«الاش ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسى» دەپ رەسمي تۇردە اتالعان, 1917 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا قۇرىلعان پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك ۇلگىدەگى الاش اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنا بيىل 100 جىل تولدى. الاش رەسپۋبليكاسى 1920 جىلدىڭ تامىزىندا قۇرىلعان قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحي, ساياسي جانە يدەولوگيالىق نەگىزى, ىرگەتاسى بولدى.
«الاش» دەگەنىمىز نە؟ قازىرگى عىلىمي ادەبيەتتە جانە پۋبليتسيستيكادا قازاقتىڭ حح عاسىر باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن, قوزعالىستىڭ جەتەكشىلەرى مەن قايراتكەرلەرىن, ياعني ۇلت زيالىلارىنىڭ باتىسشىل بولىگىن قىسقاشا «الاش» قوزعالىسى», «الاش زيالىلارى» نە «قايراتكەرلەرى» دەپ اتايدى. توقەتەرىن ايتقاندا, حح عاسىر باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى مەن ونىڭ قايراتكەرلەرىن شارتتى تۇردە «الاش» دەپ اتايدى. ولاي اتاۋعا, بىرىنشىدەن, ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ رۋحاني ءارى ساياسي جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ باستاماسىمەن جانە ءى جالپىقازاق قۇرىلتايىنىڭ قاۋلىسىمەن قۇرىلعان قازاقتىڭ تۇڭعىش ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق «الاش» پارتياسى سەبەپ بولسا, ەكىنشىدەن – ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاسى جانە ونىڭ رەسمي استاناسى بولعان قالا دا (1917 جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن زارەچنايا سلوبودكا دەپ اتالعان, قازىرگى سەمەي قالاسى) – رەسمي تۇردە «الاش» دەپ اتالدى.
الاش وردا – رەسمي جاريالانۋى بويىنشا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميا, ال ءىس جۇزىندەگى الاش ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى ساياسي جانە اتقارۋشى مەملەكەتتىك بيلىگى – حالىق كەڭەسىنىڭ (ۇكىمەتىنىڭ) رەسمي اتاۋى.
الاش وردا حالىق كەڭەسى 25 مۇشەدەن (كوميسسارىنان) جاساقتالدى, ونىڭ قۇرامىنان 10 ورىن قازاقتىڭ دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىنە كوشىپ كەلىپ قونىستانعان وزگە حالىقتار مەن ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنە ارنالدى. وزگە حالىقتار وكىلدەرىنەن الاش ورداعا كوميسسار بولعانداردىڭ ىشىندە گريگوري پوتانين مەن ۆاديم چايكيندى اتاۋعا بولادى.
الاش وردانىڭ قازاقتان سايلانعان 15 كوميسسارىنىڭ سەگىزى جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەر بولسا, بىرەۋىنىڭ قۇقىق ماگيسترى (جاقىپ اقبايۇلى) دەگەن عىلىمي دارەجەسى, تورتەۋى 1906-1907 جىلدارى رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ ءى جانە ءىى شاقىرىلىمدارىنا دەپۋتات بولىپ سايلاندى. الاش وردانىڭ 4 مۇشەسى ء(اليحان بوكەيحان, باقىتكەرەي قۇلمانۇلى, مۇستافا شوقاي جانە احمەت ءبىرىمجان) 1917 جىلدىڭ ناۋرىز-جەلتوقسانى ارالىعىندا بۇكىلرەسەيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ وبلىستان ويازعا دەيىنگى كوميسسارلارى قىزمەتىن اتقاردى, ەكەۋى ء(ا.بوكەيحان, م.تىنىشبايۇلى) ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستاندى باسقارۋ جونىندەگى توتەنشە كوميتەتىنىڭ (تۇركىستان كوميتەتى) مۇشەسى قىزمەتىن اتقاردى.
احمەت ءبىرىمجان ء(بىرىمجانوۆ) مەن ايدارحان تۇرلىبايۇلىنىڭ (تۇرلىباەۆ) پاتشالىق رەسەيدىڭ سوت جۇيەسىندە قىزمەت ىستەگەن ۇلكەن تاجىريبەسى بولدى, مەملەكەتتىك دۋمانىڭ 1906-1907 جىلدارعى ەكى شاقىرىلىمىنا قاتار دەپۋتات بولىپ سايلاندى, ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قوستاناي ويازدىق كوميسسارى بولدى.
س.-پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتى زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ تاعى ءبىر تۇلەگى رايىمجان مارسەكۇلى (مارسەكوۆ) 1902-1917 جىلدارى ادۆوكات تاجىريبەسىمەن اينالىستى, 1913-1917 جىلدارى «قازاق» گازەتى بەتىندە اعارتۋشىلىق, پۋبليتسيستىك دارىنىمەن تانىلدى.
تاعى ءبىر زاڭگەر جانشا دوسمۇحامەدۇلى (جيھانشا, جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ) از ۋاقىت ىشىندە پاتشالىق رەسەي پروكۋراتۋراسىندا جاۋاپتى لاۋازىمعا كوتەرىلدى (تومسك گۇبەرنەسى پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى).
الاش وردا كوميسسارلارى قاتارىندا, سونداي-اق, ەكونوميست, شىعىستانۋشى, تەمىر جول ينجەنەرى, اسكەري دارىگەر, اگرونوم, ورمانتانۋشى-عالىم, ماتەماتيك جانە ت.ب. جوعارى ءبىلىمدى ءارى تاجىريبەلى ماماندار بولدى. وتىنشى ءالجانۇلىنىڭ عانا ورتا ارنايى ءبىلىمى (ومبىنىڭ مۇعالىمدەر سەمينارياسى) بولسا دا, پەداگوگيكالىق جانە پۋبليتسيستىك باي تاجىريبە جيناپ ۇلگەردى.
ونىڭ ەسەسىنە الاش وردا توراعاسى ءاليحان بوكەيحان ەكى جوعارى ءبىلىمنىڭ, ورمانتانۋشى-عالىم جانە زاڭگەر دەگەن 2 ديپلومنىڭ يەسى بولاتىن.
1917 جىلدىڭ قاراشاسىندا الاش وردانىڭ بولاشاق 15 مۇشەسى تۇگەل بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا وكىل (دەلەگات) بولىپ سايلاندى.
«الاش وردا» اتاۋىنىڭ شىڭعىس حان قۇرعان التىن وردا يمپەرياسىمەن ۇندەس بولۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى اتقارۋشى بيلىگىنىڭ اتاۋىنا ونىڭ قۇرىلتايشىلارى وزدەرىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتىن, «الاش مەملەكەتى» نە «يمپەرياسى» دەگەن ۇعىم, مازمۇن بەردى: «الاش» – بىرىككەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق اتاۋى, «وردا» – «مەملەكەت» (نە «يمپەريا»).
«الاش» دەگەن تەرميننىڭ وزىنە توقتالساق, ول تۋرالى مىنانى ايتۋ كەرەك. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحان 1910 جىلى جاريالانعان «قازاقتار» اتتى تاريحي-انىقتامالىق وچەركىندە «ميفتىك تۇلعانىڭ الاش ەسىمى قازاقتاردىڭ جاۋعا شاپقانداعى سوعىس ۇرانى بولدى» دەپ جازدى. «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلعى العاشقى ساندارىندا (1913, №7) جاريالانعان «قازاقتىڭ تاريحى» اتتى تىزبەكتى ماقالاسىندا وعان كەڭىرەك سيپاتتاما بەردى: «شىڭعىس حان بۇكىل مەملەكەتىن ءتورت بالاسىنا ءبولىپ بەرگەندە, دەشتى قىپشاقتى, ءسىبىردىڭ كۇنباتىس جاعىن, وسى كۇنگى سارىارقانى, ەدىل-جايىق ولكەسىن ۇلكەن بالاسى جوشىعا بەرىپ ەدى. ول كۇندە جوشى ۇلىسىنا قاراعان التى رۋلى ەل بار ەدى. سول التى رۋدىڭ ءھار قايسىسىنا بولەك شىڭعىس التى ۇران بەرەدى: ءھار رۋعا وزىنە بولەك تاڭبا, اعاش, قوس بەرەدى. سول كۇندە بۇكىل جوشى ۇلىسىنىڭ ۇرانى «الاش» بولىپتى. جوشى ۇلىسىندا التى رۋ بولعاندىقتان «التى الاش» بولادى. «الاش» دەگەن ءسوزدىڭ لۇعات ماعىناسى: «وتان كىسى» («وتەچەستۆەننيك». ت.ب.) دەگەن ءسوز بولادى… سول كۇندە جوشى حانعا «الاش» دەپ لاقاپ قويىلدى. «الاشى – الاشتىڭ باسشىسى» («گولوۆا وتەچەستۆا». ت.ب.) ماعىناسىندا بولادى».
1905-1917 جىلدارى «الاش» ەسىمى قازاقتىڭ ۇلتتىق قايتا ورلەۋ يدەياسى, ۇلتتىق جاڭا مادەنيەت پەن جاڭا ۇلتتى قالىپتاستىرۋدىڭ باعدارلاماسى, ۇلتتىق مەملەكەتتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ ۇرانى جانە تۋى بولدى.
«الاشتىڭ» يدەيالىق كۇشىن اڭعارتقان ءبىر عانا تاريحي مىسال كەلتىرسەك جەتكىلىكتى. 1917 جىلدىڭ قاراشا ايىنداعى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى وكىلدەرىن سايلاۋدا «الاش» پارتياسى قازاق ولكەسىندە داۋىسقا تۇسكەن بارلىق پارتيانى, ونىڭ ىشىندە «ءۇش ءجۇز» جانە رەسەي سوتسيال-دەموكراتيالىق جۇمىسشى (بولشەۆيكتەر مەن مەنشەۆيكتەر) پارتيالارىن ويسىراتا جەڭىپ, قازاققا بولىنگەن بارلىق 43 دەپۋتاتتىق مانداتتى جەڭىپ الدى. وعان ءبىر تورعاي وبلىسىنداعى سايلاۋدىڭ قورىتىندىسىنان انىق كوز جەتكىزۋگە بولادى. جالپى, «الاش» پارتياسى «قازان بۇلىگى» قارساڭىندا رەسەيدە بولعان 50-گە جۋىق پارتيانىڭ ىشىنەن ءوزىن قولداعان داۋىس سانىمەن 8-ورىندا تۇردى.
سونداي-اق, 1917 جىلدىڭ قاراشاسىنداعى بۇل سايلاۋ قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسقانىن ايقىن اڭعارتتى.
«الاش» زيالىلارىنىڭ پىكىرىنشە, باتىس ەۋروپادان ەكونوميكا مەن مادەنيەتى جاعىنان ارتتا قالسا دا, قۋاتتى ورىس يمپەرياسىنا تويتارىس بەرۋ, قارۋلى كوتەرىلىس ارقىلى تاۋەلسىزدىك الۋ مۇمكىن ەمەس. وعان قوسا, كەنەسارى حان باستاعان كوتەرىلىستىڭ قايعىلى جەڭىلىسى كورسەتىپ بەرگەندەي, الاش قايراتكەرلەرى قارۋلى كوتەرىلىستى قالىڭ بۇقارا قولداي قويمايدى دەپ ءبىلدى.
ولاردىڭ كامىل سەنىمىنشە, قارۋلى كوتەرىلىس ەمەس, قازىرگى زامانعى ساياسي كۇرەس جولى ۇزاق بولسا دا, ەڭ دۇرىس ءادىس-امال. مىنە, وسى ويمەن ءاليحان بوكەيحان باستاعان باتىسشىل «الاش» زيالىلارى وتارشىل يمپەريانىڭ كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيا پارتياسى (كدپ) سىندى ەڭ ىلگەرىشىل كۇشتەرىمەن بىرىكتى. كدپ-نىڭ جارعىلىق ماقسات-مىندەتتەرى قازاق حالقىنىڭ مۇڭ-مۇددەسىمەن 1917 جىلدىڭ جازىنا دەيىن ۇشتاسىپ كەلدى.
– قازاق حالقىن ۇلتتىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىنا, اقىر اياعىندا ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە جەتكىزە الاتىن انىق جول, – دەپ ءتۇسىندى «الاش» قايراتكەرلەرى, – ول وتارشىل يمپەريانىڭ ءوزىن تۇپكىلىكتى رەفورمالاۋ, ياعني رەسەيدى پاتشالىقتان (سامودەرجاۆيەدەن) فەدەراتيۆتىك پارلامەنتتىك دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاعا اينالدىرۋ بولىپ تابىلادى.
بىرقاتار ۇزەڭگىلەسىمەن بىرگە 1905-1917 جىلدارى كدپ-نىڭ مۇشەسى (1912 جىلدان ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى) بولىپ, رەسەيلىك قۇپيا ماسون ۇيىمىنىڭ قاتارىنا كىرگەن (1908-1917 جج.) ءاليحان بوكەيحان وتارشىل يمپەريانىڭ بارلىق ىلگەرىشىل توبىن بىرىكتىرىپ, ولاردىڭ كۇشىن پاتشالىق بيلىكتى قۇلاتۋعا جۇمىلدىرۋعا اتسالىستى.
سامودەرجاۆيەنى قۇلاتقان 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنىڭ ىزىنشە ءاليحان مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرى كدپ مەن ماسون ۇيىمى قاتارىنان شىعىپ, قازاقتىڭ تۇڭعىش «الاش» ۇلتتىق ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق پارتياسىن قۇردى.
شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ءاليحان بوكەيحان مەن ءىزباسارلارى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ حاندىق ينستيتۋتى بيلەيتىن مەملەكەتتىڭ زامانى وتكەن, كەلەشەگى جوق دەپ ەسەپتەدى. سول سەبەپتى ولار مىناداي ستراتەگيالىق ماقسات-مىندەتتەردى شەشۋگە ۇمتىلدى. ماقسات-مىندەتتەردىڭ ءبىر بولىگى 1905 جىلى سانكت-پەتەربوردىڭ «سىن وتەچەستۆا», 1906 جىلى ءاليحان رەداكتور رەتىندە شىعارىپ تۇرعان «يرتىش» گازەتىندە جاريالانعان «قارقارالى قۇزىرحاتىندا» («پەتيتسياسىندا») ويىپ كورسەتىلگەن-ءدى.
قۇزىرحاتتىڭ 4-بابىندا «قازاقتىڭ قونىستانىپ وتىرعان جەرىن ونىڭ مەنشىگى» دەپ مويىنداتۋعا ۇمتىلۋ كەرەكتىگى ايتىلدى. «الاش» قايراتكەرلەرى ونىڭ سەبەبىن جەرسىز مەملەكەت بولمايتىنىمەن ءتۇسىندىردى.
«قارقارالى قۇزىرحاتىنىڭ» 2-بابىندا ونىڭ اۆتورلارى قازاق بالاسى وقيتىن بارلىق باستاۋىش مەكتەپتە انا ءتىلى مەن جازۋىن ەنگىزۋدى, جەرگىلىكتى بيلىك پەن سوتتىڭ ءىس قاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋدى تالاپ ەتتى.
پەتيتسيانىڭ 3-بابىنا ءسايكەس, «قازاق حالقىنىڭ قازىرگى كەزدەگى مۇڭ-مۇددەسىن انىقتاۋ ءۇشىن قازاق تىلىندە گازەت باسىپ شىعارۋ, ول ءۇشىن گازەت شىعارۋ مەن باسپاحانا اشۋعا رۇقسات بەرۋ ءتارتىبىن جويىپ, گازەت باسىلاتىنى تۋرالى حابارلاۋ ءتارتىبىن ورناتۋ قاجەت».
«الاش» قوزعالىسىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتىنىڭ ءبىرى قازاقتىڭ دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىنە سول كەزدە «زەمستۆو», ياعني جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ بولدى. جەرگىلىكتى باسقارۋ جۇيەسى سالىق پەن «قازاق كاپيتالى» دەگەن قاراجاتتى مەكتەپ (باستاۋىش, ورتا جانە جوعارعى), اۋرۋحانا, جول, كوپىر جانە ت.ب. ماڭىزدى الەۋمەتتىك-مادەني نىساندار سالۋعا, ياعني جەرگىلىكتى ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا جۇمساۋعا مۇمكىندىك الادى.
«الاش» قايراتكەرلەرى زەمستۆونى جەرگىلىكتى باسقارۋ بيلىگى ءۇشىن عانا ەمەس, كەلەشەك ۇلتتىق مەملەكەتكە قاجەتتى ەل باسقارۋشى مامانداردى تاربيەلەيتىن مەكتەپ رەتىندە قاراستىردى.
«الاش» كوسەمدەرى دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىنە «زەمستۆو» ەنگىزۋ ارقىلى قازىرگى قازاق مەملەكەتىن ونىڭ بەرىك ىرگەتاسى بولىپ تابىلاتىن جەرگىلىكتى باسقارۋ جۇيەسى مەن جەرگىلىكتى ينفراقۇرىلىمدى قالىپتاستىرىپ دامىتۋ ارقىلى زاماناۋي مەملەكەت تۇرعىزۋدى كوزدەدى.
قازاقتى اسكەري قىزمەتتەن بوساتقان 1834 جىلعى زاڭدى جويىپ, قازاققا قىزمەت ەتۋدى مىندەتتەۋ «الاش» قوزعالىسىنىڭ كورەگەن ستراتەگياسىنىڭ تاعى ءبىرى بولاتىن.
«الاش» زيالىلارى زاڭ جۇزىندە قازاقتان دەربەس ۇلتتىق اسكەري باسقارماسى بار اتتى اسكەر جاساقتاۋعا سوناۋ وتارشىل پاتشالىق داۋىردە-اق ۇمتىلدى. ۇلتتىق اتتى اسكەر قۇرۋ ءۇشىن ولار, مىسالعا, باشقۇرتتاردىڭ, سونداي-اق, كازاكتاردىڭ اتتى اسكەرىنىڭ تاجىريبەسى مەن كومەگىن پايدالانۋعا جوق ەمەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە الاش قايراتكەرلەرى دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىندەگى رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ تىرەگى ءارى شوقپارى بولعان كازاكتارمەن وداقتاسۋدى دا ويلاستىردى.
قازاقتىڭ ەڭ العاشقى اتتى اسكەر بولىمدەرىن (الاش ارمياسىنىڭ 8 پولكىن) الاش رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان كەيىن عانا, الاش وردا حالىق كەڭەسى مىندەتىنە كىرىسكەن 1918 جىلدىڭ جازىندا عانا جاساقتاپ, 1918-1920 جىلدارى كازاك اسكەرلەرىمەن بىرلەسىپ, قىزىل ارمياعا قارسى كەسكىلەسكەن شايقاس جۇرگىزدى.
ەرەكشە نازار اۋداراتىن ماڭىزدى ماسەلە: «الاش» زيالىلارى قارۋلى كۇرەستەن باس تارتىپ, قازاقتىڭ قازىرگى ءتىلىن, ادەبيەتىن, جالپى مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ, مادەني قايتا ورلەۋ يدەياسىن ۇسىنۋ ارقىلى حالقىنان قازىرگى قازاق ۇلتىن تاربيەلەپ ءوسىردى. 1917 جىلعا قاراي بۇكىل قازاق الاشتىڭ ۇرپاعىمىن دەپ سەزىندى.
تاريحقا ۇڭىلسەك, قازاقتىڭ قازىرگى زامانعى تۇڭعىش پروزالىق, پوەزيالىق, دراماتۋرگيالىق شىعارمالارى – روماندار (م.دۋلاتتىڭ «باقىتسىز جامالى», س.تورايعىرۇلىنىڭ «قامار سۇلۋى», س.كوبەيۇلىنىڭ «قالىڭ مالى» جانە ت.ت.), اڭگىمەلەر, پوەمالار, پەسالار, ولەڭ جيناقتارى, مىسالدار, اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى جانە ت.ب., العاشقى مەرزىمدى باسىلىمدار – گازەتتەر («سەركە», «قازاق گازەتى», «قازاقستان», «قازاق», سارىارقا»), جۋرنالدار («ايقاپ», «اباي»), سونداي-اق, ۇلتتىق زايىرلى مەكتەپكە ارنالعان وقۋلىقتار, وقۋ قۇرالدارى, حرەستوماتيالار, كوركەم ادەبيەت 1917 جىلعا دەيىن پايدا بولدى. ونىڭ ىشىندە ۇلى اقىن اباي ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارىنىڭ, م.دۋلاتتىڭ «ويان, قازاق!», ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «40 مىسال», «ماسا» جيناقتارى جانە ت.ب. بولاتىن.
دەمەك, قازاقتىڭ قازىرگى مادەنيەتى 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن قالىپتاسىپ ۇلگەردى. كەيىنىرەك كەڭەس داۋىرىندەگى 1960-80 جىلداردا باتىستىڭ قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى ورتالىقتارى «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ ءحىح عاسىردىڭ سوڭى – حح عاسىر باسىنداعى ءىس-ارەكەتىنە «مادەني رەنەسسانس جاسادى» دەگەن باعا بەردى.
شىنىندا دا, «الاش»» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرى حالقىنا جاڭا باعىت-باعدار, جاڭا ۇلتتىق قۇندىلىق, ۇلگى-ونەگە, جاڭا حح عاسىردىڭ تالاپتارىنا ساي جاڭا ماقسات پەن مىندەت قويىپ, قالىڭ بۇقارانىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىن, ار-نامىسىن وياتا الدى. ناتيجەسىندە 1917 جىلدىڭ 5-13 (قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا 18-26) جەلتوقسانىندا ورىنبوردا بولىپ وتكەن ءىىى جالپىقازاق قۇرىلتايى ء(ىس جۇزىندە ءى جانە ءىى جالپىقازاق سەزدەرى تاعى دا سول ورىنبوردا 1917 جىلدىڭ 2-7 ءساۋىر جانە 21-26 شىلدەسىندە بولىپ ءوتتى. – س.ا.) الاش ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسىن قۇرىپ, ونىڭ جوعارعى مەملەكەتتىك اتقارۋشى بيلىگىن – الاش وردا حالىق كەڭەسىن (ۇكىمەتىن) جاساقتادى.
الاشتانۋشى عالىمداردىڭ ەسكەرمەي كەلگەن, بىراق ايرىقشا نازار اۋداراتىن تاريحي ماڭىزدى ماسەلە: الاش اۆتونومياسىنىڭ كونستيتۋتسياسى, «الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسىندا ايتىلعانداي, بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىندا ماقۇلدانۋعا ءتيىس بولاتىن. بولاشاق ۇلتتىق اۆتونوميانىڭ كونستيتۋتسيا جوباسىن بارلىبەك سىرتتانۇلى (سىرتانوۆ) ءاليحان بوكەيحاننىڭ تاپسىرماسىمەن 1911 جىلى جازىپ كەتكەن ەدى. ال جوبا بويىنشا قازاق رەسپۋبليكاسى پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا بولىپ تابىلادى. مىسالعا, «قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى» (جارعىسى نەمەسە كونستيتۋتسياسى) دەگەن اتاۋمەن جازىلعان بۇل جوبانىڭ كىرىسپەسىندە جانە 1-بابىندا بىلاي جازىلعان:
«قازاق ەلى – كونە ۇلتتاردىڭ ءبىرى. ونىڭ تاريحىنىڭ تامىرى تەرەڭگە جايىلعان. جەكە ەل بولىپ ءومىر ءسۇردى, ەلى, جەرىن قورعادى. ۇرپاق جالعاستىردى, 7 ميلليونعا جەتتى. سانىمەن روسسيادا ءۇشىنشى ورىندا…
1. قازاق ەلى رەسپۋبليكاسىنىڭ جەكە بولۋى تۋراسىندا
1. قازاق ەلى – حالىق بيلەيتىن ءھام قازاقي ەرەكشەلىكتەرى بار ەل.
2. قازاق ەلىنىڭ جەكە تۋى بار.تۋ جاسىل, قىزىل ءھام سارى كولدەنەڭ جولاقتاردان جاسالادى. باسىنداعى بۇرىشتا اي ءھام جۇلدىزدىڭ سۋرەتى بار. جاسىل ءتۇس – ەلدىڭ يسلامعا بەرىلگەندىگىنىڭ بەلگىسى, قىزىل – ەل قورعاۋدا توگىلگەن قان, سارى – قازاقتىڭ كەڭ دالاسى, ەركىندىكتىڭ بەلگىسى.
3. بۇدان بىلاي قازاق ەلى روسسيامەن دوستاستىق, ياعني دومينيون دارەجەسىندەگى قارىم- قاتىناستا بولىپ تۇرادى.
4. قازاق ەلىنىڭ ەڭ باسشى ورىنى – ۇلت ءماجىلىسى. وعان داۋىسپەن وتكەندەر قازاق ەلىنىڭ باسشىسى پرەزيدەنتتى ءتورت جىلعا سايلايدى.
5. ءبىر پرەزيدەنت ەكى رەتتەن اسىپ ەل بيلەۋگە حۇقى جوق.
6. پرەزيدەنت قازاق ەلىن مينيسترلەر ارقىلى باسقارادى. مينيسترلەردى پرەزيدەنت ءوزى تاڭدايدى, بىراق ۇلت ءماجىلىسى داۋىسپەن شەشەدى.
7. مينيسترلەر وزدەرى باسقارعان جۇمىستارىمەن پرەزيدەنتتىڭ ءھام ۇلت ءماجىلىسىنىڭ الدىندا ەسەپ بەرىپ تۇرادى.
8. قازاق ەلى پرەزيدەنتىنىڭ ورىنباسارى – ۆيتسە-پرەزيدەنت. ول پرەزيدەنت جوق بولعاندا ورنىن باسادى, بار كەزدە ونىڭ ايتقانىمەن جۇمىس ىستەيدى.
9. قازاق ەلىندە بيلىك جۇرگىزۋ زاكون شىعاراتىن, ورىندايتىن ءھام سوت بولىپ تۇرادى. ءۇش بيلىك ءبىر-بىرىنە باعىنبايدى, باسسىزدىققا جول بەرمەۋدىڭ بەلگىسى بولىپ تۇرادى». الاش رەسمي تۇردە «ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميا» دەپ اتالعانىمەن, ءىس جۇزىندە «اۆتونوميالى پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا».
1917 جىلدىڭ 12 (25) جەلتوقسانى قازاق حالقىنىڭ جاڭا تاريحي كەزەڭىنىڭ باستاۋى, تاريحي بەتبۇرىس كۇنى بولىپ تابىلادى. بۇل كۇن قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىنىڭ قايتا جاڭعىرعان, جاڭا ۇلگىدەگى قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعان كۇنى بولاتىن.
ءىىى جالپىقازاق قۇرىلتايى شىنايى دەموكراتيالىق نەگىزدە – 4 بالاما ۇمىتكەردىڭ داۋىسقا تۇسۋىمەن – الاش وردا توراعاسىن (پرەزيدەنتىن) سايلادى. ناتيجەسىندە باسقا 3 ۇمىتكەردەن الدەقايدا باسىم داۋىس الىپ, بۇكىل التى الاشتىڭ كوسەمى بولىپ تانىلعان ءاليحان بوكەيحان الاش وردا توراعاسى (پرەزيدەنتى) بولىپ سايلاندى.
الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنان 7 جىل بۇرىن, 1910 جىلى س.-پەتەربوردا باسىلىپ شىققان «قازاقتار» اتتى تاريحي-انىقتامالىق وچەركىندە ءاليحان بوكەيحان قازاقتىڭ ەجەلگى جانە قازاقتار باسىم تۇراتىن كونە جەرى رەتىندە 9 وبلىس, 1 گۇبەرنە (استراحان. – س.ا.) جانە التاي ءوڭىرىنىڭ بىرنەشە بولىسىن ءتىزىپ جازدى. الاش ۇلتتىق-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان 1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا وسى 9 وبلىس, 1 گۇبەرنە جانە التايدىڭ بىرنەشە بولىسىن «الاش تەرريتورياسى» دەپ جاريالادى.
1918-1920 جىلداردىڭ بارىسىندا ءوزىن-ءوزى «بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەت» دەپ جاريالاعان قۇرىلىمدارمەن ء(سىبىر اۆتونومياسى, كومۋچ, ۋفا ديرەكتورياسى, كولچاك ۇكىمەتى جانە كەڭەس ۇكىمەتى) اراداعى كەلىسسوزدەرىندە الاش وردا توراعاسى ءاليحان بوكەيحان تاباندى تۇردە: «ءپىشىنى شار سياقتى تەرريتوريانى الىپ جاتقان الاش اۆتونومياسى… 10 ميلليون حالقى بار ءىرى ساياسي بىرلىك بولىپ تابىلادى» دەپ قورعاپ كەلدى.
(جالعاسى بار: www.astana-akshamy.kz/alash-avtonomiyasy-qazirgi-qazaqstannyng-irgetasy-2)
