بيىل – الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى. ۇلت تاريحىندا وراسان ورنى بار ايتۋلى داتانى نازاردان تىس قالدىرماي, جوعارى دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ پارىز بولسا كەرەك. ويتكەنى ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىز ەل بولىپ وتىرۋىمىز ءدال وسى الاش ارىستارىنىڭ ارمانى ەمەس پە ەدى؟ ەندەشە, الاشتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىن نازاردان تىس قالدىرۋعا استە بولمايدى.
1917 جىل قازاق تاريحى ءۇشىن عالامات جىل بولدى. ويتكەنى كەنەسارى حان قايتىس (1847 جىل) بولعاننان كەيىن 70 جىل وتكەن سوڭ الاش رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. ەكى جىل, ءۇش اي تاۋەلسىز ەل بولىپ تۇرعان مەملەكەت 1920 جىلى كەڭەس وكىمەتىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. بىراق ءدال وسى الاش ارىستارى ەندى ءبىر 70 جىلدان كەيىن, ياعني, 1991 جىلى قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋىنا نەگىز قالاپ كەتتى. وسى رەتتە سانداردىڭ سيقىرىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتكەن ءجون سياقتى. سەبەبى ءاليحان بوكەيحان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعاندا 51 جاستا بولسا, ال ەلباسى 50 جاسىندا تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ باسشىسى اتاندى.
ازەربايجاننان نەگە ۇلگى المايمىز؟
الاش ارىستارىنا قانداي قۇرمەت كورسەتۋ كەرەك دەگەن سۇراق قويىلعان كەزدە اركىم ءارتۇرلى ۇسىنىس ايتادى. ماسەلەن, ەسكەرتكىش ورناتۋدان باستاپ, دەرەكتى جانە كوركەم فيلم ءتۇسىرۋ كەرەك دەگەنگە دەيىنگى ۇسىنىس-تىلەكتەر ورتاعا سالىنادى. سونداي-اق, مەكتەپ پەن كوشەگە الاش ارىستارىنىڭ اتىن بەرۋ تۋرالى باستاما كوپتەن بەرى كوتەرىلىپ ءجۇر. مۇنىڭ ءبارى – نەگىزدى ۇسىنىستار. الايدا الاش ارىستارىنا بۇدان دا جوعارى دەڭگەيدە قۇرمەت كورسەتۋگە بولا ما؟ مىسالى, ازەربايجان مەن ارمياندار 1918 جىلدىڭ 28 مامىر كۇنى وزدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ, رەسەي يمپەرياسىنان ىرگەسىن ءبولىپ شىققان بولاتىن. وسى ايتۋلى داتانىڭ قۇرمەتىنە وراي قوس مەملەكەت 28 مامىر كۇنىن رەسپۋبليكا كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتىپ ءجۇر.
– ازەربايجاندار مەن ارميانداردىڭ 28 مامىردى رەسپۋبليكا كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتۋى تاريحي تۇرعىدان العاندا, نەگىزدى جانە دۇرىس بولىپ سانالادى. ويتكەنى ولار بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدى 1918 جىلى قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ تاريحي جالعاسى رەتىندە باعالاپ وتىر. ءبىز دە ازەربايجاندار مەن ارمياندار سياقتى 13 جەلتوقساندى رەسپۋبليكا كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك ەدى. سەبەبى 1917 جىلعى 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا ورىنبوردا ءىى-جالپىقازاق قۇرىلتايى ءوتىپ, الاشوردا مەملەكەتى جاريالاندى. ال 1991 جىلى قۇرىلعان تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتى 99 جىل بۇرىن جاريالانعان الاشوردا مەملەكەتىنىڭ تاريحي جالعاسى بولىپ سانالادى, 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك بىزگە اسپاننان سالبىراپ تۇسكەن جوق, – دەيدى مامبەت قويگەلدى.
شىنى كەرەك, قازىر جاستار تۇگىل, ءبىزدىڭ ورتا, اعا بۋىننىڭ ءوزى الاشوردا مەملەكەتىن قوعامدىق ۇيىم, ارى كەتسە, قوعامدىق قوزعالىس رەتىندە عانا باعالاپ ءجۇر. الايدا ءاليحان بوكەيحان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولدى. بۇل دەگەنىڭىز, الاشوردا مەملەكەتىنىڭ ءوز تىزگىنى ءوز قولىندا بولعانىن بىلدىرەدى.
الاش اللەياسىن اشۋ كەرەك
ال الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىندا الاش اللەياسىن اشۋ كەرەك دەگەن پىكىردە. مىسالى, قازىرگى ەلىمىزدىڭ استاناسىنان باستاپ, الاشتىڭ العاشقى استاناسى بولعان ورىنبور مەن سەمەيگە دەيىن «الاش اللەياسىن» اشۋعا بولادى.
– ويتكەنى ءدال وسىنداي «الاش اللەياسى» باتىس جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنىڭ اۋداندارىندا بار. اۋدان ورتالىعىندا اشىلعان وسىنداي كەشەندەردىڭ استانادا سالىنباۋى ءتىپتى ەرسى. سونداي-اق, الاش ارىستارىنىڭ ارقايسىسىنىڭ ەڭبەكتەرىن جيناستىرىپ, «الاشوردا» كوپتومدىعى قۇراستىرىلۋى قاجەت. الاشوردا مەملەكەتىنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي الاش ارىستارىنىڭ 100 تومدىعىن شىعارساق, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. بۇل الاش قايراتكەرلەرىنە جاسالىنعان ەڭ ۇلكەن سىيلىق بولار ەدى. سونىمەن قاتار الاشوردا كىتاپحاناسىن اشىپ, ونى كەرەك-جاراقتارمەن قامتاماسىز ەتسەك دەيمىن, – دەيدى تۇرسىن جۇرتباي.
سونداي-اق, ول الاش ارىستارىنا استانادا, سەمەيدە, قىزىلوردادا, ماسكەۋدە, ومبىدا, پەتەربوردا, ورىنبوردا, ساراتوۆتا ەسكەرتكىشتەر قويىلىپ, كوشە اتتارى بەرىلۋى ءتيىس دەگەن پىكىردە. ويتكەنى ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش ارىستارىنىڭ اتالعان قالالاردا ىزدەرى سايراپ جاتىر.
– بىرەۋ بىلەر, بىرەۋ بىلمەس, سەمەيدە ءاليحان بوكەيحان تۇرعان ءۇي بار. اتالعان عيماراتتا ارنايى مۇراجاي جاساساق ءجون بولار ەدى. ويتكەنى ول ۇيدە تەك ءاليحان بوكەيحان عانا ەمەس, سونىمەن قاتار احمەت بايتۇرسىنۇلى, مىرجاقىپ دۋلاتۇلى, مۇحتار اۋەزوۆ سىندى, تاعى دا باسقا الاش قايراتكەرلەرى تۇرعان بولاتىن, – دەيدى الاشتانۋشى.
ايتپاقشى, جۋىردا مامبەت قويگەلدى الاش مۇراجايىن اشۋ ءۇشىن ءوز قالتاسىنان 300 مىڭ تەڭگە بەرەتىنىن ايتقان ەدى. قازىرگى تاڭدا ارنايى ەسەپ-شوت اشىلىپ, قارجى جينالىپ جاتىر. تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا, ۇكىمەتكە قاراپ جالتاقتاي بەرمەي, ءاربىر ازامات الاش تويىنا اتسالىسۋى كەرەك.
100 جىلدىققا 100 تەلەسەريال تۇسىرسەك
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور ديحان قامزابەكۇلى الاشوردا مەرەيتويىنىڭ مەملەكەتتىك ماڭىزى بار مەرەكە, سوندىقتان دا ول جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە اتالىپ ءوتىلۋ كەرەك دەگەن پىكىردە.
– نەگىزى, مەرەيتويدىڭ ءمان-ماڭىزىن حالىققا جەتە ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن الاشتى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى كەڭ كولەمدە ناسيحاتتاۋى ءتيىس. ماسەلەن, كونفەرەنتسيالاردان بولەك دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەر تۇسىرىلسە قانداي تاماشا بولار ەدى. ءتىپتى, الاش تاريحىن قامتيتىن 100 جىلدىققا 100 سەريالى تەلەتوپتاما تۇسىرىلسە, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. شىنىن ايتقاندا, وسى ۋاقىتقا دەيىن ءاليحان بوكەيحانعا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە كوڭىل بولگەن جوقپىز. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا استانا نە بولماسا الماتىداعى ۇلكەن ۋنيۆەرسيتەتكە الەكەڭنىڭ اتىن بەرۋ كەرەك, – دەيدى الاشتانۋشى.
ءيا, الاشتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي بۇدان دا باسقا قىرۋار شارۋا جاساۋعا بولادى. الايدا ازىرگە اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي جاعىمدى جاڭالىق بولماي تۇر. جىل باسىندا بۇرىنعى ۆيتسە-پرەمەر يمانعالي تاسماعامبەتوۆ الماتىداعى احمەت بايتۇرسىنۇلى مۇراجايىنا بارىپ, الاشتىڭ 100 جىلدىعى جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ وتىلەدى دەپ مالىمدەگەن بولاتىن. ول كىسى ماسكەۋگە اۋىسقانىمەن, ۇكىمەت ورنىندا عوي. ۇلتىن سۇيگەن ارىستار جوعارى دەڭگەيدە ۇلىقتالادى دەگەن سەنىمدەمىز.
سەرىك قۇدايبەرگەنۇلى
