استاناداعى قر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ اسكەري-تاريحي مۋزەيىندە بيىل قۇرىلعانىنا 100 جىل تولاتىن الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنە ارنالعان ەكسپوزيتسيادا الاش اسكەرىنىڭ تاريحىنان سىر شەرتەتىن دەرەكتەر دە جيناقتالعان. الاشتىڭ اردا اقىنى ماعجان جۇماباەۆ ءوز زامانىندا «قايتسەك جۇرت بولامىز؟ جاۋاپ بىرەۋ-اق, اسكەرىمىز بولسا عانا جۇرت بولامىز» دەگەن تۇجىرىمدى العا تارتقان. سونىڭ العىشارتتارى وسىدان ءبىر عاسىرداي بۇرىن جاسالدى. تاۋەلسىز قازاقستان اسكەرىنىڭ شيرەك عاسىرلىق تويى قارساڭىندا الاش اسكەرى نەمەسە ونىڭ ەكىنشى اتاۋى الاش ميليتسياسى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندى ءجون كوردىك.
اسكەري-تاريحي مۋزەيدىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى الماگۇل ساعىندىققىزىنىڭ ايتۋىنشا, 1917 جىلى وتكەن ءبىرىنشى جالپىقازاق سيەزىندە الاش اسكەرىن قۇرۋ يدەياسى كوتەرىلدى. الايدا ول ءسوز جۇزىندە عانا قالدى. سول جىلعى 5-13 جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىندا ەكىنشى جالپىقازاق سيەزى ۇيىمداستىرىلدى. بۇل جولى قابىلدانعان الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنىڭ ءتورتىنشى بابىندا ميليتسيا قۇرۋ جونىندە ايتىلدى. وسى ماسەلەگە قاتىستى باياندامانى حالەل عابباسوۆ جاسادى.
ناقتى جۇمىستار 1918 جىلدىڭ قاڭتارىندا باستالدى. الدىمەن ەلىمىزدىڭ ءار اۋماعىندا اشىلاتىن ميليتسيا بولىمدەرى انىقتالدى. ماسەلەن, تۇركىستان قالاسىندا 6-9 قاڭتار ارالىعىندا وتكەن سىرداريا وبلىسى قازاقتارىنىڭ سيەزىندە بۇل ايماقتا ميليتسياعا ادام جيناۋعا شەشىمى قابىلداندى.الاشتىڭ استاناسى سەمەي قالاسى بولعانى ءمالىم. بۇل شاھاردا 1918 جىلدىڭ قىسىندا الاش ميليتسياسىنىڭ باسشىسى بولىپ قازى نۇرمۇحامەدۇلى تاعايىندالدى. 6 ناۋرىز كۇنى ساربازداردى جاتتىقتىرىپ جۇرگەن قازىنى قىزىل اسكەر سولداتتارى اتىپ كەتەدى. نەبارى 22 جاسىندا اجال قۇشقان ونى كەلەسى كۇنى ەرەكشە قۇرمەتپەن جەرلەيدى. سوندا شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ەلدىڭ الدىندا ءسوز سويلەپ, مىرجاقىپ دۋلاتۇلى كۇڭىرەنىپ, الاشتىڭ العاشقى قۇربانىنا ارناپ ولەڭ وقيدى. بىرەۋ بىلەر, بىرەۋ بىلمەس ۇلى ابايدىڭ پەرزەنتى تۇراعۇل دا الاش اسكەرىنىڭ ساپىندا بولدى. ت. ورمانوۆ ەكەۋى اتتى اسكەردى باسقارعان ولار رۋبتسوۆ ستانساسىندا «قىزىلدارمەن» ۇزاق ۋاقىت بويى شايقاستى. ال التاي باعىتىنداعى سوعىستا اتتى اسكەر پولكى جەڭىسكە جەتىپ, قازىنىڭ كەگى قايتتى دەپ سانايدى.
سول ۋاقىتتا شىعىپ تۇرعان «سۆوبودنايا رەچ» باسىلىمى 1918 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا سەمەيدە الاش جاساقتارى جينالعانىن جازادى. سول كەزدە نيكولسك شىركەۋىنىڭ الاڭىندا 300 ميليتسيا ادامى ۋاقىتشا وكىمەت وكىلدەرى مەن اسكەري بيلىكتى قارسى العان. الاڭعا الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحان دا كەلگەن. سوندا پودپولكوۆنيك حاميت توقتامىشەۆ باستاعان الاش اسكەرى وعان ەرەكشە قۇرمەت كورسەتكەن.
جالپى الاش اسكەرى بىرنەشە بولىمشە مەن جاساققا بولىنگەن. 1918 جىلدىڭ 25 ماۋسىمىندا ءاليحان بوكەيحان قول قويعان «اسكەري پولك تۋرالى» جارلىق شىقتى. سوعان سايكەس رايىمجان مارسەكوۆ 1-ءشى الاش اتتى اسكەري پولكىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. ول جەتىسۋدا بولشەۆيكتەرگە تويتارىس بەرۋ ءۇشىن ۇلتتىق پولكتى جاساقتاۋدى قولعا الدى.
ال 1918 جىلدىڭ 31 ءساۋىرى كۇنى الاشوردانىڭ باتىس بولىمشەسى مەن ورال كازاكتارى اسكەرىنىڭ باسشىلىعى اراسىندا اسكەري-ساياسي كەلىسىمشارت جاسالدى. بۇل قۇجات 18 مامىردا جىمپيتىدا وتكەن سيەزدە كۇشىنە ەندى. ال 1918 جىلدىڭ 16 شىلدەسىندە ءاليحان بوكەيحان زايسان, وسكەمەن, كوكپەكتى, قارقارالى, پاۆلودار, ومبى, پەتروپاۆل, كوكشەتاۋ, اقمولا, اتباسار, سلاۆگورود, باياناۋىلعا قازاق قارۋلى جاساقتارىن قۇرۋ تۋرالى جەدەلحاتتى جىبەرەدى.
حاميت توقتامىشەۆ 1918 جىلدىڭ ماۋسىمىندا 1-ءشى الاش اتتى پولكىنىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىندالدى. ونىڭ قولاستىندا 38 وفيتسەر مەن 750 جاۋىنگەر بولدى. سونداي-اق, الاشتىڭ اسكەري ءبولىمىن باسقارعان ول سول جىلدىڭ جازىندا ءسىبىردىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەري مينيسترىنە ەكى رەت حات جازعان. وندا ول جالپى جاعدايمەن تانىستىرعان.
ءسىبىردىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى الاش اسكەرىن قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. جالپى الاش اسكەرى گەنەرال-لەيتەنانت م.حانجين باسشىلىق ەتكەن 3-ءشى ورال كورپۋسى مەن گەنەرال-مايور ا.دۋتوۆ باستاعان ورىنبور ارمياسىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدى. تورعايداعى الاش پولكىن مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ, اتباسارداعى الاش اتتى ديۆيزيونىن پودەساۋل پ. بەلوۆ پەن دارمەن سۇلتانبەكوۆتىڭ قولاستىندا بولدى. الاش اسكەرىنىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ قاتارىندا يمام الىمبەكۇلى, ابىكەي ساتباەۆ, وتىنشى ءالجانوۆ, مولدانياز بەكىموۆ ەسىمدەرىن دە اتاۋعا بولادى.
باقىتجان قاراتاەۆ ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە جاھانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر, عۇبايدوللا الىبەكوۆ, نۇرعالي يپماعامبەتوۆ ساماراعا كەلىپ, كومۋچ (قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ كوميتەتى) باسشىلارىنان 600 مىلتىق, بىرنەشە پۋلەمەت الىپ, ونى ورىنبور ارقىلى جىمپيتىعا جونەلتكەنىن, سونداي-اق, كومۋچ ويىل ۋالاياتىنا ەكى «مەرسەدەس» كولىگىن دە سىيعا تارتقانىن جازادى. الاشوردا باسشىلارى قىتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىنان دا قارۋ-جاراق العان.
اسكەر قاتارىنا 20-35 جاس ارالىعىنداعى ادامدار الىنعان. ولاردىڭ جالپى سانى 13500 ادام بولىپ بەلگىلەندى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «عاسكەر مارشى» اتتى ۇران دا جازدى. الايدا الاش وردا ۇكىمەتى تاراتىلعان سوڭ اسكەردىڭ جۇمىسى دا توقتاتىلدى.
امانعالي قالجانوۆ
