– قازىر مىنبەگە شىققان ەكىنىڭ ءبىرى «الاش» دەگەن ءسوزدى اينالىپ وتپەيدى. الاش يدەياسى عالىمداردىڭ عانا ەمەس, قالامگەرلەردىڭ, ءتىپتى ساياساتكەرلەر مەن كينوگەرلەردىڭ دە ۇرانىنا اينالىپ كەلەدى… شىن مانىندە, تاريحتى, شىندىقتى ناسيحاتتاۋ جولدارىنىڭ ءبىرى كينو تاقىرىبىنا اينالدىرۋ عوي. الاش مۇراتىنىڭ كينودا قامتىلۋى كوڭىلىڭىزدەن شىعا ما؟
– كەز كەلگەن تاقىرىپتىڭ دۇرىس اشىلۋى, قالاي بەرىلۋى – ول شىعارما اۆتورىنا بايلانىستى. قانداي تاقىرىپتى بولسا دا, كىم قالاي شىعارامىن دەسە, سولاي شىعارادى. ياعني ول اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ يدەياسىنا, ۇستانىمىنا بايلانىستى.
– مىسالى, سوڭعى ءتۇسىرىلگەن سەريال – «تار زامان» تۋرالى پىكىرىڭىز قانداي؟
– «تار زامان» تەلەسەريالى تۇسىرىلەتىن كەزدە ستسەناريدىڭ العاشقى نۇسقاسىن وقىپ, تالقىلاعانداردىڭ قاتارىندا بولدىم. جاقسى باسقوسۋلار ءوتتى, ماڭىزدى پىكىرلەر ايتىلدى. سول العاشقى بەتالىس بويىنشا الاش قوزعالىسى, ونداعى تاريحي وقيعالار كەزەڭ-
كەزەڭىمەن جالعاسىپ, باياندالۋى كەرەك بولاتىن. مەن كەيىن كينونىڭ العاشقى بىرنەشە سەرياسىن عانا كوردىم. سوڭىنا دەيىن تاماشالاۋعا ۋاقىتىم بولمادى. ويتكەنى ءوزىم ۇلكەن ءبىر شارۋامەن اينالىسىپ جاتتىم. ءالى دە ءار مينۋتىم اسا قىمبات بولىپ وتىر. سوندا دا, ءوزىم كورگەن سەريالار بويىنشا, پىكىرىمدى ايتاتىن بولسام, «تار زامان» كينوسىن تۇسىرەردە العا قانداي ماقسات قويىلعان بولسا, سول ماقسات ۇدەسىنەن شىقتى دەپ ويلايمىن. ونىڭ وقيعالارىندا ءوزارا بايلانىس بار, ونداعى كەيىپكەرلەردىڭ بولمىسى, مىنەزى, باسىنان كەشكەندەرى – ءبارى دەرلىك تاريحي شىندىققا جاقىن. ارينە, از ۋاقىتقا كوپ نارسە سىيدىرۋ وڭاي ەمەس. سوندىقتان ءبىر سەريا مەن ەكىنشى سەريانى جالعاۋ ءۇشىن كەيبىر ەپيزودتار ويدان قۇراستىرىلعان, سوزدەر قوسىلعان. بىراق ول كوركەم تۋىندىنىڭ تالاپتارىنا جات ەمەس. مىسالى, 1919 جىلعى وقيعالار, كەڭەس وكىمەتى تۋرالى تالاس-تارتىس, پىكىر قايشىلىقتارى جاقسى باياندالعان. سوندىقتان بۇل سەريال ءوزىنىڭ العا قويعان مىندەتىن اقتاعان دەپ ەسەپتەيمىن. بۇگىنگە دەيىنگى الاش قوزعالىسى, الاش ۇكىمەتى, الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى تۇسىرىلگەن فيلمدەردىڭ اراسىنداعى ەڭ كوركەم شىندىق بەينەلەنگەن تۋىندى «تار زامان» سەريالى دەپ ايتا الامىن.
– ال «امانات» ءفيلمىن كوردىڭىز بە؟
– جالپى, الاشتىڭ اماناتى – قازاقتىڭ ازاتتىعى, تاۋەلسىزدىگى, ەركىندىگى عوي. الاش اماناتى – ازاتتىقتى باياندى ەتۋ. ال «امانات» ءفيلمىنىڭ الدىنا قويىلعان ماقساتى, اماناتى بولەك. ول دا ءوز اتىن اقتادى دەپ ويلايمىن.
– «مۇستافا شوقاي» ءفيلمى جايلى نە ايتاسىز؟
– مۇستافا شوقايدىڭ تۇركىستان يدەياسى تۋرالى دا, الاش قايراتكەرلەرىمەن اراقاتىناسى, ۇستانعان باعىتى مەن جولى جايلى مەنىڭ ءوز پىكىرىم بار. سوندىقتان بۇل كينو تۋرالى ويىمدى ايتپايمىن.
– كينودان بولەك, الاش تاقىرىبى كوركەم ادەبيەتتە قامتىلۋى قاجەت-اق. وسى جونىندە نە دەيسىز؟
– الاش تاقىرىبىندا قازىر كوپ ەڭبەكتەر جاريالانىپ جاتىر. بىراق ارحيۆكە بارىپ, تۇبەگەيلى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن ازاماتتار بىرەن-ساران. مىسالى, مەن بەرىك ابدىعاليۇلىنىڭ «الاش اسكەرى» ەڭبەگىن, سۇلتانحان اققۇلۇلىنىڭ «ءاليحان بوكەيحان» اتتى قازاق, اعىلشىن, ورىس تىلدەرىندە جازىلعان عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگىن, مامبەت قويگەلدىنىڭ «الاش قوزعالىسى», «ستالينيزم جانە قازاقستانداعى رەپرەسسيا» سىندى كىتاپتارىن, وسى سەكىلدى ارحيۆتە وتىرىپ كوز مايىن تاۋىسىپ, تاريحي شىندىقتى ءتۇپ نەگىزىنەن الىپ شىعىپ جاريالاپ جۇرگەن قالامگەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىن وتە قۇندى دۇنيەلەر دەپ باعالايمىن. باسقا جۋرناليستەر, كەيبىر عىلىم كانديداتتىعىن قورعاۋ ءۇشىن ديسسەرتاتسيا جازىپ جۇرگەندەر, كىتاپ شىعارىپ جۇرگەندەر كوپ جاعدايدا وسىنداي جانكەشتى ەڭبەكپەن ىزدەنگەن عالىمداردىڭ جاريالاعان مالىمەتتەرىن پايدالانىپ ءجۇر. كوپ جاعدايدا ۋاقىتشا ءبىر مۇددەمەن الاش تاقىرىبىنا بارىپ جاتقاندار دا بار. وتكەن جىلى «ۇلت بولمىسى» جۋرنالى «الاش جولى» ادەبي شىعارماشىلىق ءبايگەسىن جاريالادى. «الاشوردانىڭ» قۇرىلعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي ۇيىمداستىرعان عوي. سوندا پوەزيا, پروزا, جۋرناليستيكا جانە دراماتۋرگيا سالالارى بويىنشا الاش تاقىرىبىن ارقاۋ ەتكەن شىعارمالار كوپ ۇسىنىلىپتى. بىراق ماعان ولاردىڭ كوبى اسا ۇناعان جوق. تاقىرىپتى جەتە سەزىنبەي جازىلعانداي كورىندى. تەك باس جۇلدەنى جەڭىپ العان تالعات كەڭەسباەۆتىڭ «تۇندە ۇشقان قارشىعا» پوۆەسى عانا كوڭىلگە قونىمدى بولدى. جالپى, نەگىزىندە, ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ شىعارمالارىندا الاش يدەياسى, الاش رۋحى وتە جاقسى بەرىلگەن عوي. الاش تاقىرىبىندا كوركەم شىعارما جازعىسى كەلەتىندەر سول دەڭگەيدەن تۇسپەسە ەكەن دەيمىن.
– دۇكەنباي دوسجاننىڭ دا الاش تۇلعالارى جونىندە جازعان كىتابى, شاعىن اڭگىمەسى بار.
– ءيا, دۇكەنباي دوسجان سوت قۇجاتتارى جەلىسىمەن «اباقتى» دەگەن دەرەكناما كىتابىن شىعارعان. كەيىن سول نەگىزدە اڭگىمەلەر دە جازىپ ءجۇردى. مەن وسىلاردان باسقا الاش قايراتكەرلەرىن ارقاۋ ەتكەن ادەبي شىعارما وقىعان جوقپىن.
– ءسىزدىڭ «ارحيۆ ماتەريالدارىمەن جۇمىس ىستەگەندە قيىن, ايانىشتى تاعدارلار جايلى وقىپ وتىرىپ, ءوزىڭىزدى ۇستاي الماي, قالامىڭىزدى تاستاي سالىپ جىلاپ العان كەزدەرىم بولدى» دەگەنىڭىز بار ەدى… ءسىز دە جازۋشىسىز عوي. جان دۇنيەڭىزگە اسەر ەتكەن, جۇرەگىڭىزدى اۋىر سەزىمدەرگە بولەگەن سول دەرەكتەر بويىنشا كوركەم شىعارما جازۋ ويىڭىزدا جوق پا؟
– اللا جازسا, كورەرمىز. بۇگىنگە دەيىن الاش تاقىرىبىندا جازعان ەڭبەكتەرىم الاش مۇراتىن بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزسەم, تاريحي شىندىقتى جاريالاسام دەگەن نيەتكە نەگىزدەلگەن. «ۇرانىم – الاش» كىتابىمدا دا سول تۇرمەدەگى جاعدايلار ارحيۆ دەرەكتەرى بويىنشا جاريالاندى. بىراق بۇل تاقىرىپ ءبىر ءسات تە مەنىڭ ويىمنان كەتكەن ەمەس. اسىرەسە, الاش قايراتكەرلەرى ايەلدەرىنىڭ تاعدىرى, ولاردىڭ قۋعىندالۋى, ەرىنە دەگەن ادالدىعى, قايسارلىعى ۇنەمى كوكەيىمدە تۇرادى. 1989 جىلى وسى تاقىرىپتا «قاسىرەت» دەگەن شىعارما جازامىن دەپ وقتالعانمىن. بىراق, اياقسىز قالىپ كەتتى… ەندى, بۇيىرتسا, الدا وسى تاقىرىپقا جازۋشى كوزقاراسىمەن قايتا ورالامىن با, ونى ۋاقىت كورسەتەدى.
سۇحباتتاسقان
ءنازيرا بايىربەك
