ءال-فارابي الەمى جانە قازىرگى قازاقستان

 ۇلىلىق ۇلاعاتى

بيىل دالا دانىشپانى, ادامزاتتىڭ «ەكىنشى ۇستازى» اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ تۋعانىنا 1150 جىل تولدى. بۇل – تاريحىمىز­داعى تاعىلىمدى بەلەستىڭ ءبىرى. جىل باسىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ ايتۋلى داتانى ەلىمىز جانە الەمدىك دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ جونىندە ارنايى شەشىمىن شىعاردى. بۇل ورايدا ۇلى دالانىڭ ۇلاعاتتى ويشىلدارى اباي مەن ءال-فارابي مەرەيتويلارىنىڭ تۇسپا-تۇس كەلۋىن رۋحاني ساباقتاستىق دەپ باعالاۋىمىز كەرەك.

قىرىمبەك كوشەرباەۆ,
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى,
ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويىن دايىنداۋ
جانە وتكىزۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ توراعاسى

ءال-فارابي مەن اباي – شىعىس پەن باتىس الەمىنىڭ ۇزدىك جەتىستىكتەرىن ۇيلەستىرگەن, وركەنيەتتەر توعىسىندا وزىق وي ايتقان عيبراتتى عۇلامالار. قازاق ءۇشىن ابايدىڭ دانىشپاندىق تۇجىرىمدارى – اداستىرماس تەمىرقازىق. سونداي-اق الەمدىك دەڭگەيدەگى ويشىل ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ عىلىمي جانە شىعارماشىلىق مۇراسى دا – ماڭگىلىك قۋات الاتىن اسىل قازىنامىز. ايگىلى عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى اسا مازمۇندى ءارى اۋقىمدى. ول ماتەماتيكا, فيلولوگيا, حيميا, استرونوميا, فيلوسوفيا, مەديتسينا, لوگيكا, الەۋمەتتانۋ, ساياساتتانۋ, يۋريسپرۋدەنتسيا, ەتيكا جانە تاعى باسقا كوپتەگەن عىلىم سالاسىن دامىتۋعا وراسان زور ۇلەس قوستى.
ءال-فارابي فەنومەنى – تەڭدەسى جوق قۇبىلىس. ونىڭ باعا جەتپەس عىلىمي مۇراسىنىڭ جالپىادامزاتتىق ماڭىزى بار. ۇلى ويشىل – ورتا عاسىرلاردا ءىرى ساۋدا ورتالىعى, عىلىم-ءبىلىم جانە مادەنيەت وشاعى بولعان وتىراردىڭ تۋماسى. ول – الەمدىك دەڭگەيدەگى تۇعىرلى تۇلعا, ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز.
ءال-فارابي – باتىس جانە شىعىس مادەنيەتى اراسىنداعى التىن كوپىر. ۇلى ۇستاز عىلىمنىڭ باستى مۇراتى ادامزات يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋ دەپ ءبىلدى. ونىڭ پىكىرىنشە, عىلىم وركەنيەتتى دامىتۋ جولىندا ناقتى پايدا اكەلۋى كەرەك. عىلىمنىڭ دامۋىن فيلوسوفيا, مورال جانە ءدىني نورمالارمەن ۇندەستىك ارقىلى قاراستىرۋ – ويشىل دۇنيەتانىمىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى.
ءال-فارابي ەڭبەكتەرىن اۋدارىپ, جاريالاۋ XII عاسىرلاردا باستالدى. عۇلاما عالىمنىڭ ينتەللەكتۋالدى كاپيتالى – كونە گرەك فيلوسوفيالىق ماتىندەرىنەن اۋدارىلعان ەڭبەكتەر, تۇسىنىكتەمەلەر, سونداي-اق گۋمانيتارلىق جانە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىن سينتەزدەگەن جەكە شىعارمالار. ونىڭ ەڭ تانىمال تۋىندىلارى – «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى», «دانالىق نەگىزدەرى», «مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى», «عىلىمدار جىكتەمەسى» جانە تاعى باسقا.
تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز – ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا: «ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ سانامىز ىسىمىزدەن وزىپ جۇرۋگە, ياعني ودان بۇرىن جاڭعىرىپ وتىرۋعا ءتيىس. بۇل ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاڭعىرۋلاردى تولىقتىرىپ قانا قويماي, ولاردىڭ وزەگىنە اينالادى» دەپ اتاپ ءوتتى. ەندەشە ءال-ءفارابيدىڭ رۋحاني الەمىن تەرەڭ جانە جان-جاقتى زەرتتەۋ – ۋاقىت تالابى.
حالقىمىزدىڭ پاراساتتى پەرزەنتتەرى ءال-ءفارابيدىڭ ەسىمى مەن شىعارمالارىن حالقىنا قايتارۋ ءۇشىن ايانباي تەر توكتى. سولاردىڭ ىشىندە داڭقتى عالىم اقجان ­ماشانيدىڭ ورنى بولەك. فارابيتانۋشى ءوز زەرتتەۋلەرىن­دە ۇلى عۇلامانى اباي ارقىلى تانىعانىن مالىمدەيدى. ول سونداي-اق قوس عۇلامانىڭ يدەيا­لارىنان ۇيلەسىمدىلىك تاۋىپ, «ءال-فارابي مەن اباي سىندى دانىشپان ۇلدارى بار ەل جارىق ساۋلە جولىنان اداسپاس. ءال-فارابي مەن اباي جولى – تۋرا جول» دەپ جازدى.
ۇلى ويشىلدىڭ ەلىمىزگە قايتا ورالعان رۋحاني مۇراسى – ءبىزدىڭ سارقىلماس قازىنامىز. ول ءوزىنىڭ شىعارمالارىنا ادىلەتتى قوعام قالىپتاستىرۋ, ىزگى ادام تاربيەلەۋ يدەيالارىن ارقاۋ ەتتى. وسى يگى باستاما ابايدىڭ تۋىندىلارىندا جالعاسىن تاپتى.
عيبراتتى عۇلامالارىمىزدىڭ وي-تۇجىرىمدارى بۇگىنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. ءبىز تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتكەن سوڭ ءال-فارابي مەن اباي ارمانداعان اسىل مۇراتتاردى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك الدىق. ەندى ۇلى دالانىڭ دارا تۇلعالارىنىڭ تۋىندىلارىن ەلىمىزدە عانا ەمەس, سونداي-اق جاھاندىق اۋقىمدا دارىپتەۋىمىز كەرەك.
الەمدىك وركەنيەتتىڭ قۇرامداس بولىگى سانالاتىن ەجەلگى تۇران ءوڭىرى ازيا مەن ەۋروپانى گەوگرافيالىق جاعىنان عانا ەمەس, سونىمەن قاتار رۋحاني جانە مادەني جاعىنان دا بايلانىستىرىپ كەلەدى. وسى قاسيەتتى توپىراقتا تۋعان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي, يبن سينا, ءال-حورەزمي, ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني, ماحمۋد قاشقاري, ءجۇسىپ بالاساعۇني, قوجا احمەت ياساۋي, احمەت يۇگىنەكي جانە باسقا تاريحي تۇلعالار ءوز زامانىندا ورتاعاسىرلىق تۇركى وركەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە زور ۇلەس قوستى.
اتالعان ۇلى ويشىلداردىڭ اراسىندا ءال-ءفارابيدىڭ ورنى بولەك. ول يسلام مادەنيەتىنىڭ وشاعى بولعان باعداد, كاير, داماسك, حالەب قالالارىندا بۇكىل سانالى عۇمىرىن وتكىزدى. عۇلاما عالىم اقىل-ويدىڭ الىپتارى – اريستوتەل مەن پلاتوننىڭ شىعارمالارىن ءوز زامانىنا ساي تالداپ-ءتۇسىندىردى. ءال-فارابي ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى ارقىلى جاڭاشا ويلاۋ جۇيەسىن قالىپتاس­تىرىپ, عىلىمي دۇنيەتانىمنىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىن جاڭا بيىككە كوتەردى.
ءال-فارابي يسلام وركەنيەتىنىڭ «التىن عاسىرىن» دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى. «قايتا ورلەۋ» ءداۋىرىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە فارابي ەڭبەكتەرى لاتىن تىلىنە اۋدارىلىپ, ەۋروپا جۇرتشىلىعىنا تانىلدى. سول ارقىلى بۇكىل ادامزاتتىڭ رۋحاني قازىناسىنا اينالدى.
ىلگەرگى داۋىردە ءال-ءفارابيدى تۋعان ەلىمەن بايلانىستىرۋ, جان-جاقتى زەرتتەپ-زەردەلەۋگە مۇمكىندىك بولمادى. ۇلى ۇستازدىڭ ەسىمى قازاق جۇرتىنا بەلگىلى بولعان كەزدەن باستاپ, ونىڭ مۇراسى ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋىنا جانە نىعايۋىنا ىقپال ەتتى. فارابي مۇراسىن ۇلىقتاۋعا بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى, عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەر كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. كەڭەستىك داۋىردە عىلىم اكادەمياسىندا قۇرىلعان ءال-فارابي ەڭبەكتەرىن زەرتتەيتىن شىعارماشىلىق توپقا كورنەكتى فيلوسوف-عالىم اعىن قاسىمجانوۆ جەتەكشىلىك ەتتى. وسى باستامالاردىڭ ناتيجەسىندە الماتى قالاسى ءال-فارابي مۇراسىن زەرتتەۋدى ۇيلەستىرەتىن عىلىمي ورتالىققا اينالدى. اتقارىلعان جۇمىستار شەتەل عالىمدارى اراسىندا دا كەڭىنەن تانىمال بولدى.
XX عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىندا قازاق وقىمىستىلارىنىڭ تاباندى زەرتتەۋلەرىنىڭ ارقاسىندا ۇلى ويشىلدىڭ ەڭبەكتەرى قازاق ەلىنە ورالدى. وسىلايشا «ەكىنشى ۇستاز» تۋعان توپىراعىمەن قايتا قاۋىشتى. ارينە, بۇل ايتۋعا عانا وڭاي. ويتكەنى سول تۇستا كوپتەگەن ەلدەردە ءال-فارابي سەكىلدى الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى تۇلعانى وزدەرىنە قاراي يكەمدەۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتتى. عالىمدارىمىز قاجىرلى ەڭبەگى مەن عىلىمي دالەلدەمەلەرى ارقىلى ءال-ءفارابيدىڭ قازاق جەرىنىڭ تۋماسى ەكەنىن الەمدىك قاۋىمداستىققا مويىنداتتى.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ ۇلى ۇستاز تۇلعاسىنىڭ وي-سانامىزدا جانە كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە بەرىك ورنىعۋىنا كەڭىنەن جول اشىلدى. مەملەكەتتىگىمىزدىڭ سيمۆولىنا اينالعان ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدا ءال-فارابي بەينەسى كورىنىس تاپتى. ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارى قۇرىلىپ, عالىمنىڭ شىعارمالارىن زەرتتەۋ ءىسى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلە باستادى. مەكتەپ باعدارلاماسىنا ءال-فارابي جانە ونىڭ مۇراسى جونىندە مالىمەتتەر ەنگىزىلدى.
ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ەسىمىن يەلەنگەن قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى عۇلامانى دۇنيە جۇزىنە تانىتۋعا بارىنشا ۇلەس قوسۋدا. حالىقارالىق ءال-فارابي عىلىمي ورتالىعى قۇرىلدى. مۇنداي ورتالىقتار الەمنىڭ بىرقاتار ەلىندە اشىلدى. قازاق ەلى ۇستاز الدىنداعى بورىشى مەن پارىزىن وتەۋ ماقساتىندا ونىڭ سۇيەگى جاتقان داماسك قالاسىندا مادەني كەشەن تۇرعىزدى. سونداي-اق ءفارابيدىڭ ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋ تاريحىنداعى وزىندىك ورنىن ايقىنداۋ ءۇشىن جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە.
بيىل ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىعى يۋنەسكو دەڭگەيىندە اتالىپ وتۋدە. ۇلى عۇلامانىڭ مول مۇراسىن مۇقيات زەردەلەپ, ونىڭ تەرەڭ فيلوسوفيالىق وي-تۇجىرىمدارىن وسكەلەڭ ۇرپاق تاربيەلەۋ, ىزگىلىك قاعيداتتارىن دارىپتەۋ ىسىنە ءتيىمدى پايدالانعان ءجون. بۇل – باستى مىندەتىمىزدىڭ ءبىرى.

تاربيە تاعىلىمى

الەمنىڭ ۇلى ويشىل-فيلوسوف­تارى ءار داۋىردە باقىتتى ءومىر, باقۋاتتى تۇرمىس ماسەلەلەرى جونىندە وي تولعاعان. سولاردىڭ ىشىندە ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ وسى تاقىرىپقا ارنالعان «باقىت جولىن سىلتەۋ», «باقىتقا جەتۋ جايىندا» اتتى ەڭبەكتەرىنىڭ ورنى بولەك. ول ءوز شىعارمالارىندا ادامزات ومىرىندەگى ەڭ وزەكتى ماسەلە – باقىت يدەياسىن ۇسىنادى. عۇلاما عالىم ادام باقىتىن باستى ورىنعا قويادى. باقىت دەگەنىمىز – ومىردەن ءلاززات الۋ ەمەس, ارەكەتشىل اقىل-پاراسات ارقىلى ماقساتقا جەتۋ ەكەنىن ايتادى. فارابي باقىتقا كەنەلۋ فورمۋلاسىن «ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرە وتىرىپ, كەمەلدىككە جەتۋ جولى» دەپ كورسەتەدى.
«تاربيە – تال بەسىكتەن» دەگەن حالىق دانالىعىنا وراي, ۇرپاق ساناسىنا اتا-بابادان ميراس بولىپ كەلە جاتقان ادامي قاسيەتتەردى, رۋحاني قۇندىلىقتاردى شىم-شىمداپ سىڭىرە بەرۋ كەرەك. بۇل ماسەلەگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان ءجون. ويتكەنى ءار پەرزەنت – ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى, مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى.
ءال-فارابي ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرىپ, كەمەلدىككە كەلۋ جولىندا وتباسىنىڭ ەرەكشە ءرول اتقاراتىنىن ايتقان. ۇلگىلى وتباسىندا تاربيەلەنگەن ازامات سول ىزگى قوعامنىڭ, قايىرىمدى قالانىڭ قادىرلى تۇرعىنى بولماق. وتباسىنداعى كۇندەلىكتى جاقسى ادەت تۇراقتى قاسيەتكە اينالسا, باقىتقا جەتۋدىڭ العاشقى قادامى جاسالماق.
ءار وتباسىنىڭ بەرەكە-بىرلىگىن, ءال-اۋقاتىن نىعايتۋ – اسا ماڭىزدى مىندەت. وتباسى ينستيتۋتىن الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە قولداۋ ارقىلى ازاماتتارىمىزدىڭ جاقسىلىققا جەتۋىنە جول اشاتىنىمىز انىق. قازىرگى تاڭدا دامىعان مەملەكەتتەر ەڭ الدىمەن, ازاماتتاردىڭ تابىسىن ارتتىرىپ, تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋعا باسا ءمان بەرەدى. بۇكىل مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ تيىمدىلىگى وسى كورسەتكىش بويىنشا باعالانادى. ءبىز باقىتتى وتباسىن قۇرۋعا, دەنساۋلىعى زور جانە سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋگە جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. سول سەبەپتى بۇگىندە وتباسى ينستيتۋتى مەملەكەتتەردىڭ جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن قالىپتاستىراتىن نەگىزگى ماسەلەگە اينالدى. ۇلتىمىزدىڭ باستى كاپيتالى – وزىق ويلى ءارى رۋحاني تۇرعىدا كەمەلدەنگەن ازاماتتاردى تاربيەلەپ ءوسىرۋ وسىدان باستاۋ الادى.
ەگەمەن ەلىمىزدى ودان ءارى وركەندەتۋ ءۇشىن وتباسى ينستيتۋتىن الەۋمەتتىك ساياساتىمىزدىڭ وزەگىنە اينالدىرۋىمىز كەرەك. ازاماتتارعا الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋ جۇيەسى وتباسىن قۇرۋ, ونى نىعايتۋ جانە وعان جان-جاقتى قولداۋ كورسەتۋگە نەگىزدەلۋگە ءتيىس. جىل سايىن ادامي قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋعا, ۇلگىلى وتباسىلاردى دارىپتەۋگە جانە ونىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان «مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق بايقاۋى وتكىزىلىپ كەلەدى. مۇنداي بايقاۋلار وتباسى ينستيتۋتىن نىعايتۋعا, اتا-انانىڭ بالا تاربيەسىندەگى جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى. ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا فارابي ءىلىمىنىڭ باقىتتى وتباسى مودەلىن ۇزاقمەرزىمدى ستراتەگياعا اينالدىرعانى دۇرىس بولار ەدى.
ۇلى ويشىلدىڭ پىكىرىنشە, ادامنىڭ كەمەلدەنۋىنە ەڭ باستى ىقپال ەتۋشى كۇش – ءبىلىم. ۇلى بابامىزدىڭ ءبىلىم مەن تاربيەنى ۇشتاستىرا جۇرگىزۋ حاقىنداعى وي-تۇجىرىمدارى عاسىرلار بويى ءومىر شىندىعىنان تۋعان قاعيداعا اينالدى. سوندىقتان جاس ۇرپاققا ءبىلىم مەن عىلىمدى عانا ۇيرەتىپ قويماي, جان-جاقتى تاربيە بەرىپ, ادامي قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋ اسا ماڭىزدى. مۇنداي ىزگى ۇمتىلىسقا ەڭ الدىمەن, مەملەكەت مۇددەلى ءارى جاۋاپتى بولۋعا ءتيىس. بۇل ورايدا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ءبىلىم مەن تاربيەنى قاتار ورىستەتۋ ءىسىن جانداندىرا تۇسكەنى ابزال دەپ ويلايمىز.
ءتالىم-تاربيەنىڭ كىلتى اقىل-پاراساتى مول اتا-انانىڭ عانا ەمەس, ءبىلىمى تەرەڭ, تاعىلىمى تامىرلى ۇستازدىڭ دا قولىندا بولادى. ادام بالاسى جاقسىلىققا جەتۋ جولىندا, ءال-فارابي تىلىمەن ايتقاندا, «اقىلگوي ۇستازعا ءزارۋ». بۇل زارۋلىكتىڭ ورنىن بىلىكتى پەداگوگتەر, ۇلاعاتتى ۇستازدار دايارلاۋ ارقىلى تولتىرۋعا بولادى. وسى تۇرعىدان العاندا ءبىز قوعامدا قاجەتتى رەفورمانى جۇزەگە اسىرا باستادىق. پارلامەنت «پەداگوگ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ قابىلدادى. بۇل زاڭ كوپتەگەن جاڭا قادامدارعا جول اشادى. سوندىقتان بارشا مۇعالىم ەڭبەگىن باعالاپ, پەداگوگ مارتەبەسىن ارتتىرىپ, «ۇستاز» دەگەن ۇلاعاتتى ۇعىمدى قادىرلەۋىمىز كەرەك.
ءال-فارابي نۇسقاعانداي, باقىتقا كەنەلۋدىڭ كەپىلى – ورنىقتى مىنەز-قۇلىق پەن اقىل-پاراسات. سونىمەن قاتار ۇلى كەمەڭگەر ادامنىڭ جەتىلۋى ونىڭ دەنساۋلىعىنا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ايتادى. حالقىمىز «ءتانى ساۋدىڭ – جانى ساۋ» دەيدى. ەندەشە ءبىز ءار ازاماتتىڭ دەنى ساۋ بولۋىنا جەتە نازار اۋدارۋعا ءتيىسپىز. دانىشپان ويشىل ەرجۇرەكتىلىك پەن قايسارلىقتى دا جوعارى باعالايدى. ءار ادام قاۋىپتى ساتتەردە اينالاسىن, ەلىن قورعاپ قالۋعا دايىن تۇرۋى قاجەت. بۇل قاسيەت ادام بويىنا بالا كۇنىنەن دارۋى كەرەك. دەمەك ءبىز پاتريوتتىق تاربيەگە دە باسا ءمان بەرگەنىمىز ءجون.
ءال-فارابي جاقسىلىققا جەتۋ جولدارىن كورسەتكەندە ۇنەمشىلدىك پەن ىسىراپشىلىقتى نازاردان تىس قالدىرمايدى. ول سونداي-اق شەكتەن تىس راحاتقا بولەنۋ تويىمسىزدىققا, قوماعايلىققا سوقتىراتىنىن ەسكەرتەدى. ال قوماعايلىق جەمقورلىققا اكەلەدى. بۇل دا – ەل دامۋىن تەجەيتىن اسا قاتەرلى ىندەت. مەملەكەتىمىز مۇنداي كەسەلمەن تولاسسىز كۇرەس جۇرگىزۋى كەرەك. قوعامنىڭ ءار سالاسىنداعى جەمقورلىققا جول بەرمەۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى.
دالا دانىشپانى ادام بويىنداعى تەرىس مىنەز-قۇلىقتىڭ رۋحاني كەسەل ەكەنىن اتاپ كورسەتتى. ونىڭ وسىدان مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن ايتقان ءسوزى ءالى دە ءمان-ماڭىزىن جوعالتقان جوق. وكىنىشتىسى, ءبىزدىڭ قوعامدا ءالى كۇنگە دەيىن ۇلت دامۋىنا كەرى اسەر ەتەتىن ىشتارلىق, اياقتان شالۋ ارەكەتتەرى ەتەك الۋدا. وسىنداي قاسيەتتەردەن ارىلۋ ءۇشىن ءال-فارابي ءىلىمىن ءبىلىم باعدارلامالارىنا ەنگىزىپ, قوعامدا كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ءىسىن قولعا الۋ قاجەت.
كەمەڭگەر ويشىل باقىتقا جەتۋ جولىن سارالاعان كەزدە مارتتىك تۋرالى ويىن ورتاعا سالادى. بۇل ءۇردىس تە بىزگە ۇلگى-ونەگە بولۋعا ءتيىس. جەتىمىن جىلاتپاعان, جەسىرىن جەرگە قاراتپاعان قازاق ەلىندەگى جومارت جانداردىڭ ءداستۇرلى قايىرىمدىلىق قىزمەتىنىڭ جاڭا دەڭگەيدە جالعاسۋىنا ءورىس اشۋ كەرەك.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-­جومارت كەمەلۇلى ­توقاەۆتىڭ پىكىرىنشە, «قايىرىمدىلىق پەن ۆولونتەرلىك قىزمەت – پاتريوتيزم­نىڭ جارقىن كورىنىسى جانە وزىق ۇلگىسى». بيىلعى ۆولونتەر جىلىندا ەرىكتىلەردىڭ يگى باستامالارىنا بارشامىز كۋا بولدىق. وتانداستارىمىزدىڭ قايىرىمدىلىق شارالارىنا جانە ۆولونتەرلىك جوبالارعا بەلسەنە اتسالىسۋى – سونىڭ ايقىن دالەلى. ەرىكتىلەر مەن جومارت جاندار پاندەميا كەزىندە مۇقتاج ادامدارعا ايتارلىقتاي قولداۋ كورسەتتى. ءبىز قايىرىمدىلىقپەن جانە ۆولونتەرلىك قىزمەتپەن اينالىسۋدى بارىنشا قولداپ, ونى كەڭىنەن دارىپتەۋىمىز كەرەك. بۇل دا مەملەكەتتىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان نەگىزگى مىندەتتىڭ ءبىرى.
ءال-فارابي ادامدار اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستى دا جاقسىلىققا جەتۋدىڭ جولى دەپ سانايدى. قازاق حالقى ەشقاشان دوستىق پەيىلىنەن جاڭىلعان ەمەس. بۇل – وتانداستارىمىزدىڭ ۇلتىنا, ناسىلىنە قاراماي, تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ كەپىلى. وسىعان وراي, ءبىز دوستىق قاتىناستاردى ودان ءارى نىعايتاتىن ءىس-شارالاردى تۇراقتى تۇردە جۇرگىزە بەرەمىز. جالپى, مەملەكەتىمىز ەلدىڭ تۇرمىسىنا جايلى, لايىقتى ورتا قالىپتاستىرۋعا ەرەكشە ءمان بەرەدى.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى جىل سايىن الەم ەلدەرىنىڭ باقىتتىلىق دەڭگەيىنىڭ رەيتينگىن ازىرلەيدى. باقىت يندەكسىنىڭ باستى ماقساتى – حالىقتىڭ رۋحاني دامۋ ساپاسىن, تۇرمىس احۋالىن ايقىنداۋ. وسى ولشەمدەر جيىنتىعى بويىنشا قازاقستان بىلتىرعى حالىقارالىق رەيتينگتە 60-ورىندى يەلەندى. بۇل ۇلى عۇلامانىڭ اتاجۇرتى سانالاتىن ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن ارينە, جەتكىلىكسىز. دەمەك ۇكىمەت بۇل باعىتتا ناقتى جۇمىستاردى ودان ءارى قولعا السا, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
سوندىقتان قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ جاقسىلىققا جەتۋ جولىندا ءوزىن ءوزى جەتىلدىرىپ, ەل دامۋىنا ۇلەس قوسۋ ءۇشىن ءال-فارابي يدەيالارىمەن قارۋلانۋى اسا وزەكتى ماسەلە بولىپ قالا بەرمەك. عۇلامانىڭ باقىت فيلوسوفياسى ازاماتتىق قوعامدى وركەنيەتكە جەتەلەيتىن اقىل-پاراسات باعدارى بولۋعا ءتيىس.قايىرىمدىلىق قاعيداتى

ادامزات ءوزىنىڭ دامۋ تاريحىندا كەمەل قوعام قۇرۋدى عاسىرلار بويى ارمانداپ كەلەدى. باتىس جانە شىعىس ويشىلدارى ءار داۋىردە ادامگەرشىلىك, بىلىمدىلىك, ادىلەتتىلىك, گۋمانيزم ماسەلەلەرى تۋرالى وي تولعادى. ءمىنسىز قوعام تۋرالى ەڭبەكتەر جازىلدى. مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ءتيىمدى فورمالارىن ىزدەۋ بارىسىندا ءارتۇرلى مودەلدەر ۇسىنىلدى.
سونىڭ ىشىندە ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ قايىرىمدى قالا – قايىرىمدى قوعام تۋرالى ءىلىمى اسا قۇندى. ءبىز قازىر كوروناۆيرۋس ىندەتىنە قارسى بۇكىل ادامزاتتىڭ كۇش بىرىكتىرۋى اسا ماڭىزدى ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. بۇل احۋال جالپىادامزاتتىق «قايىرىمدى الەم» ۇعىمى قانشالىقتى وزەكتى ەكەنىن اڭعارتادى. وسى ورايدا ءال-ءفارابيدىڭ بۇكىل ادامزاتقا ارناعان «ادامدار باقىتقا تەك بىرىگە وتىرىپ قول جەتكىزە الادى» دەگەن ءسوزى بارشامىز ءۇشىن ناقتى باعدار بولا الادى.
ءال-ءفارابيدىڭ پىكىرىنشە, «ادامداردى ءبىر-بىرىنە كومەكتەسۋ ءۇشىن بىرىكتىرەتىن قالا – قايىرىمدى قالا, ال باقىتقا جەتۋ جولىندا ءبىر-بىرىنە قول ۇشىن بەرەتىن قوعام – قايىرىمدى قوعام». مەملەكەتكە قاراعاندا الدىمەن قوعام قالىپتاس­قانى تاريحتان بەلگىلى. ويشىل اتاپ وتكەندەي, قوعام مەملەكەتسىز بولا السا دا, مەملەكەت قوعامسىز بولا المايدى. وسى ورايدا ەلىمىزدەگى ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ ءۇشىن ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ قايىرىمدى قوعام تۋرالى يدەيالارىن باسشىلىققا الۋعا بولادى.
ءال-ءفارابيدىڭ الەۋمەتتىك كوزقاراستارى ازاماتتىق قوعامنىڭ جانە ادىلەتتى جۇيەنىڭ قاعيداتتارى مەن قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن اسا ماڭىزدى. فيلوسوف «قايىرىمدى ادام جانە ازاماتتىق قوعام قانداي بولۋى كەرەك؟», «مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ادىلەتتى جولى قانداي؟» دەگەن ساۋالدارعا ناقتى جاۋاپ بەرەدى. ۇلى ويشىل ادامداردىڭ ءبىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناسىن جانە ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن جەتىلدىرۋ ارقىلى جوعارى پاراساتتىلىققا جەتەتىنىن ايتقان. سوندىقتان دا ۇلى كەمەڭگەردىڭ كوزقاراستارى جاڭا ءححى عاسىردا دا وتە وزەكتى دەپ سانايمىز.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-­جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ پرەزيدەنت لاۋازىمىن اتقارۋعا كىرىسكەن كەزدە ادىلەتتىلىكتى ءۇش ۇستانىمنىڭ ءبىرى رەتىندە ەرەكشە اتاپ كورسەتكەنى بەلگىلى. ادىلەتتىلىك – دامىعان قوعامنىڭ جانە مىقتى مەملەكەتتىڭ وزەگىن قۇرايتىن قاستەر­لى قاعيدا. بۇل ۇستانىم اسىرەسە, مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جانە قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا بەرىك ورنىعۋعا ءتيىس.
بيلىكتىڭ بەدەلى ادىلدىك ارقىلى عانا ارتا تۇسەدى. حالىق مەملەكەتتىك ورگاندار مەن لاۋازىمدى تۇلعالار قابىلدايتىن شەشىمدەردىڭ ءادىل جانە ويعا قونىمدى بولۋىن تالاپ ەتەدى. بۇل – زاڭدى ءارى ورىندى تالاپ. وسىنى بيلىكتىڭ اتقارۋشى, زاڭ شىعارۋشى ورگاندارىندا جانە سوت سالاسىندا قىزمەت ەتەتىن بارلىق قىزمەتكەرلەر جەتە ءتۇسىنىپ, بۇلجىتپاي ورىنداۋى كەرەك. ءار نارسەگە ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان قاراعان كەزدە عانا بەرەكە-بىرلىگىمىز نىعايىپ, مەملەكەتىمىز ءوسىپ-وركەندەيدى. ءال-فارابي امانات ەتكەن وي-تۇجىرىمنىڭ ءبىرى – وسى.
ءال-فارابي ەڭبەكتەرىنەن ادامداردىڭ ءبىر قوعامدا بىرگە ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قاجەتتى ادامگەرشىلىك قاسيەت­تەرگە نەگىزدەلگەن قاعيدالاردى تابا الامىز. ول ادام مەن قوعامنىڭ بىرتۇتاستىعى قوعامدىق ءومىر مەن جەكە ءومىردىڭ ۇيلەسىمدى دامۋىنا بايلانىستى دەپ تۇسىنەدى. عۇلاما عالىمنىڭ «قايىرىمدى قوعامى» – قوعام مۇشەلەرى ارماندايتىن الەۋمەتتىك قۇرىلىم. ادامدار تەك ءبىر-بىرىنە قولداۋ كورسەتۋ ارقىلى قايىرىمدى قوعام قۇرا الادى. مۇنداي قوعامدا ادامگەرشىلىك, ادىلەتتىلىك, اقيقاتقا قۇشتارلىق, ار-نامىس, ەڭبەكقورلىق دارىپتەلمەك. ادامداردىڭ ءبىر-بىرىمەن جانە سىرتقى ورتامەن بايلانىسى, قوعام مەن مەملەكەتتىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى وسى قۇندىلىقتار نەگىزىندە قالىپتاسادى.
بۇگىندە ءال-ءفارابيدىڭ «قايىرىمدى قوعام» ۇستانىمىنداعى ادىلەتتىلىك, قوعام مۇشەلەرىنە تەڭ مۇمكىندىك بەرۋ جونىندەگى قاعيداتتارى ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى. ونىڭ ءىلىمى بويىنشا, كەز كەلگەن جەتىلگەن قوعامنىڭ ماقساتى – ەلىن ناداندىق, جەمقورلىق, دۇشپاندىق سياقتى جاعىمسىز ارەكەتتەن قورعاۋ. ويشىلدىڭ پىكىرىنشە, مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ادىلەتتىلىگى ازاماتتاردىڭ ەركىن جەتىلۋىنە جول اشادى. وسى يدەيانى باسشىلىققا الساق, قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىندا ءاربىر ازاماتتىڭ قوعامداعى ورنى مەن ەلدىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى ەسكەرىلۋگە ءتيىس. ويتكەنى مەريتوكراتيا قاعيداتتارىن ساقتاۋ ارقىلى ازاماتتىق قوعام قالىپتاساتىنىن دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىر.
ءال-ءفارابيدىڭ الەۋمەتتىك-­ساياسي ۇستانىمىنىڭ بۇگىنگى قوعام دامۋىمەن ۇندەسەتىن تاعى ءبىر تۇسى – كوشباسشى تۇلعاسى. ول كوشباسشىنىڭ ون ەكى قاسيەتىن انىقتاپ بەرگەن. قازىرگى زاماندا ءال-ءفارابيدىڭ بۇل كوزقاراسى دا اسا باعالى. ءبىز مەملەكەتتىك شەشىمدەردىڭ ءار ازاماتقا يگىلىك اكەلۋى ءۇشىن ءتۇرلى دەڭگەيدەگى باسشىلارعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەتىنىن بىلەمىز. ۇجىمنىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراماستان, جالپى قوعامداعى جاعدايدىڭ وزگەرىسى باسشىعا جانە ونىڭ كوشباسشىلىق قاسيەتىنە تىكەلەي بايلانىستى بولادى.
كوشباسشى ءوزىنىڭ قابىلەت-قارىمىمەن جانە ءىس-ارەكەتىمەن قوعامنىڭ باسقا مۇشەلەرىنە ۇلگى بولۋعا ءتيىس. سول سەبەپتى مەملەكەتتىك قىزمەتكە كادرلار ىرىكتەۋ بارىسىندا ءال-فارابي اتاپ كورسەتكەن «ءمىنسىز كوشباسشى» يدەالىن باسشىلىققا العان ءجون. ەلىمىزدە پرەزيدەنتتىك كادرلىق رەزەرۆ جاساقتاۋ ءۇشىن وتكىزىلگەن ۇزدىك جاس ماماندار بايقاۋى وسى مۇددەدەن تۋىنداعان ەدى. ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى باسشىنىڭ, مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ «فارابيلىك تۇجىرىممەن» ۇندەس زاماناۋي مودەلىن قالىپتاستىرۋ – عۇلاما ۇستازدىڭ اماناتىن ورىنداۋدىڭ ءبىر كورىنىسى. سوندىقتان ەڭ ۇزدىك مامانداردى كاسىبي بىلىكتىلىگىمەن قاتار ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنە قاراپ ىرىكتەپ الۋىمىز قاجەت. ءدال وسى ۇستانىم مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ بيىلعى جولداۋىندا ايتىلعان مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىنىڭ وزەگىن قۇراۋعا ءتيىس.
ويشىلدىڭ ۇيلەسىمدى قوعام تەورياسى, ساياسات پەن مورال ساباقتاستىعى تۋرالى ويلارى ەل پرەزيدەنتىنىڭ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىمەن ۇندەسەدى. سونداي-اق سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس اگەنتتىگىندەگى پاراساتتىلىق دەپارتامەنتى قوعامداعى ادەپ نورمالارىنىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قۇرىلدى. بۇل – وركەنيەتتى ەل بولۋ, دەموكراتيالىق ۇردىستەرگە كوشۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادام.
قايىرىمدى قوعامدا ازاماتتاردىڭ جانە ۇجىمنىڭ تاڭداۋى مەن قالاۋىنا قولايلى جاعداي جاسالادى. ءال-ءفارابيدىڭ وسىعان ساياتىن بۇل پىكىرى مەملەكەت, ازاماتتىق سەكتور جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس لوگيكاسىن وزگەرتۋ, سونداي-اق ازاماتتىق قوعاممەن ارىپتەستىك ورناتۋ مىندەتتەرى قويىلعان قازىرگى كەزەڭدە ەرەكشە ماڭىزدى بولىپ وتىر. قازاقستان وسىنداي ءوزارا سەرىكتەستىك ارقىلى قوعامنىڭ سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرىپ, العا ىلگەرىلەيدى.
پرەزيدەنت جانىنان قۇرىلعان ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – مەملەكەت پەن قوعام اراسىنداعى كەدەرگىنى جويۋ جانە تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى مامىلە ارقىلى شەشۋ. بۇل قۇرىلىمنىڭ ماقساتى دا ويشىلدىڭ يدەيالارىمەن وزەكتەس. ءال-فارابي فيلوسوفياسىنان مادەنيەتارالىق سۇحباتتىڭ ساياسي مودەلىن تابۋعا بولادى. تاتۋلىقتىڭ ءتيىمدى الاڭىنا اينالعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى الەۋمەتتىك-سايا­سي ۇدەرىستەرگە ۇلتتىق, ءدىني جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرگە قاراماستان, تەڭ دارەجەدە قاتىسۋ مۇمكىندىگىن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. بۇل باعىتتا قابىلدانعان زاڭدار قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ ءرولىن ارتتىرا تۇسەدى.
ازاماتتىق قوعام مەن مەملەكەت قارىم-قاتىناسىنىڭ بارلىق فورماسى الەۋمەتتىك جۇيەنىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋىنا, رەتتەلۋىنە جول اشۋعا ءتيىس.
ءال-ءفارابيدىڭ قايىرىمدى قوعام يدەياسى – وركەنيەت ونەگەسى, ەلدىكتىڭ وزەگى, مەملەكەتتىلىكتىڭ تۇعىرى. قايىرىمدى قوعام ادىلەتتى باسقارۋعا نەگىزدەلسە, ءاربىر قوعام مۇشەسىنىڭ جاعدايى تۇزەلەدى. وسىعان وراي ءبىز دە ادىلدىكتى باستى نازاردا ۇستاپ, بىرلىگى جاراسقان حالقىمىزدىڭ ىنتىماعىن ارتتىرا بەرۋىمىز كەرەك.

وركەنيەت ونەگەسى

ادامزات وركەنيەتى قايدا بەتتەپ بارادى؟ ءبىزدى الدىمىزدا نە كۇتىپ تۇر؟ بۇل – كوپتەگەن ويشىلدار مەن ساياساتكەرلەردى تولعاندىراتىن ساۋالدار. ءدال قازىرگى ساتتە ۇلى عۇلامانىڭ ادامزاتقا قاراتا ايتقان ىزگى قوعام تۋرالى ءىلىمىنىڭ وزەكتىلىگى ارتىپ كەلەدى. ءال-فارابي – وركەنيەت فيلوسوفى, الەم كەڭىستىگىنە اسقار بيىكتەن كوز سالعان ۇلى تۇلعا. ونىڭ رۋحاني قۇندىلىقتار مەن يگى مۇراتتارعا نەگىزدەلگەن يدەيالارى مەملەكەتتى ءادىل باسقارۋعا جانە قوعامدى كەمەلدەندىرۋدىڭ وركەنيەتتى پاراديگماسىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولا الادى. بۇل يدەيالار زاماناۋي ادامزات وركەنيەتىنىڭ باستى ۇستانىمىنا, الەمدىك قوعامداس­تىقتىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن قالىپتى ءومىرىن قامتاماسىز ەتەتىن قاعيداعا اينالۋعا ءتيىس. تەك وسىلايشا عانا ادامزات دامۋىنا اسا قولايلى بەيبىت كەزەڭگە جەتۋگە بولادى. ۇلى وركەنيەت فيلوسوفىنىڭ ۇنىنە بارلىق ادامزات بالاسى قۇلاق تۇرۋگە ءتيىس!
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كەزدەن باستاپ, الەمدىك دەڭگەيدەگى بىرقاتار باسقوسۋلارعا مۇرىندىق بولىپ كەلەدى. ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس, الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزى, ەلباسىنىڭ يادرولىق قارۋسىز الەم جونىندەگى باستاماسى – سونىڭ ايقىن دالەلى. قازاقستاندا ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى مەن يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنىڭ سامميتتەرى, «ەكسپو-
2017» حالىقارالىق كورمەسى جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. ەلباسى نۇرسۇلتان
نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اۋقىمىن كەڭەيتىپ, حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىن ارتتىردى. قازاقستان الەمدەگى قاقتىعىستار مەن شيەلەنىستى ماسەلەلەردى شەشۋ جولىندا ءال-فارابي ۇسىنعان ىزگىلىك پەن ىنتىماقتاستىق قاعيدالارىنا ساي ماڭىزدى قادام جاساپ, كۇش جۇمىلدىرىپ كەلەدى.
عىلىم مەن مادەنيەت سالاسىنداعى ايتۋلى جەتىستىكتەر وركەنيەت دامۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى ەكەنى بەلگىلى. كەز كەلگەن حالىقتىڭ تاريحتاعى ورنى عىلىمي-تەحنولوگيا­لىق, يننوۆاتسيالىق جانە مادەني دامۋ ۇردىسىنە قوسقان ۇلەسى بويىنشا ايقىندالادى. وسى ورايدا ءبىز اتا-بابامىزدىڭ جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ, مەتالل وڭدەۋدى دامىتقانىن زور ماقتانىشپەن ايتا الامىز. ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ الەمدىك وركەنيەتتىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى بۇگىندە وتاندىق قانا ەمەس, شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەردىڭ دە قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. ءال-فارابي الەمدى تانۋعا جانە ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا زور ەڭبەك ءسىڭىردى. ۇلى فيلوسوفتىڭ ءىلىمى ەتيكا ىلىمدەرىنىڭ نەگىزىنە اينالدى.
بۇگىندە الەم ەكونوميكاسى تەحنولوگيالىق باعىتتا دامىپ كەلەدى. ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك رەۆوليۋتسيانىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ۇلكەن دەرەكتىڭ, زاتتار ينتەرنەتىنىڭ, كيبەرفيزيكالىق جۇيەلەردىڭ, بلوكچەين تەحنولوگيالارىنىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى. دالىرەك ايتقاندا, جاڭا عىلىمي تەحنولوگيالار ارقاسىندا بارلىق دامىعان ەلدەر زياتكەرلىك رەسۋرستارعا بەيىمدەلدى. وركەنيەتتى مەملەكەتتەر اۋقىمدى اقپاراتتىق تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن «ءبىلىم ەكونوميكاسىنا» باعىت الىپ, يننوۆاتسيالىق سەرپىلىس جاساۋدا. بۇل – جالپى الەمدىك ءۇردىس, ۋاقىتتىڭ تاريحي سىناعى جانە باستى تالابى. تەك يننوۆاتسيالىق دامۋ عانا ەلىمىزدىڭ تۇراقتى وركەندەۋىن جانە ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن قامتاماسىز ەتە الادى.
مەملەكەت باسشىسى بىلتىرعى جانە بيىلعى جولداۋىندا ەلىمىزدىڭ عىلىم سالاسىن دامىتۋ ماسەلەسىنە باسا نازار اۋداردى. ءبىز ەكونوميكانى جاڭا عىلىمي ازىرلەمەلەر ارقىلى عانا وركەندەتە الامىز. دامىعان مەملەكەتتەر ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ارقاسىندا كوش باستاپ كەلەدى. سوندىقتان وسى سالاعا جاعداي جاساۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماڭىزدى مىندەت. وسى ورايدا ۇكىمەتكە جىل سايىن الەمنىڭ جەتەكشى عىلىمي ورتالىقتارىندا 500 عالىمنىڭ تاعىلىمدامادان ءوتۋىن قامتاماسىز ەتۋ جانە «جاس عالىم» جوباسى اياسىندا زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن 1000 گرانت ءبولۋ جونىندەگى ماسەلە جوعارى دەڭگەيدە قاراستىرىلۋدا. عىلىم قارجىدان تارشىلىق كورمەۋى كەرەك. ويتكەنى ەلدى مۇراتقا جەتكىزەتىن سالانىڭ ءبىرى – وسى. ۇرپاقتارىمىز­دىڭ عىلىم-بىلىمنەن ەشقاشان الىستاما­عانى ءجون. ءال-ءفارابيدىڭ سان عاسىرلىق تاعىلىمى بىزگە وسىنداي امانات جۇكتەيدى.
يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانى دامىتۋدىڭ نەگىزگى فاكتورى – ادام كاپيتالى. بۇل رەتتە عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ءرولى زور. وسى جاڭا تەحنولوگيالاردى دامىتاتىن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ەرەكشە ءمان بەرگەنىمىز ءجون. قازاقستاننىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرى الەمدىك رەيتينگتەردە الدىڭعى قاتارعا شىعىپ, دۇنيە­جۇزىلىك كەڭىستىكتە بەدەلدى ورىنداردى يەلەنۋى كەرەك. وسىعان وراي العاشقى جوبا رەتىندە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «ءال-فارابي» عىلىمي-زەرتتەۋ القابى ىسكە اسىرىلاتىنىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك.
الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك, زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرى نەگىزىندە قالىپتاسقان جوعارى تەحنولوگيالىق ارەالدار (القاپتار, تەحنوپوليس­تەر, ءوندىرىس كلاستەرلەرى جانە ت.ب.) كەز كەلگەن ەلدىڭ يننوۆاتسيالىق جۇيەسىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى ەكەنىن كورەمىز. سونىمەن قاتار ولار ءوز مەملەكەتتەرىنىڭ تۇراقتى دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرە الادى. ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەر مەملەكەتتىڭ, ۋنيۆەرسيتەتتىڭ, بيزنەس وكىلدەرى مەن قوعامنىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋ ارقىلى جاڭا ءبىلىم جۇيەسى مەن وزىق تەحنولوگيالارعا قول جەتكىزىپ وتىر. ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىندا كورسەتەتىن قىزمەتتەرىنىڭ ەكسپورتىن ۇلعايتۋ جانە وتاندىق عالىمداردىڭ عىلىمي-يننوۆاتسيالىق ازىرلەمەلەرىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءال-فارابي تاريحي-مادەني ورتالىعىنىڭ فيليالىن سيريانىڭ داماسك قالاسىنان اشۋ كوزدەلۋدە. شەتەلدە اشىلعان وسىنداي ون ەكى فيليال قازاقستاننىڭ تاريحي جانە مادەني بايلانىستارىن نىعايتۋعا ۇلەس قوسۋدا. كەلەشەكتە وسىنداي ورتالىقتاردى كوبەيتۋىمىز كەرەك.
ءابۋ ناسىر ءال-فارابي – سوڭىنا باعا جەتپەس مول مۇرا قالدىر­عان عالىم. سونىڭ ءبىرازى دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءتۇرلى كىتاپحانالارى مەن قولجازبا قورلارىندا جاتىر. بۇل عالامات جادىگەرلىكتەردى بارىنشا تۇگەلدەپ, ءوز تىلىمىزگە اۋدارىپ, جان-جاقتى زەرتتەپ-زەردەلەۋ قاجەت. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.نازارباەۆ «…دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى تۇلعالار بۇگىندە «ءوز مەملەكەتتەرىنىڭ» باعا جەتپەس سيمۆولدىق كاپيتالى سانالادى ءəرى سول ەلدەردىڭ حالىقارالىق ارەنادا ءتيىمدى ىلگەرىلەۋىنە سەپتىگىن تيگىزىپ وتىر» دەگەن بولاتىن. سوندىقتان ءال-فارابي ەسىمى قازاق ەلى ءۇشىن قاشاندا الەمدىك برەند بولىپ سانالادى. وسىلايشا ءال-فارابي ءىلى-ءمىن جوعارى تەحنولوگيانى دامىتۋ, ادامي كاپيتالىمىز بەن باسەكەگە قابىلەتتىلىگىمىزدى ارتتىرۋ جانە ادامزات وركەنيەتىندە لايىقتى ورىن الۋ ءۇشىن ءتيىمدى پايدالانۋىمىز كەرەك. بۇل – ءبارىمىز ءۇشىن ماڭىزدى مىندەت.

* * *

مىنەكي, تاعىلىمى مول تاريحي جىل دا اياقتالىپ كەلەدى. تۇگەل ءىستىڭ ءتۇيىنىن جاسايتىن, مەرەيتويلىق جىلدىڭ قورىتىندىسىن شىعاراتىن دا ۋاقىت تايادى. بۇل ورايدا ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىزدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويىن وتكىزۋدىڭ باستى ماقساتى – ۇلى ويشىلدىڭ مۇراسىن, ونىڭ الەمدىك وركەنيەت تاريحىنداعى ءرولىن ايقىنداۋ, ءال-ءفارابيدى ۇلتتىق برەند رەتىندە ىلگەرىلەتۋ بولعانىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. جىل بويى ءال-ءفارابيدىڭ عىلىمنىڭ ءرولى, ىزگىلىك, ەتيكالىق كەمەلدىك تۋرالى يدەيالارىنا نەگىزدەلە وتىرىپ حالىقارالىق, رەسپۋبليكالىق جانە وڭىرلىك دەڭگەيلەردە قوعامدىق-ساياسي, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق, سالالىق, كاسىبي كەشەندى ءىس-شارالار جۇزەگە اسىرىلدى.
مەملەكەت باسشىسى ­قاسىم-­جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ «دانا بابامىزدىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ فاكسيمەلەرىن الەم كىتاپحانالارىنان جاتپاي-تۇرماي ىزدەۋ, تابۋ, قازاق ويىنىڭ, قازاق عىلىمىنىڭ باستى مىندەتى سانالۋى ءتيىس… جاڭا قازاقستاننىڭ جاڭا ۇرپاعى قاستەرلى بابامىزدىڭ ەڭبەكتەرىنە ادال, ءام بەرىك نيەتپەن قارايتىنىنا سەنىم مول. ءال-ءفارابيدىڭ تەڭدەسسىز ەڭبەكتەرى دەشتى-قىپشاق رۋحانياتىنىڭ قاينار كوزى بولعانىن قاشاندا جادىمىزدا ۇستايىق» دەگەن مىندەتتەرى باسشىلىققا الىندى.
اتاپ وتەر جايت, فارابي بابامىزدىڭ پاراساتتى عۇمىرى بۇگىنگىدەي جاھاندانۋ زامانىندا جاس ۇرپاقتى باسەكەگە قابىلەتتى ەتىپ ءوسىرۋ جولىندا ۇلكەن ۇلگى-ونەگە. ۇلى فيلوسوف بالا كەزىنەن سول زامانداعى وركەنيەتتىڭ ىرگەلى ورتالىقتارى بۇقارا, سامارحان, مەرف, باعدات, حارران, رەي, كاير, الەپپا جانە باسقا دا ءىرى شاھارلاردا ۇدايى ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ وتىردى. عىلىم, ءبىلىم ىزدەپ, جاھاندى شارلاعان ويشىل تۇركى, اراب, پارسى تىلدەرىمەن قاتار گرەك, قىتاي, لاتىن, سانكسكريت جانە باسقا دا عىلىم دامىعان تىلدەردى مەڭگەرەدى.
قازىرگى ۋاقىتتا ءال-فارابي ويلارى مەن تۇجىرىمدارىنىڭ وزەكتىلىگى قايتادان ارتا تۇسۋدە. سوندىقتان دا بيىلعى بارشا مەرەيتويلىق ءىس-شارالار ۇلى ويشىلدىڭ رۋحاني مۇراسىن ناسيحاتتاۋعا, زەردەلەۋگە, ونىڭ عىلىمي جانە الەۋمەتتىك-­
مادەني ماڭىزى بار ينفراقۇرىلىمدىق وبەكتىلەرىن قۇرۋعا, سونداي-اق ءال-ءفارابيدى ماڭگى ەستە قالدىرۋعا باعىتتالدى.
ويشىلدىڭ ەڭبەكتەرىن ءتارجىمالاۋ جۇمىستارى قولعا الىندى, ءال-فارابي تۋرالى جاڭا كىتاپتار جارىققا شىقتى, ۇلى عالىم تۋرالى دەرەكتى فيلمدەر جاسالدى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءال-فارابيگە ارنالعان حابارلار تسيكلى, تاقىرىپتىق ايدارلار مەن بولىمدەر ۇيىمداستىرىلدى. ءال-ءفارابيدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن جانە ونىڭ قازىرگى الەمدەگى وزەكتىلىگىن تالقىلاۋ ءتۇرلى ەلدەردىڭ عالىمدارى مەن الەمنىڭ جەتەكشى فارابيتانۋشىلارىنىڭ ءىرى حالىقارالىق كونفەرەنتسيالاردا تالقىلاناتىن تاقىرىپقا اينالدى. ءال-ءفارابيدىڭ شەتەلدە جاڭا ورتالىقتارى اشىلدى.
ءبىز ۇلى بابامىزدىڭ عىلىمي جاڭالىقتارىن جاڭا عاسىردىڭ سۇرانىسىنا ساي زەردەلەۋگە دە باسا ءمان بەرىپ كەلەمىز. ءال-فارابي مۇراسىنىڭ اياسىندا جاساندى ينتەللەكت, ەتيكا جانە رۋحاني دامۋمەن بايلانىستى پروبلەمالاردى زەردەلەۋ بويىنشا پانارالىق جوبالاردى قولداۋعا قارجى ءبولىندى. جوعارىدا ايتىلعانداي, قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءال-ءفارابيدىڭ عىلىمي-تەحنولوگيالىق القابىن قۇرۋ جونىندەگى جوباعا باستاما جاسالدى, ول ينۆەستيتسيالار تارتۋعا, تەحنولوگيالاردىڭ دامۋىنا قۋاتتى سەرپىن بەرۋگە جانە وتاندىق عىلىم مەن ءبىلىم دەڭگەيىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
تۇركىستان وبلىسىنداعى ءال-
فارابي مۇراسىن جاڭعىرتۋ جانە وتىرار قالاشىعىن ءىرى تۋريستىك كلاستەر رەتىندە قالپىنا كەلتىرۋ بويىنشا بىرقاتار ءىس-شارالار كەشەنى وتكىزىلدى. ىزگى قوعام تۋرالى ءال-ءفارابيدىڭ يدەياسىن كرەاتيۆتى جانە وزگەشە تۇردە ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان جاستار باستامالارى قولداۋ تاپتى. تاياۋدا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىز وسى ۇلكەن جۇمىستىڭ قورىتىندىسىن شىعاردىق, سونىڭ ارقاسىندا ءال-ءفارابيدىڭ بەينەسى مەن مۇراسىن قوعامدىق قابىلداۋ ەداۋىر العا جىلجىدى. قازۇۋ مەن قازاقستاندىق عىلىمي قوعامداستىق­تىڭ بىرەگەي مىقتى كومانداسىنىڭ ارقاسىندا ءال-فارابي جىلى اياسىنداعى عىلىمي ميسسيونەرلىك قاعيداتتارعا نەگىزدەلگەن كوپتەگەن ءىس-شارالار جۇزەگە اسىرىلدى.
ەل پرەزيدەنتى حالىققا جاساعان بيىلعى جولداۋىندا «ۇلتتىڭ جاڭا بولمىسىن» قالىپتاستىرۋ بويىنشا بارشامىزدىڭ الدىمىزعا اسا ماڭىزدى مىندەت قويدى. بۇل ورايدا كەز كەلگەن باسەكەلەستىككە توتەپ بەرەتىن ءارى ۇلتىمىزدىڭ ۇلى قاسيەتتەرىن بويىنا سىڭىرگەن ۇرپاق قالىپتاستىرۋدا ءال-فارابي بابامىزدىڭ مۇرالارىن جاستاردىڭ بويىنا بارىنشا ءسىڭىرۋدىڭ ءمانى ەرەكشە زور!
سونىمەن قاتار ۇلى ويشىل دۇنيەگە كەلگەن ۇلى دالا توسىندە وتاندىق عىلىمدى وركەندەتۋ دە وتە وزەكتى ماسەلە. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر, ءال-فارابي بابامىز وسىدان مىڭ جىلدان استام بۇرىن دۇنيەنىڭ ماڭگىلىگىن, تانىمنىڭ بولمىسقا تاۋەلدىگىن ايقىنداپ پاراسات تۋرالى ءىلىمدى ساراپتاپ, سارالادى. سول زامانداردىڭ وزىندە دالا كەمەڭگەرى «عىلىمدار تىزبەگى», «بەسىنشى تراكتات», «مەديتسينا كانونى», «قايىرىمدى قالا», «ريتوريكا», «باقىتقا جول سىلتەۋ», «ۆاكۋم تۋرالى» جانە باسقا دا ونداعان ىرگەلى ەڭبەكتەر جازعانىن ەسكەرسەك, ۇلى بابا ۇرپاقتارى قازىرگى تاڭدا تاريحي ءارى تابيعي ساباقتاستىقتى قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى دەپ ەسەپتەيمىز!
وسىعان وراي ءال-ءفارابيدىڭ مەرەيتويلىق جىلىندا وتكىزىلگەن بارلىق ءىس-شارالار قازىرگى زامانعى ءبىلىم بەرۋ, عىلىم, يننوۆاتسيا جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق جۇيەسىنىڭ دامۋىنا قۋاتتى سەرپىن بەرىپ وتىرعانىن ايرىقشا اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. ءال-فارابي شىعارماشىلىعىن پانارالىق زەرتتەۋ جانداندىرىلدى, سونىڭ ارقاسىندا الەمدىك فيلوسوفيا مەن عىلىم كونتەكستىندە ءال-ءفارابيدىڭ الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىنىڭ باستى يدەيالارى مەن پرينتسيپتەرىنىڭ قازىرگى مازمۇنىن انىقتاۋ بويىنشا جۇمىس جالعاسۋدا.
سونىمەن بىرگە ءال-فارابي مۇراسىنىڭ نەگىزىندە ادامنىڭ رۋحاني-
زياتكەرلىك جەتىلۋى پاراديگماسى مەن ىزگىلىكتى قوعامدى قالىپتاستىرۋ ستراتەگياسى اياسىندا مەملەكەتتىڭ جاڭا ءتۇرىن تەوريالىق نەگىزدەۋ مىندەتتەرى وزەكتەندىرىلدى.
سونىمەن قاتار 19 قازان كۇنى نۇر-سۇلتان قالاسىندا ءال-ءفارابيدىڭ مەرەيتويىنا ارنالعان قيسىندى اياقتالۋ شاراسى – حالىقارالىق فورۋم ونلاين تارتىبىندە ءوتتى. وعان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ, يۋنەسكو-نىڭ وكىلدەرى, يران, تۇركيا, ازەربايجان, ۇلىبريتانيا, مىسىر, يزرايل جانە ت.ب. ەلدەردىڭ بيلىك وكىلدەرى, مينيسترلەر, ديپلوماتتار, جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورلارى, بەلگىلى عالىمدار قاتىستى.
قورىتا ايتقاندا, مەرەيتويلىق جىل قازاقستان جانە دۇنيە جۇزىندە ادامزاتتىڭ دامۋى ءۇشىن ءال-فارابي مۇراسىنىڭ ماڭىزىن قايتا اشىپ, جاڭا قىرىنان تانۋعا مۇمكىندىك بەردى. وسى جىلى ۇلى ويشىلدىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاۋداعى قول جەتكىزىلگەن جەتىستىكتەر مىندەتتى تۇردە جاڭا دا جاسامپاز عىلىمي جوبالارعا جول اشاتىنى انىق. ءال-ءفارابيدى زەرتتەۋ جانە ماڭگى ەستە قالدىرۋ جونىندەگى بارشامىزدىڭ الداعى ورتاق جۇمىسىمىز ارقىلى ءبىز عۇلاما عالىمنىڭ قازىنالى مۇراسىن الەمدىك مادەنيەتتە جاڭا قازاقستاننىڭ جارقىن برەندى رەتىندە لايىقتى كورسەتە الامىز.

* * *

ءابۋ ناسىر ءال-فارابي – ءبىر ۇلتتىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ, بۇكىل ادامزات بيىگىنە كوتەرىلگەن قايتالانباس تاريحي تۇلعا! ونىڭ رۋحاني الەمىن تانۋ – ادامزاتتىڭ مىڭ جىل بۇرىنعى پاراسات-پايىمىن تانۋ عانا ەمەس. بۇل دەگەنىمىز – بۇگىنگى بولمىسىمىزدىڭ قاي دەڭگەيدە ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ, سول تۋرالى وي تولعاۋ, وسىعان وراي جاڭا زاماننىڭ سىن-قاتەرلەرىنە لايىقتى جاۋاپ ىزدەۋ.
ءال-فارابي ءىلىمى ءبىزدى الەمدىك وركەنيەت جولىنداعى «باقىتتى ادام – قايىرىمدى قوعام – قۋاتتى مەملەكەت» جۇيەسىن قۇرۋعا جەتەلەيدى. ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان زور مىندەت – عۇلامانىڭ الەم مويىنداعان ومىرلىك قاعيدالارىن قازىرگى زامانعا ساي قولدانىپ, اقىل-وي بيىگىنە كوتەرىلۋ, ەلىمىزدى دامىعان وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋ. سوندىقتان ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويى رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ قارقىندى دامۋىنا زور سەرپىلىس بەرەتىن, سونداي-اق جالپىۇلتتىق جاڭعىرۋعا جول اشاتىن يگى باستاما بولاتىنىنا سەنىمدىمىز! ءال-ءفارابيدى تانىتۋ – قازاقستاندى الەمگە تانىتۋ!