تاۋەلسىزدىكتىڭ بىزگە بەرگەن ەڭ ۇلكەن جەمىستەرىنىڭ ءبىرى – ءبىز ەركىن ويلاۋدى ۇيرەنە باستادىق. ەلباسى ۇسىنعان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى قوعامدا ۇلتتىڭ وتكەن جولىن عىلىمي نەگىزدە قورىتۋدىڭ جاڭا فيلوسوفياسى مەن مۇمكىندىگى رەتىندە قابىلدانىپ وتىر.
ەلباسى باعدارلامالىق ماقالاسىندا الەمدە باعىتى ءالى بۇلىڭعىر, جاڭا تاريحي كەزەڭ باستالعانىن, سوعان بايلانىستى «سانا-سەزىمىمىز بەن دۇنيەتانىمىمىزعا ابدەن ءسىڭىپ قالعان تاپتاۋرىن قاعيدالاردان» ارىلۋعا شاقىرىپ, سونىمەن بىرگە, قوعامداعى رۋحاني جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق-رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا, ول اداسۋعا باستايتىندىعىن ەسكەرتەدى. مۇنداي تۇجىرىم مەن ۇستانىمعا يلانباۋ مۇمكىن ەمەس.
ەلباسى ءدوپ باسىپ ايتقانىنداي, كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقان كوزقاراس, ۇستانىمداردىڭ ءالى دە بولسا ومىرشەڭدىگى بايقالادى. ماسەلەن, جاقىندا عانا الماتىدا بولىپ وتكەن «بولشەۆيكي ۆ كازاحستانە: زلو يلي بلاگو؟» دەگەن دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ ماتەريالدارى ينتەرنەت ارقىلى جارىق كوردى (365 info.kz). مىنە, وسى ماتەريالداردا چ.لاۋمۋلين جانە ب.سۇلتانوۆ سياقتى ارىپتەستەرىمىز «ەگەر سوۆەتتىك كەزەڭ بولماسا, قازاقستان بۇگىندە شامامەن اۋعانستان قاتارىنداعى بىراق بەيبىت ەل دەڭگەيىندە بولار ەدى» دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. مۇنداي كوزقاراستىڭ استارىندا بولشەۆيكتىك يدەولوگتار نەگىزدەۋگە تىرىسقان كەڭەستىك بيلىككە بالاما (التەرناتيۆا) دامۋ جولى بولعان ەمەس دەگەن تۇجىرىم جاتىر. وكىنىشكە قاراي, قوعامدا مۇنداي كوزقاراستاعى زيالى دەگەن ازاماتتاردىڭ ءالى دە ءبىراز بار ەكەندىگى بايقالادى.
كەڭەستىك كەزەڭدە مۇنداي كوزقاراستاعىلار كەنەسارى قاسىمۇلى قوزعالىسىن – فەودالدىق-مونارحيالىق, ال الاش قوزعالىسىن تار ۇلتتىق-سەپاراتيستىك قوزعالىس رەتىندە باعالادى. ياعني, قازاق قوعامىن ءوز بەتىنشە دەربەس ءومىر سۇرە المايتىن قوعام رەتىندە كورسەتۋگە تىرىستى.
الاشتىقتار, شىنىمەن دە, سونداي تار كوزقاراستىق ۇستانىمداعى بۋىن با ەدى؟ بۇل ساۋالعا تۋرا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ءبىز مىناداي ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الايىق.
الاش قوزعالىسى – بۇل ەشقانداي دا رەتروگرادتىق قوزعالىس ەمەس, ول قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى بولاتىن. ياعني, كەمەل اقىل-وي تۇرعىسىنان الاش تاقىرىبى داۋلى تاقىرىپقا اينالۋعا ءتيىس ەمەس-ءتىن. ويتكەنى ءبىرىنشىدەن, ءوز باعدارلامالارىنا سايكەس الاشتىقتار پولياكتار نەمەسە فيندەر سياقتى رەسەيدەن ءبولىنىپ, دەربەس مەملەكەت قۇراتىنىن مالىمدەگەن جوق. رەسەي فەدەراتسيالىق قۇرىلىمعا وتسە, ونىڭ قۇرامىندا اۆتونوميا تۇرىندە قالۋدى جوبالادى. ەكىنشىدەن, الاشتىقتار قوعامدىق دامۋدا ەۋروپالىق جولدى, ياعني دەموكراتيالىق جانە نارىقتىق قۇندىلىقتاردى ۇستاناتىندىقتارىن ءوز باعدارلامالارىندا اشىق جاريا ەتتى. ۇشىنشىدەن, ءا.بوكەيحانوۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرى وزدەرىن ۇلى ورىس مادەنيەتىنە جاقىن تۇرعاندىقتارىن, تىپتەن وسى جولدا وزدەرىن شاكىرت سانايتىندىقتارىن ىلعي دا ەسكەرتىپ وتىردى. قازاق قوعامىندا ورىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن ناسيحاتتاۋ جولىندا تۇردى. ءا.بوكەيحانوۆ, ماسەلەن, ل.ن.تولستويدى سوڭعى پايعامبار سانادى.
باسقاشا ايتقاندا, سوۆەتتىك يدەولوگيا كورسەتۋگە تىرىسقانداي, الاشتىقتار تار اۋقىمداعى ۇلتشىلدار ەمەس-ءتىن. ولار جالپىادامزاتتىق ءوسىپ-وزگەرۋ ارناسىندا تۇردى. ماعجان اقىن ايتقانداي, ازاتتىقتىڭ التىن ايىنا قول سوزعان ۇرپاق ەدى.
الاش قوزعالىسىنىڭ تابيعاتىن تۋرا ءتۇسىنۋ ءۇشىن قوزعالىستىڭ نەدەن باستالعاندىعىنا كوڭىل اۋدارعان ءجون. ال ول قوزعالىس اعارتۋشىلىق قىزمەتتەن باستالدى. قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ تولىققاندى قوعامدىق قۇبىلىس رەتىندە كورىنۋى حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنە, ياعني الاش زيالىلارىنىڭ قىزمەتىنە تۇسپا-تۇس كەلگەن ەدى. جالپىۇلتتىق «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ (1911-1915), «قازاق» گازەتىنىڭ (1913-1918), ەكى ميلليونعا جۋىق تيراجبەن باسىلعان (رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەرگە دەيىن) قازاق كىتاپتارىنىڭ جارىق كورۋى جانە باسقا اتقارىلعان ىستەر وسى تۇجىرىمعا نەگىز بولا الادى.
قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ حرونولوگيالىق اۋقىمى جونىندە. سالىستىرمالى تۇرعىدان العاندا, ماسەلەن, ەۋروپالىق اعارتۋشىلىق ەشقانداي دا سىرتقى ارالاسۋسىز بارلىق قالىپتاسۋ جانە دامۋ ساتىلارىنان ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ ءوتتى. ال ونىڭ وكىلدەرى ەشقانداي دا رەپرەسسيا قۇربانى بولعان ەمەس.
ال قازاق اعارتۋشىلىعى بارلىق بەلگىلەرىمەن تولىققاندى تۇتاس قوعامدىق پروتسەسس رەتىندە حح عاسىردىڭ باسىندا قارقىندى ءورىس العانىمەن, ۇزاققا سوزىلعان جوق. بار بولعانى 20 جىلعا جەتەر-جەتپەس مەرزىمگە سوزىلدى. ال ونى باستاپ, باعىت-باعدارىن انىقتاعان تۇلعالار تۇگەلدەي دەرلىك رەپرەسسيا قۇربانى بولدى. ال مۇنداي تراگەديانى ەۋروپالىق بىردە-ءبىر ۇلت باسىنان كەشىرگەن جوق. سوعان قاراماستان قازاق زيالىلارىنىڭ 20-30 جىلدا ءجۇرىپ وتكەن جولى كەز كەلگەن زەردەلى ادامدى تاڭ قالدىرماي قويمايدى.
سونىمەن الاش قايراتكەرلەرى تۇگەلدەي دەرلىك رەپرەسسياعا الىنىپ, ال ونىڭ تاريحى يدەولوگيالىق اپپارات تاراپىنان نەگە بۇرمالاۋعا ۇشىرادى؟ وسى ساۋالعا قىسقا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىن.
بۇل ساۋالعا جاۋاپتى يمپەريانىڭ گەوساياسي جاعدايىنان ىزدەگەن ءجون. ءا.بوكەيحانوۆ باستاعان انتيمپەرياليستىك, وتارلىق تاۋەلدىلىككە قارسى ساياسي توپ ۇلت ومىرىنە قاتىستى ءبىر ماسەلەنى ءدال دە تۋرا ءتۇسىندى. ياعني ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتىپ, قالپىنا كەلتىرمەي – ۇلتتىڭ تۇتاستىعى مەن بىرەگەيلىگىن, بولاشاعىن ساقتاۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن. ولاردىڭ بۇل ارەكەتىن بايقاعان پاتشالىق بيلىك ۇلت زيالىلارىن سەپاراتيستەر رەتىندە قۋدالاۋعا الدى. وكىنىشكە قاراي, پاتشالىق بيلىكتىڭ بۇل ارەكەتىن كەڭەستىك بيلىك تە جالعاستىرىپ, ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى ءبىرجولا تۇنشىقتىردى.
باسقاشا ايتقاندا, 1917 جىلعى رەسەيدەگى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەردى پايدالانىپ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن قۇرۋ جولىنا تۇسكەن قازاق جانە وعان تۋىس حالىقتارعا كەڭەستىك بيلىك ۇلتتىق نەگىزدەگى اۆتونوميا بەرۋدەن ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. وتارلىق تاۋەلدىلىكتەگى ۇلتتاردىڭ بۇل ارەكەتىنە بولشەۆيكتەر ۇكىمەتى الىپ ەۋرازيالىق يمپەريانى السىرەتەتىن فاكتور ەسەبىندە قارادى.
بەلگىلى گەوساياساتكەر حەلفورد ماككيندەردىڭ ايتقان ءسوزى بار: گەوگرافيا – كەز كەلگەن تەوريالىق ماسەلەگە بەرىلگەن جيناقى جاۋاپ. بولشەۆيكتەر گەوگرافياعا بايلانىستى ستراتەگيالىق ماقساتىن, ارينە, تەرەڭ جاسىرىپ ۇستادى. العا شىعارعان ەمەس. ال سوتسياليزم يدەياسى, تاپ كۇرەسى جانە باسقا تەوريالىق ۇستانىمدار بەلگىلى دارەجەدە بۇل ستراتەگيالىق ماقساتقا جامىلعى ءرول اتقاردى.
الاش قوزعالىسىنىڭ تابيعي مازمۇنى مەن تالاپ-تىلەگىن مويىنداۋعا كەدەرگى بولعان كەلەسى جاعدايعا توقتالايىن. 1917 جىلعى وكتيابر رەۆوليۋتسياسى ناتيجەسىندە بيلىككە كەلگەن كەڭەس وكىمەتى سول ۋاقىتقا دەيىن وتارلىق تاۋەلدىلىكتە ازاپ شەككەن قازاق حالقىنا ءوزىن-ءوزى بيلەۋ مۇمكىندىگىن (سامووپرەدەلەنيە) بەرۋ مىندەتىن كۇن تارتىبىنەن الىپ تاستاپ, ونىڭ ورنىنا تەك كەڭەستىك, ياعني تاپتىق نەگىزدەگى بيلىك جۇيەسىن ەنگىزەتىنىن مالىمدەدى.
قازاق قوعامىنا بايلانىستى (تەك قازاق قوعامىنا بايلانىستى ەمەس) ماسەلەنىڭ وسى مازمۇندا قويىلۋى قانشالىقتى نەگىزدى ەدى؟
تاريحي تاجىريبە كورسەتىپ بەرگەنىندەي, بولشەۆيزم تاراپىنان ۇلت ومىرىندەگى كەزەكتى دە مىندەتتى كەزەڭ – ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ ورنىنا تاپتىق جىكتەلۋدى ەنگىزۋ تەوريالىق تۇرعىدان قاتەلىك, ال ومىرلىك تاجىريبە تۇرعىسىنان ۇلت ومىرىنە جاسالعان قيانات ەدى.
جالپى بۇل ماسەلەنى سول تاريحي كەزەڭدە تەوريالىق تۇرعىدان الاشتىق زيالىلار تۋرا تۇسىندىرگەن ەدى. ماسەلەن, ەلدەس ومارۇلى 1927 جىلى تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابىندا مىناداي ويدى بىلدىرەدى: «مەنىڭ ۇلتشىلدىق سەنىمىم مىنانداي جاعدايعا بايلانىستى: مەن بارلىق باسقا ۇلتشىل وتانداستارىم سياقتى قازاق ەلىم جاقسى ءومىر سۇرسە ەكەن دەگەن ويدامىن. قازاق حالقى ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىن ەركىن دامىتقانىن قالايمىن…».
«مەنىڭ ول كەزدەگى… قالىپتاسقان كوزقاراسىم بويىنشا, – دەپ كورسەتتى الاشوردا ۇكىمەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ح. عابباسوۆ, 1929 جىلى 25 قاڭتاردا بەرگەن كورسەتۋىندە, – حالىق ءبۇتىن جانە بولىنبەيتىن قۇبىلىس ەدى, سوعان بايلانىستى مەن ساياسي قىزمەتىمدە (باسقالارمەن بىرگە) تەك قانا جالپىۇلتتىق مۇددەنى باسشىلىققا الدىم».
الاشتىقتاردىڭ مۇنداي مازمۇنداعى ۇستانىمى وسى مەزگىلدە ازيا مەن باسقا كونتينەنتتەردە ءجۇرىپ جاتقان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ باعدارلامالىق ۇستانىمىمەن تولىق ۇيلەسىمدى ەدى.
رەسەي كوممۋنيستىك پارتياسى قازاق ازاتتىق قوزعالىسىن تابيعي مازمۇنىنان ايىرىپ, ونى ۇلتتىق بوستاندىق ءۇشىن كۇرەس ارناسىنان شىعارىپ, تاپتىق نەگىزدە جىكتەلۋ, ءبولىنىپ-جارىلۋ جولىنا سالدى. بۇل, ارينە, قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا جاسالعان قيانات ەدى.
الاش قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان مارتەبەلى جيىندا الاشوردا ۇكىمەتىنە قاتىستى مىناداي ماسەلەگە نازار اۋدارماۋ قيسىنسىز بولار ەدى. كەڭەستىك تاريحناما 1917 جىلى 2-ءشى جالپىقازاق سەزىنىڭ الاش اۆتونومياسى مەن ونىڭ الاشوردا اتالاتىن ۇكىمەتىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلى-قارارلارىن نەگىزسىز كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەت ەسەبىندە باعالادى. وسى رەتتە مىناداي جاعدايدى ەسكەرگەن ءجون. ءبىرىنشىدەن, ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ شاقىرىلۋى بۇل قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان شارا بولاتىن. بۇكىل يمپەريا كولەمىن جايلاعان بەرەكەسىزدىك جاعدايىندا ءا.بوكەيحانوۆ باستاعان توپتىڭ بۇل سەزدى ۇيىمداستىرىپ, وتكىزۋ ارەكەتى اسا زور تاريحي جاۋاپكەرشىلىكتى مويىندارىنا العان ناعىز وتانشىلدىق ۇستانىمنىڭ ۇلگىسى ەدى. ەكىنشىدەن, سەزد قازاق قوعامىندا ەرتە زامانداردان قابىلدانعان سالت-ءداستۇر بويىنشا شاقىرىلدى. ۇيىمداستىرۋشى توپ ارنايى شاقىرۋدى ەل ىشىندەگى بەدەلدى جانە بەلگىلى دەگەن ادامدارعا جىبەردى. 1917 جىلعى قازاق قوعامى جاعدايىندا جالپىۇلتتىق جيىنعا وكىلدەر شاقىرۋدىڭ باسقا ءتيىمدى جولىن ويلاپ تابۋدىڭ ءوزى دە مۇمكىن ەمەس-ءتىن. جالپى, مۇنداي بۇكىل ۇلتتىق قۇرىلتايعا بارلىق وڭىرلەردەگى ەلگە تانىمال تۇلعالارعا حابار سالىپ شاقىرۋ قازاق قوعامىنداعى ەسكى زامانداردان ۇزىلمەي كەلە جاتقان ءداستۇر بولاتىن. ۇشىنشىدەن, ۇلتتىق قۇرىلتاي الاش اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ, ونىڭ الاشوردا اتالاتىن ۇكىمەتىن جانە توراعاسىن سايلادى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ نەگىزگى مىندەتى مەملەكەتتەگى بەرەكەسىزدىك, انارحيا جايلاعان جاعدايدا ەلدى بۇلىنشىلىكتەن ساقتاۋ ارەكەتى ەدى.
قورىتا ايتقاندا, ەلدەگى الاساپىران جاعدايدا قازاق قوعامىنىڭ بارلىق وڭىرلەرىنەن جينالعان وكىلدەردىڭ داۋىس بەرۋى ارقىلى سايلانعان الاشوردا ۇكىمەتى بۇل تولىق لەگيتيمدى بيلىك ءتۇرى بولاتىن. تاريح اقيقاتى الاشوردا ۇكىمەتىن وسى تۇرعىدان قابىلداۋدى تالاپ ەتەدى.
مامبەت قويگەلديەۆ,
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى,
قر ۇعا اكادەميگى
