قازاقستاندا ەت جانە ەت ونىمدەرىنىڭ يمپورتى جىل سايىن ۇزدىكسىز ءوسىپ بارادى. مىسالى, قازىر قۇس ەتى يمپورتىنىڭ ۇلەسى 51 پايىزدى قۇرايدى. وتكەن جىلى ول 191 مىڭ توننانى قۇرادى, ال بۇل كورسەتكىش سوڭعى ءۇش جىل بويى 160 مىڭنان ءسال اساتىن ەدى. سونداي-اق سوڭعى ءۇش جىلدا جىلقى ەتى يمپورتىنىڭ كولەمى دە كۇرت ءوستى. 2016 جىلى 900 توننا بولسا, 2018 جىلى 2 مىڭ توننادان اسىپ, 2,5 ەسەگە ۇلعايدى. مۇنداي دەرەكتەردى ماجىلىستە وتكەن «ەت جانە ءسۇت ونىمدەرىن ءوندىرۋدى, قايتا وڭدەۋدى جانە ەكسپورتتاۋدى دامىتۋدىڭ كەلەشەگى» اتتى پارلامەنتتىك تىڭداۋدا ءماجىلىس توراعاسى نۇرلان نىعماتۋلين مىسالعا كەلتىردى.
پالاتا توراعاسى قازاقستان جىل سايىن جالپى قۇنى 45 ملرد تەڭگەگە 6 مىڭ توننادان اسا سارى مايدى, 22 مىڭ تونناعا جۋىق ىرىمشىكتى, 6 مىڭ توننادان اسا ەت كونسەرۆىلەرىن دە يمپورتتايتىنىن قىنجىلا جەتكىزدى. «وسى ونىمدەردى ءوزىمىزدىڭ زاۋىتتار دا شىعارا الادى. بۇدان نە كورىپ وتىرمىز؟ بىزدە الەۋەت بار, ءوسىم جوق. ءبىر جاعىنان ءبىز بيۋدجەتتەن جىل سايىن ەت پەن ءسۇت وندىرۋشىلەرگە 76 ملرد تەڭگەگە جۋىق جاردەماقشا بولەمىز, ەكىنشى جاعىنان ءوز نارىعىمىزدا باسەكەدەن جەڭىلىپ, يمپورتتىق تاۋارلارعا ورىن بەرىپ وتىرمىز» دەدى ول.
سپيكەردىڭ ايتۋىنشا, ەلىمىزدە ەتتىڭ 33 پايىزى, ءسۇتتىڭ 31 پايىزى عانا قايتا وڭدەلەدى. بارلىق ءونىمدى قايتا وڭدەيتىن كاسىپورىندار 60 پايىز عانا جۇكتەمەمەن جۇمىس ىستەيدى. ال رەسەي مەن بەلارۋستا مۇنداي كاسىپورىنداردىڭ وندىرىستىك قۋاتى 80 پايىزدان اسادى. نۇرلان نىعماتۋلين بۇل ماسەلەنى شەشۋدە ۇساق وندىرۋشىلەر مەن قايتا وڭدەيتىن كاسىپورىنداردى بىرىكتىرەتىن دايىنداۋشى كاسىپورىندار جەلىسىن قۇرۋ مەن دامىتۋ قاجەتتىگىن ۇسىندى.
بۇدان بولەك, مال ازىعىن دايىنداۋ, جايىلىمدىق القاپتاردى قالپىنا كەلتىرۋ, اسىل تۇقىمدى مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ, سالانى كادرلارمەن جانە عىلىممەن قامتاماسىز ەتۋ سياقتى ءالى كۇنگە دەيىن شەشىلمەگەن كۇردەلى ماسەلەلەر اياققا تۇساۋ سالىپ وتىر. ماسەلەن, 73 ملن گەكتاردان (جالپى جايىلىمداردىڭ 40 پايىزعا جۋىعى) اساتىن جايىلىمدىق جەرلەر توزعان جانە شولگە اينالعان.
دەرەكتەردە نەگە ايىرماشىلىق كوپ؟
پارلامەنتتىك تىڭداۋدا بايانداما جاساعان ماجىلىستەگى اگرارلىق ماسەلەلەر كوميتەتىنىڭ توراعاسى بەرىك وسپانوۆ ەكى مينيسترلىكتىڭ (اۋىل شارۋاشىلىعى جانە ۇلتتىق ەكونوميكا) ستاتيستيكالىق دەرەكتەرىنىڭ اراسىنداعى ۇلكەن ايىرماشىلىقتى سىنعا الدى. «ەكسپورتقا كەلەر بولساق, اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ ستاتيستيكالىق دەرەكتەرى مەن ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ رەسمي دەرەكتەرى اراسىنداعى ايىرماشىلىق كوپ سۇراق تۋىنداتادى. مىسال كەلتىرەر بولساق, ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ مالىمدەمەسى بويىنشا قازاقستاننان ەت ەكسپورتىنىڭ كولەمى 2018 جىلى 34,4 مىڭ توننانى قۇرادى, ونىڭ ىشىندە سيىر ەتى – 18,8 مىڭ توننا. بىراق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا ەتتىڭ بارلىق ءتۇرى ەكسپورتىنىڭ كولەمى 2018 جىلى 16 مىڭ توننانى قۇرادى, ياعني ەكى ەسەدەن دە از. ال سيىر ەتىنىڭ ەكسپورتى 5 ەسەدەن دە از بولدى: 3,7 مىڭ توننا» دەدى ول تاڭدانىسىن جاسىرا الماي. دەمەك, اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋ كەزىندە مينيسترلىكتەردىڭ ءىس-قيمىلدارىنىڭ كەلىسپەۋشىلىگى بايقالىپ وتىر. سوندا قاي مينيسترلىكتىڭ اقپاراتىنا سەنەمىز؟
بەرىك وسپانوۆ ەتتىڭ يمپورتىنا قاتىستى تاعى ءبىر تۇيتكىلدى ماسەلەنى كوتەردى. ونىڭ ايتۋىنشا, بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدەگى ەت يمپورتىنىڭ قۇرىلىمىندا قۇس ەتىنىڭ ۇلەسى وتە جوعارى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى – ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق شەڭبەرىندەگى ءۇشىنشى ەلدەردەن قۇس ەتىن اكەلۋگە كۆوتانىڭ بولۋى. «بىزدە مۇنداي كۆوتانى ايقىنداۋ ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرەتىنە جاتادى. مەنىڭشە, بۇل قىزمەتتى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە بەرۋىمىز كەرەك. بۇل جەردە قيسىن جوق: ءبىر جاعىنان, وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەردى قولدايمىز. ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى قارجىلاندىرامىز, قۇس فابريكالارىن سالامىز, جاردەماقشا بولەمىز. ەكىنشى جاعىنان, ءبىر مەزگىلدە تاريفتىك كۆوتالاردى ۇلعايتىپ, نارىقتىڭ شەتەلدىك تاۋارلارمەن تولىعۋىنا جاعداي جاسايمىز, وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ تولىق قۋاتىمەن جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيمىز» دەپ ءتۇسىندىردى ماسەلەنىڭ ءمانىسىن كوميتەت توراعاسى. ونىڭ پايىمداۋىنشا, قازاقستان مەملەكەتتىك ساياساتتى دۇرىس قالىپتاستىرعان كەزدە عانا, رەسەي جاساعانداي, قۇس ەتىنىڭ يمپورتىنان تولىق باس تارتا الادى.
ەلوردالىقتار قانشا توننا ەت جەيدى؟
وتە قىزىقتى سۇراق. وتكەن جىلى ranking.kz كومپانياسى وسىنداي تاقىرىپتا قىزىقتى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, قورىتىندىلارىن جاريالادى. ماسەلەن, قالا تۇرعىندارى جىلىنا 76 كەلى, اۋىل تۇرعىندارى 69 كەلى ەت جەيدى ەكەن. ەڭ كوپ ەت جەگىشتەر اتىراۋ وبلىسىندا تۇرادى, ول وڭىردە جان باسىنا شاققاندا جىلىنا 85 كەلى ەت جانە ەت ونىمدەرى جۇمسالادى. ودان ارىدە الماتى (83,5 كەلى), شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ (82,6 كەلى) تۇرعىندارى ورنالاسقان. ەڭ تومەنگى تۇتىنۋ كورسەتكىشتەرى شىمكەنت قالاسىندا (58,2 كەلى), قىزىلوردا (65,2 كەلى), اقتوبە (67,4 كەلى) وبلىستارىندا تىركەلگەن. ەلوردانىڭ ءاربىر تۇرعىنى جىلىنا ورتا ەسەپپەن 72 كەلى ەت جانە ەت ونىمدەرىن تۇتىنادى ەكەن.
ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ رەسمي دەرەگى بويىنشا 2019 جىلدىڭ باسىنان بەرى ەلىمىزدە سيىر ەتى 3,1 پايىزعا قىمباتتاعان. ەلوردا بازارلارىنداعى ەت جانە ەت ونىمدەرىنىڭ قۇنى دا ءارتۇرلى. مىسالى, سيىر ەتىنىڭ ءبىر كەلىسىن «اسەم» بازارىنان 1950 تەڭگەگە ساتىپ الاسىز. جىلقى ەتى 2000 تەڭگە تۇرادى. «شاپاعات» بازارىندا سيىر ەتىنىڭ كەلىسى – 1600-1650 تەڭگە. الايدا پارلامەنتتىك تىڭداۋدان كەيىن جۋرناليستەردىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەن اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ساپارحان وماروۆ «شاپاعات» بازارىنان سيىر ەتىنىڭ ءبىر كەلىسىن 1500 تەڭگەگە ساتىپ الاتىنىن ايتتى. «مەن ەتتى «شاپاعات» كوممۋنالدىق بازارىنان ساتىپ الامىن. بالكىم, ەت ساتاتىندار مەنى تانيتىن شىعار. سيىر ەتىن 1500 تەڭگەدەن بەرەدى. ال سىزدەر ساپاسى وتە جوعارى سيىر ەتىن 1800 تەڭگەدەن الىپ جۇرگەن شىعارسىزدار؟» دەپ ءتۇسىندىردى ول تىلشىلەرگە. الايدا مينيسترلىكتىڭ باسشىسى كوبىنەسە تاۋىق ەتىن ساتىپ الاتىنىن ايتتى. «مەنىڭ وتباسىم كوبىنەسە تاۋىق ەتىن ساتىپ الادى. ويتكەنى ول اسقازانعا قورىتۋعا جەڭىل. كەيبىر كەزدەرى اڭسارىم اۋعاندا جىلقى مەن سيىر ەتىن ساتىپ الامىز» دەدى ول ەت ونىمدەرىن كوپ قولدانبايتىنىنا مىسال كەلتىرىپ.
