كونە تورعاي دالاسىنداعى جىلانشىق وزەنىنىڭ ارعى-بەرگى جاعالاۋى, قۇمارال مەن سارتۇبەكتى اينالا كومكەرگەن جاسىل شالعىندى نۋلى كولى ازامات, قايراتكەر, تۇلعا كەنجەعالي ابەنۇلىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ەڭ باستاۋ كوزى بولعانى ءسوزسىز.
ادام بالاسىنا جاقسى قاسيەتتەر انانىڭ سۇتىمەن, اكەنىڭ قانىمەن داريتىندىعى انىق. ءومىرىنىڭ باس باپكەرى بولعان اكەسى ساعادي ومىردەن ەرتە وزىپ كەتەدى. اكەسىنىڭ جوقتىعىن بىلدىرتپەي تاربيەلەپ وسىرگەن ساعادي اقساقالدىڭ ابەن ءىنىسى قۇرمەتىنە ابەنۇلى دەپ جازدىرتىپ, ال اكەسى ساعاديدىڭ ەسىمىن فاميلياسىنا الدى.
بۇگىندە سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان اكادەميك كەنجەعالي ابەنۇلىنىڭ ءماندى دە بەلسەندى ءومىرى مەن قىزمەتىنىڭ ەلەۋلى وقيعالارىنا توقتالۋدى ءجون كوردىك.
ءومىرىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرىندە كەجەعالي ساعاديەۆ ايتارلىقتاي ناتيجەلەرگە جەتىپ, ەلىمىزدىڭ جوعارى وقۋ ورنى مەن عىلىمىنىڭ رەفورماتورى رەتىندە قالىپتاستى. 4 جوعارى وقۋ ورنىن (قازاق مەملەكەتتىك ەكونوميكالىق ۋنيۆەرسيتەتى, تسەلينوگراد اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتى, قازاق مەملەكەتتىك اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتى, حالىقارالىق بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتى) باسقارىپ, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قىزمەتىندە بولعاندا ءوزىن تالانتتى ۇيىمداستىرۋشى, ويشىل باسشى, ابىرويلى ازامات, ءوز سالاسىنىڭ جاناشىرى رەتىندە كورسەتە ءبىلدى جانە وسى كەزەڭدى ءبىز ماڭىزدى دەپ سانايمىز.
كەنجەعالي ابەنۇلى ءبىلىم بەرۋ ساپاسىن جوعارى ستاندارتتارعا جەتىلدىرۋگە, عىلىمي ىزدەنىستەردى جۇمىلدىرۋعا, باسەكەگە قابىلەتتى مامانداردى دايارلاۋعا, ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازانى نىعايتۋعا, عىلىمي كادرلاردى, اسىرەسە جاس مامانداردى قولداۋعا بارىنشا ەڭبەك ەتتى.
ال ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن باسقارۋ كەزىندە اكادەميك ك.ساعاديەۆ ءۇشىن عىلىمدا ۇلكەن نەمەسە كىشى ماسەلە بولعان جوق, ول تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى قيىندىقتاردىڭ بارىنە ءمان بەرىپ, بىردەي شەشىپ وتىرعانىن اتاپ وتكەن ءجون.
سونىمەن بىرگە, كەنجەعالي ابەنۇلىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى ق.ي.ساتباەۆ قالىپتاستىرعان داستۇرلەرگە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعانىن جانە ۇلكەن قۇرمەت كورسەتكەنىن ەرەكشە اتاپ وتكىمىز كەلەدى.
كەنجەعالي ابەنۇلىنىڭ تەرەڭ ەكونوميكالىق ءبىلىمى مەن اناليتيكالىق قابىلەتى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ III جانە IV شاقىرىلىمدارىنىڭ دەپۋتاتى رەتىندە ەرەكشە بايقالدى. بيۋدجەتتىك باعدارلاما جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ قىزمەتىنىڭ زاڭنامالىق جانە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق نەگىزدەرىن جەتىلدىرۋدە, باسەكەگە قابىلەتتى ورتا مەن ەكونوميكانى يندۋستريالاندىرۋدى دامىتۋدا, قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ ىنتالاندىرۋشى فاكتورى رەتىندەگى سالىق سالۋ جۇيەسىن قايتا جاساۋدا, مەملەكەتتىك رەتتەۋ ينستيتۋتتارىن جەتىلدىرۋدە, ونىڭ ىشىندە شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار تارتۋدا, قازبا بايلىقتاردى پايدالانۋدا, ەلىمىزدە نارىق قورى مەن كلاستەرلى ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋ ماسەلەلەرى بويىشا تەرەڭ ويلارى مەن ۇسىنىستارىن ورتاعا سالدى.
اكادەميك ك.ءا.ساعاديەۆ تاجىريبەلى ەكونوميست-عالىم جانە ەلىمىزدىڭ دەپۋتاتتىق كورپۋسىنىڭ اعا بۋىنىنىڭ وكىلى رەتىندە تالاي رەت داعدارىس زاردابىن باسەڭدەتۋگە بايلانىستى ۇسىنىستار جاساپ, ودان ارعى قۇلدىراۋ سالدارىن تومەندەتۋگە بايلانىستى ۇسىنىستار جاسادى. اتاپ ايتقاندا, داعدارىس جىلدارى ول بيىك پارلامەنت مىنبەسىنەن ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىككە ۇكىمەت بەلگىلەگەن شارالاردان كوبىرەك قولداۋ كورسەتۋدى ۇسىندى, تەڭگە دەڭگەيىن تومەندەتپەۋ ماقساتىندا ەلىمىزدىڭ ۆاليۋتالىق قورىن جۇمساپ قويۋ قاۋپىنەن ساقتاندىردى, ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قۇنسىزدانا باستاۋىنا بايلانىستى دەۆالۆاتسيانى ۋاقىتىلى جۇرگىزۋدى ۇسىندى, داعدارىس كەزىندە ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ مۇمكىندىكتەرىن كەڭ پايدالانىپ, وعان جان-جاقتى قولداۋ كورسەتۋ قاجەتتىلىگىن باسا كورسەتتى.
بۇگىندە ك.ساعاديەۆتىڭ «قازاقستاندىق ەكونوميكا عىلىمىنىڭ اتاسى» ەكەندىگىندە ەشكىمنىڭ كۇمانى جوق. اكادەميك ك.ساعاديەۆتىڭ قازاقستاندىق ەكونوميكا عىلىمىنا قوسقان ۇلەسى شەكسىز. عالىم سالعان جول بار, سومداعان مەكتەپ بار. ول ەكونوميكا سالاسىندا مامانداردى, عالىمداردى تاربيەلەۋ مەكتەبىن قالىپتاستىردى. كەنجەعالي ساعاديەۆتەن ءتالىم-تاربيە العان, ءسوزىن تىڭداپ, ونىڭ باسشىلىعىمەن عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن ازاماتتار مەملەكەت, قوعام قايراتكەرى, بەلگىلى عالىم رەتىندە ەلىمىزگە تانىمال تۇلعالارعا اينالدى.
اكادەميك كەنجەعالي ساعاديەۆ – 500-دەن استام عىلىمي جانە عىلىمي كوپشىلىككە ارنالعان ەڭبەكتىڭ, 30-دان اسا مونوگرافيا, بروشيۋرا, كىتاپتىڭ, الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە جاريالانعان ماقالالاردىڭ اۆتورى. ولار جوعارى بىلىكتى عالىمدار مەن مامانداردىڭ كورپۋسىن قالىپتاستىرۋعا ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى. ك.ءا.ساعاديەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن 22 دوكتورلىق, 46 كانديداتتىق, 20 ماگيسترلىك ديسسەرتاتسيا دايىندالىپ جانە ءساتتى قورعالدى.
اكادەميك ك.ساعاديەۆ ەكونوميكا جانە اگرارلىق سالا ماماندارىنىڭ بىرنەشە بۋىنىن دايىنداپ, ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق عىلىمي مەكتەبىن قالىپتاستىردى.
عالىمنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى قازىرگى ەكونوميكانىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى مەن باسىمدىقتارىنا ارنالعان. اكادەميكتىڭ عىلىمي باعىتتارى وتە كەڭ – ەكونوميكانى رەفورمالاۋدىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسى, نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ, ەكونوميكانى مەملەكەتتىك رەتتەۋ, قارجىلىق-نەسيە, سالىق, اقشا-بيۋدجەت ساياساتى.
2017 جىلى كەمبريدجدە «ورتالىق ازيا بويىنشا كەمبريدج جاريالانىمدارى» سەرياسىندا اكادەميك ك.ساعاديەۆتىڭ «Reforms in Kazakhstan: An Analytical view» مونوگرافياسىنىڭ جارىق كورۋى ەلىمىزدىڭ عىلىمي الەمىندەگى ەڭ ماڭىزدى وقيعالارىنا جاتادى.
بۇدان ەكى جىل بۇرىن, 2016 جىلى كەنجەعالي ابەنۇلىنىڭ «جاڭارۋ كوشىندە – رەفورمى: اناليتيچەسكي ۆزگلياد» اتتى اۆتورلىق جۇمىستارىنىڭ ون تومدىعى جاريالاندى. مۇنداي تسيكلدى اناليتيكالىق جۇمىستار اكادەميك كەنجەعالي ساعاديەۆتىڭ قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا قوسقان قۇندىلىعى جوعارى ۇلەسى.
جالپى ايتقاندا, اكادەميك ك.ساعاديەۆتىڭ جۇرگىزگەن عىلىمي زەرتتەۋلەرى ەلىمىزدىڭ عىلىمي ورتاسىندا, سونداي-اق شەتەلدىك عىلىمي ورتالىقتاردا كەڭىنەن تارالىپ جانە وڭ پىكىرگە يە بولدى.
عالىمنىڭ كوپتەگەن تۇجىرىمدارى مەن ناتيجەلەرى قازاقستان جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەكونوميكا ماماندارىنىڭ ءبىلىم باعدارلامالارىنا ەندى.
قازاقتا وقىمىستى, ويشىل دەيتىن قاسيەتتى ۇعىمدار بار. كونە تاريحتىڭ كومبەسىنە ۇڭىلسەك, ءال-فارابيدەن باستالاتىن زەردەلىلەر كەرۋەنى بۇگىنگى كوزى ءتىرى زامانداستارىمىزدىڭ كوشىنە ۇلاساتىنى ءمالىم. شوقان, ىبىراي, اباي ءداستۇرى بەرتىن ءاليحان بوكەيحانوۆ, احمەت بايتۇرسىنوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتوۆتاردىڭ كىسىلىگى مەن بيىك ازاماتتىق بولمىسىمەن لايىقتى جالعاسىن تاپقانى اقيقات.
اڭگىمە وسى تۇرعىدان وربىگەندە, بۇگىنگى تاڭداعى قازاق عۇلامالارىنىڭ ورتاسىنان ءوزىنىڭ ورنىن ويىپ تۇرىپ العان كەمەل تۇلعالى ازامات – اكادەميك كەنجەعالي ابەنۇلى ساعاديەۆ. عىلىمنىڭ تىلسىم يىرىمدەرىن يگەرۋ – كۇردەلى ءارى جاۋاپتى ءىس. ۇستازدارىنىڭ بەرگەن ءبىلىمى مەن تاعىلىمدى تاربيەسى كەنجەكەڭدى ادامزاتتىڭ ءومىر جولىن انىقتايتىن ەكونوميكا عىلىمىنىڭ قايناعان ورتاسىنا ءتۇسىردى.
كەنجەعالي ساعاديەۆ – دوستىققا ادال, بولمىسى بولەك, ءىرى تۇلعا. ونىڭ بۇل قاسيەتتەرىن اكادەميكتەر ومىرزاق سۇلتانعازين, سالىق زيمانوۆ, ماناش قوزىباەۆ, تورەگەلدى شارمانوۆ, ەۆنەي بۋكەتوۆتەر تۋرالى جازعان پورترەتتىك وچەركتەرىنەن تانۋعا بولدى.
كەنجەعالي اعا تۋرالى ونىڭ زامانداستارىنىڭ تولعانا ءسوز ايتپاعانى كەمدە-كەم. ارىپتەستەرى مەرزىمدى باسىلىمدار بەتتەرىندە ماقالالار جازدى, جاڭاشىل عالىمنىڭ ىزدەنىستەرى تۋرالى وي تولعادى. ەلىمىزدىڭ زاڭعار تۇلعاسى س.زيمانوۆ ايتقانداي: «ول احمەت پەن مىرجاقىپ سىندى رۋحاني كۇش يەلەرىن ومىرگە اكەلگەن قاسيەتتى كەڭ-بايتاق قازاق دالاسىنىڭ ۇرپاعى ەكەنىن ەشقاشان ۇمىتقان ەمەس. …ك.ءا.ساعاديەۆ – سيرەك ەرۋديتسيالى, ۇلكەن اكىمشىلىك-ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە عىلىمي-پەداگوگيكالىق تاجىريبەسى بار, ساف التىنداي ينتەللەكت يەسى. …ول – ەلىمىزدىڭ ينتەللەكتۋالدارى الدىندا دا, ستۋدەنتتەردىڭ اراسىندا دا ءوزىن ەركىن سەزىنەتىن سيرەك تە باتىل شەشەن. بۇل كىسى – ءاربىر ادامنىڭ جۇرەگىنە جول تابا بىلەتىن ادام». مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى قۋانىش سۇلتانوۆ بىلاي دەپ جازادى: «قازاق حالقىنىڭ ساناسىندا اكادەميك – اسا عۇلاما, بىلگىر, ءبىلىمپاز, كورەگەن, جاڭاشىل, جاسامپاز, جول باستاۋشى, تابيعات, قوعام, قورشاعان ورتا قۇپيالارىنىڭ كىلتىن تاۋىپ, كورىپ, سەزىنىپ, سولاردىڭ سىرىن اشۋشى ەرەكشە جارالعان تۇلعا». ولاي بولسا, كورنەكتى عالىم, كەمەل ازامات ك.ءا.ساعاديەۆ – ءاماندا وسىنداي ولشەمنەن كورىنگەن تۇلعا. ال اكادەميك تورگەلدى شارمانوۆ بىلاي دەپ جازادى: «ساعاديەۆ – ءوزىن الەم عىلىمىندا ۇيىندەگىدەي, ال ۇيىندە الەم عىلىمىنداعىداي سەزىنەتىن عالىم».
كەنجەعالي ابەنۇلى سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ بەدەلدى باسىلىمدارىنا مەملەكەت پەن حالىق تاريحىندا ايرىقشا ورىن الىپ جاتقان قۇبىلىستارعا قاتىستى ءوزىنىڭ عىلىمي زەردەلەنگەن, بولاشاق كەسكىنى بار ءىرى وي-پىكىرلەرى مەن ءتۇيىندى تۇجىرىمدارىن جانە شىنايى ازاماتتىق پوزيتسياسىن بىلدىرەتىن سۇحباتتارىن بەرۋدە. كەيبىر كەلەلى ماسەلەلەر جونىندە تارقاتا جازعان ماقالالارى دا رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا ۇنەمى جارىق كورۋدە. ماسەلەن, جەر رەفورماسى جونىندەگى كوميسسيانىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە كەنجەعالي ابەنۇلى: «ءبىرىنشى وتىرىستا قاباعىمىز قاتۋلى بولىپ, كەلىسپەيتىندەي پىكىرلەردى ارقالاپ كەلىپ ەدىك. ال بۇگىن كوپشىلىگىمىز ورتاق شەشىمگە كەلىپ وتىرمىز. بۇل, ءوز كەزەگىندە, ەلدىگىمىزدىڭ, ساياسي مادەنيەتىمىزدىڭ جاقسى كورىنىسى. وسى ءۇشىن بارشاڭىزعا ۇلكەن راقمەتىمدى ايتامىن, اعايىن! راسىندا دا, ءبىزدىڭ باسقوسۋىمىز ماڭىزدى ءارى ناتيجەلى بولدى. …ەشكىمنىڭ پىكىرى قاراۋسىز قالعان جوق. وسى ايتىلعان ۇسىنىستار بارلىق باسقارۋ مەكەمەلەرىنىڭ, سالاعا جاۋاپتى ازاماتتاردىڭ بارشاسىنىڭ قاپەرىنە ءىلىندى. سوندىقتان موراتوري دۇرىس بولار. بۇگىنگى ىستەگەن شارۋالارىمىزعا, تاپقان كەمشىلىكتەردى جوندەۋگە ۋاقىتىمىز بولادى, سونداي-اق كەلەسى شەشىمدەر قابىلداۋعا جاقسىلاپ دايىندالۋعا مۇمكىندىك جاسالادى» دەپ ءوزىنىڭ ازاماتتىق پىكىرىن ءبىلدىردى (2016 جىلعى 13 تامىز). ودان بولەك, جينالعان قاۋىمنىڭ نازارىن اۋىل شارۋاشىلىعىنا دەگەن مەملەكەتتىك جاردەمدى ارتتىرۋ كەرەكتىگىنە, بۇل دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
ك.ءا.ساعاديەۆتىڭ عىلىمي جانە ساياسي-قوعامدىق بەلسەندى قىزمەتى مەملەكەت تاراپىنان جوعارى باعالاندى. كورنەكتى عالىم, ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى, «پاراسات», II دارەجەلى «بارىس», تمد پارلامەنتارالىق اسسامبلەياسىنىڭ «دوستاستىق», «وتان» وردەندەرىنىڭ, كەمبريدج حالىقارالىق بيوگرافيالىق ورتالىعىنىڭ «جىل ادامى» اتاعىنىڭ يەگەرى, امەريكا عالىمدارى اسسوتسياتسياسىنىڭ, اقش-تىڭ نيۋ-يورك اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى, حالىقارالىق جوعارعى مەكتەپ اكادەمياسىنىڭ, پاكىستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى.
ارداقتى تۇلعا تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا وتانىمىزدىڭ وركەندەۋىنە سالماقتى ۇلەسىن قوسىپ, ۇلت زيالىلارىنىڭ ورتاسىندا كوپتەگەن يگى ىستەرگە ۇيىتقى بولىپ, ونەگەسىمەن حالىققا شىنايى قىزمەت ەتۋدە.
ەرلان ارىن, پروفەسسور, ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
ولشەمى بيىكتىك پەن تەرەڭدىكتىڭ
(اكادەميك كەنجەعالي ساعاديەۆكە)
الاشتىڭ جايساڭدارى, جاقسىلارى
اعىنى تولاستاماس تاسقىن ءالى…
سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىقتى, مىنە,
قازاقتىڭ عىلىم-ءبىلىم حاس قىرانى.
ءبىلىمنىڭ كەڭگە جايىپ كەرەگەسىن,
ءوربىتتى ۇرپاعىنا ونەگەسىن.
ولشەمى – بيىكتىك پەن تەرەڭدىكتىڭ
بۇل كۇندە – «ساعاديەۆ!» دەگەن ەسىم!
قۇشاقتاپ –
اسپانمەنەن جەردى بىرگە,
بيىكتى
باعىندىرىپ – جەڭدىرۋگە.
الەمدى كوزبەن كورىپ تۇرۋ ءۇشىن
سەكسەننىڭ ۇشىپ شىقتى –
سەڭگىرىنە.
سەرىك تۇرعىنبەكۇلى
