر تاراپ, بىزگە اتوم ەلەكتر ستانتسياسى كەرەك دەسە, ەكىنشى تاراپ, جوق كەرەك ەمەس دەگەن كوزقاراستا وتىر. ۋكراينا مىسالىندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسى گەوساياسي جاعدايدى ودان ءارى اسقىندىراتىن وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ كەتۋگە شاق قالدى. بۇل ماسەلەلەر سىزدەردى الاڭداتپاي ما؟
– اەس جوباسىن ءبىزدىڭ مەكەمە ساياسي ەمەس, تەحنيكالىق جانە ەكونوميكالىق جاعىنان قاراستىرىپ جاتىر. جوعارىدا ايتقانىمداي, اەس قازاقستانعا قاجەت. كەز كەلگەن كومپانيا سەرىكتەس رەتىندە تاڭدالعانىمەن تەك اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋمەن عانا اينالىسا الادى, بىراق ول نىسانعا يەلىك ەتپەيدى. قازىر 4 الەۋەتتى سەرىكتەسپەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلۋدە. ۆەندوردى تاڭداپ, اەس قۇرىلىسى جوباسى بارىسىندا ءبىز جۇرتشىلىقتان كەلەتىن بارلىق سيگنالدى قاراستىرامىز جانە ەسكەرەمىز.
– جاپونياداعى اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ اپاتىنان كەيىن كەيبىر ەلدەر ەلەكتر ستانتسياسىنان باس تارتا باستادى. ماسەلەن, گەرمانيا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنان تولىعىمەن باس تارتتى. Emsland, Isar 2 جانە Neckarwestheim جابىلدى, ياعني سوڭعى 3 اتوم ەلەكتر ستانتسياسى جۇمىسىن توقتاتتى. ال ءبىز ەندى سالعالى جاتىرمىز؟ بۇل قاۋىپتى ەمەس پە؟
– قازىرگى ۋاقىتتا الەمدە جالپى قۋاتى 368,6 گۆت بولاتىن 410 يادرولىق رەاكتور جۇمىس ىستەيدى. 57 رەاكتور نەمەسە 59,1 گۆت ەنەرگەتيكالىق ەكۆيۆالەنتتە سالىنۋدا. اتوم ەلەكتر ستانتسياسى قىتاي – 17 ەنەرگوبلوك, ءباا – 1, وڭتۇستىك كورەيا – 3, ءۇندىستان – 8, تۇركيا – 4, ۇلىبريتانيا – 2, رەسەي – 4, اقش – 2 سياقتى ەلدەردە سالىنۋدا. ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان گەرمانيا, ودان بولەك, بەلگيا, يسپانيا جانە شۆەيتساريا اتوم ەنەرگياسىنان باس تارتادى. مۇندا بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنە كوپ كوڭىل بولىنەدى, بۇل ولارعا الدەقايدا قىمباتقا تۇسەدى.
كليماتتىڭ وزگەرۋى جونىندەگى پاريج كەلىسىمىنە سايكەس قازاقستان رەسپۋبليكاسى 2030 جىلعا قاراي پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن 15%-عا قىسقارتۋعا مىندەتتەلدى. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ نەگىزگى جۇمىس ىستەپ تۇرعان ەنەرگيا كوزدەرى جىلۋ كومىر ستانتسيالارى بولىپ تابىلادى, ولار نەگىزگى جابدىقتاردىڭ توزۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيىمەن قاتار قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيىمەن (پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارى, قالدىقتاردىڭ ۇلكەن كولەمى) ەرەكشەلەنەدى.
ەكولوگيالىق تازا جانە قاۋىپسىز تەحنولوگيا بولىپ تابىلاتىن اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىنداعى ءداستۇرلى جىلۋ ستانتسيالارىن اۋىستىرۋ ەنەرگەتيكا سەكتورىنداعى پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن, سونداي-اق ەو-نىڭ يمپورتتالاتىن ونىمگە كومىرتەگى سالىعىن ەنگىزۋ جونىندەگى جوسپارلارىمەن بايلانىستى مۇناي-گاز, تاۋ-كەن جانە ەكونوميكانىڭ باسقا دا سەكتورلارىنىڭ بولجامدى شىعىندارىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ كوزدەرىن ءارتاراپتاندىرۋ قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك دەڭگەيىن ەداۋىر ارتتىرۋدى قامتاماسىز ەتەدى.
– اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالماي-اق, ەلەكتر تاپشىلىعى ماسەلەسىن شەشۋدىڭ باسقا جولدارى جوق پا؟
– ارينە, ءبىز كومىرمەن جۇمىس ىستەيتىن ستانتسيالاردى سالساق بولادى, بىراق ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەلەكتر ەنەرگياسىن گەنەراتسيالايتىن جابدىقتاردىڭ توزۋى 70%-دان استامدى قۇرايدى, ال الەم ەلدەرى مەن ەۋروپالىق وداقتىڭ كومىرتەكسىز تاكسونومياسىنا سايكەس, قازاقستانعا كومىرسۋتەك كوزدەرىندە جۇمىس ىستەيتىن ەنەرگەتيكالىق ستانتسيالار قۇرىلىسىنا ينۆەستيتسيالار كوزدەلمەگەن. سوندىقتان اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ جانە اتوم ستانتسياسىن سالۋ بارلىق ساناتتاعى تۇتىنۋشىنى, ونىڭ ىشىندە ونەركاسىپتىك كاسىپورىن مەن حالىقتى ۇزدىكسىز ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن نەعۇرلىم قولايلى بولىپ تابىلادى.
– قازىرگە دەيىن اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالىپ بەرۋگە نيەت بىلدىرگەن ەلدەر بار ما؟ سىزدەر قاي ەلگە باسىمدىق بەرىپ وتىرسىزدار؟
– 2019 جىلدان باستاپ رەاكتورلاردى تالداۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. اتوم تەحنولوگيالارىنىڭ 6 نەگىزگى الەمدىك يەلەرىنەن تەحنيكالىق-كوممەرتسيالىق ۇسىنىستار الىندى: KHNP (وڭتۇستىك كورەيا), CNNC (قىتاي), روساتوم (رەسەي), EDF (فرانتسيا), NuScale (اقش), GE-Hitachi (اقش-جاپونيا) كومپانيالارى رەاكتورلاردىڭ 13 ءتۇرلى نۇسقالارىن قاراستىرۋعا ۇسىندى.
وسى ۇسىنىستاردى قاراۋ جانە زەرتتەۋ بارىسىندا ەڭ پەرسپەكتيۆالى نۇسقالار تاڭدالدى جانە KHNP, CNNC, روساتوم جانە EDF-تەن 4 جوبانى قامتيتىن قىسقا ءتىزىم الدىن الا قۇراستىرىلدى. بارلىعى دەرلىك تەحنيكالىق جاعىنان سايكەس. تاڭداۋ جۇمىستارى جوبانىڭ قازاقستاننىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە ساي جاسالادى. دەمەك, بۇل ماسەلە ءالى دە زەرتتەلىپ, زەردەلەنەدى. الدىن الا ءبىر ەلگە باسىمدىق بەرىلمەيدى.
