استانا اكىمى باقىت سۇلتانوۆتىڭ حالىققا ەسەپ بەرۋ كەزدەسۋىنە كەلگەن تۇرعىندار قالا باسشىسىنا ءوز ساۋالدارىن قويىپ, تولىققاندى جاۋاپ الدى. ايتا كەتەرلىگى, زالداعى حالىقپەن قاتار ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن «كورمە» ورتالىعىنا جينالعان جۇرت تىكەلەي قوسىلۋ ارقىلى سۇراقتارىن قويۋعا مۇمكىندىك الدى. باقىت تۇرلىحانۇلى بايانداماسىن وقىپ, زالداعى تۇرعىنداردىڭ ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرىپ جاتقان كەزدە ونىڭ جەكە قابىلداۋىنا 200-دەن اسا ادام جازىلدى.
بالالار الاڭقايى نەگە جوق؟
يلينكا ىقشام اۋدانىنىڭ تۇرعىنى اللا كاجىتاەۆا 2007 جىلى مەملەكەتتىك باعدارلامامەن ءاس-
كەري قالاشىق ورنالاسقان جەردەن ءۇي العان. اسكەري قالاشىقتىڭ اشىلۋ ءراسىمىنە مەملەكەت باسشىسى قاتىسقان سول كەزدەگى جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى قالاشىقتا بالالار وينايتىن الاڭقاي سالىناتىنىنا ۋادە بەرىپتى. الايدا ارادا 10 جىل وتسە دە ەشقانداي الاڭقاي (سىرعاناق, اتكەنشەك) سالىنباعان. الاڭقايعا بولىنگەن جەر ۋچاسكەسى سۋپەرماركەتكە بەرىلىپتى. «يلينكادا 20 مىڭ حالىق تۇرادى. شىنىن ايتسام, بىزدە ءدامحانا, تويحانادان باسقا ەشتەڭە جوق. كوپبالالى وتباسىلار جەتەرلىك. ەشقانداي بالالار وينايتىن ورىننىڭ بولماۋى جانىمىزعا باتادى. بۇل سونشالىقتى قيىن ماسەلە مە؟ جىل سايىن اۋدان اكىمى قۇر ۋادەمەن كەلەدى. قاشان شەشەسىزدەر؟» دەگەن رەنىشىن جەتكىزدى قالا تۇرعىنى. استانا اكىمى ماسەلەنىڭ وڭ شەشىلەتىنىن ايتىپ, سەندىردى. «ءبىز جۋىردا شەتكى اۋداندارداعى جەلەكجولدار تۋرالى ماسەلەلەردى قايتا قارادىق. بيىل 39 سىرعاناق, 33 مۇز ايدىنىن اشتىق. مىسالى, ونداي سىرعاناق «كيرپيچنىيدا» بۇرىن ەشقاشان سالىنباعان» دەدى ول. ال اۋدان اكىمى: «يلينكادا 12 بالالار الاڭقايىن سالۋعا جەر ۋچاسكەسى ءبولىندى. بيىل 1 تامىزعا دەيىن بارلىق نىساندار سالىنىپ بىتەدى» دەگەن جاۋاپ قايىردى.
ورتالىق پەن شەتكى ايماقتىڭ دەڭگەيى ءارتۇرلى
ساياساتتانۋشى ەرلان سايروۆ قازىرگى كەزدە قالا ورتالىعى مەن شەتكى ايماقتاعى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ ءارتۇرلى ەكەنىن ايتتى. «بۇل جەردە كونتراست بايقالىپ تۇرادى. استانالىقتاردىڭ ورتاق الەۋمەتتىك ستاندارتى دەگەن جوبانىڭ قاجەت ەكەنى داۋسىز. ەگەر وسىنداي جوبانى جۇزەگە اسىراتىن بولساق, استانا ادىلەتتىلىك سالتانات قۇرعان قالانىڭ بىرىنە اينالار ەدى. ءسىزدىڭ بۇل ماسەلەگە پىكىرىڭىزدى بىلگىم كەلەدى» دەپ سۇرادى ە.سايروۆ. باقىت تۇرلىحانۇلى ورتاق الەۋمەتتىك ستاندارتتار تۋرالى ۇسىنىستى بىردەن قولداپ: «مەن «شەتكى اۋماعى جوق قالا» قاعيداتى جونىندە ايتتىم. ءبىز ساۋلەت-قۇرىلىس سالاسىندا شەشىم قابىلداعان كەزدە پوليتسەنتريزم جۇيەسىن دامىتۋدى نازاردان تىس قالدىرمايمىز. مىسالى, قالانىڭ الىس شەتىندە تۇراتىن ادام «مەگا سيلك ۋەي»-گە بارماي-اق, ءوزىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن تۇراتىن اۋداندا-اق قاناعاتتاندىرۋى قاجەت. ەگەر ءسىزدىڭ مۇنداي ۇسىنىسىڭىز بولسا, مەنىڭ قابىلداۋىما كەلىڭىز. ورتاق الەۋمەتتىك ستاندارتتارعا قاتىستى جاڭا ءبىر جوبانى ازىرلەپ, ەلورداداعى تاعى ءبىر تابىستى جوبا رەتىندە ىسكە قوسايىق» دەپ جاۋاپ بەردى.
سونىمەن قاتار, ەرلان سايروۆ ليفتىلەردىڭ توقتاپ قالۋىنا قاتىستى ساۋال قويدى. «كلينيكالىق ءولىم قاۋپى تونگەن ادامدى 10 قاباتتان ليفتىمەن دارىگەرلەر اكەلە جاتقاندا ءليفتى توقتاپ قالدى. ءبىز جارتى ساعات تۇردىق. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن قالاداعى بارلىق ليفتىلەرگە تەكسەرۋ جۇرگىزۋ كەرەك. سىزدەر مۇنداي تەكسەرۋ جۇرگىزدىڭىزدەر مە؟» دەپ سۇرادى ول. قالا باسشىسى بۇل ماسەلە ءوز شەشىمىن تاباتىنىنا سەندىردى. «قازىر قالادا 6653 ءليفتى بار. ءبارى ەسەپكە الىنعان. وتكەن جىلى ارنايى باعدارلاما قابىلداپ, ىسكە اسىردىق. سونىڭ ناتيجەسىندە ليفتىلەرگە قاتىستى جانجالدار 80 پايىزعا دەيىن قىسقاردى. ليفتىلەردىڭ بۇزىلۋى نەمەسە توقتاپ قالۋىنا كوبىنەسە تەحنيكالىق اقاۋ ەمەس, ادام فاكتورى سەبەپ بولاتىنىن انىقتادىق. تۇرعىنداردى ساقتىققا شاقىرۋ ماقساتىمەن ارنايى روليك تە دايىندادىق. ءليفتىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىن بۇزاتىن ۆاندالدار دا بار. ءسىز وتە دۇرىس ماسەلەنى كوتەردىڭىز. مۇنى ەشقاشان باقىلاۋىمىزدان شىعارمايمىز» دەدى ول.
ينۆاتاكسي سانى كوبەيەدى
راقىمجان داۋرەن ەسىمدى ازامات ينۆاتاكسي ماسەلەسىن كوتەردى. ول قالا باسشىسىنا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردى قامقورلىققا الۋدى ۇمىتپاعانى ءۇشىن العىس ءبىلدىردى. «ينۆاتاكسيدىڭ كولىكتەرىنىڭ سانى ءالى دە از. 1080 ادام كولىكتىڭ وسى ءتۇرىنىڭ قىزمەتىن پايدالاناتىنىن وقىدىم. الايدا تاعى قانشاما ادام وسى تاكسيدىڭ قىزمەتىن پايدالانعىسى كەلەدى. ينۆاتاكسي كولىكتەرىنىڭ سانىن ارتتىرۋعا بولا ما؟» دەگەن داۋرەننىڭ ساۋالىنا قالا اكىمى: «ينۆاتاكسي – بۇل دا ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى. بۇگىن دە, بولاشاققا دايىندالىپ جاتقان ستراتەگيادا ينكليۋزيۆتى ساياساتقا ەرەكشە كوڭىل بولەمىز. ناقتى شارالار قابىلداندى. قازىر قالادا وسىنداي 23 ينۆاتاكسي كولىگى بار. ءبىز بۇل ساندى 30-عا دەيىن كوبەيتەمىز. بيۋدجەتتىڭ مۇمكىندىگىنە قاراي الداعى ۋاقىتتا دا وسى ماسەلە نازاردان تىس قالمايدى» دەپ جاۋاپ قايىردى.
جىلى ايالداما مەكتەپ, اۋرۋحانا ماڭىنا سالىنادى
سۇراق قويۋ بارىسىندا قالا تۇرعىنى ماحامبەت وتەنوۆ اكىمگە: «ەكسپو اۋدانىندا جىلى ايالداما سالىنا ما؟ اسىرەسە, ت.رىسقۇلوۆ كوشەسىندەگى اۋرۋحانالار ورنالاسقان جەردە سالىنسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى» دەگەن ساۋال قويدى. باقىت سۇلتانوۆ جىلى ايالدامالارعا دەگەن سۇرانىستىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىن تىلگە تيەك ەتتى. «بىراق ولار باسىمدىق بەرىلگەن تارتىپپەن ورناتىلادى. ول جەردە الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىم نىساندارى بولۋى شارت. مىسالى, مەكتەپ, اۋرۋحانالار تۇرعان جەرگە كوپ ادام قاتىنايدى. ءسىز سۇراعان ەكسپو اۋدانىندا ورناتۋعا دەگەن قاجەتتىلىك بولعان جوق. ەگەر دە ازاماتتاردان بەلگىلى ءبىر وتىنىشتەر كەلىپ تۇسەتىن بولسا, ءبىز بۇل ماسەلەنى جەدەل قاراپ, شەشىم قابىلدايمىز. بۇگىنگە دەيىن قالادا بارلىعى 74 جىلى ايالداما ورناتتىق. مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك اياسىندا وسىنداي ءىستى قولعا العىسى كەلەتىن كاسىپكەرلەر كوپ. ياعني, جىلى ايالدامالاردىڭ سانىن الداعى ۋاقىتتا كوبەيتەمىز» دەدى ول.
باستاۋىش سىنىپقا– ىستىق تاماق
قالا اكىمىنە سۇراق قويۋ بارىسىندا ءتورت بالانىڭ اناسى جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ دا ىستىق تاماقپەن قامتاماسىز ەتىلسە دەگەن ءوتىنىشىن ءبىلدىردى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە باقىت سۇلتانوۆ ۇكىمەت قاۋلىسىمەن مەكتەپتە تەگىن تاماقپەن قامتىلعان بالالاردىڭ توبى بەكىتىلگەنىن العا تارتتى. «ولاردىڭ اراسىندا اتا-اناسىنان ايىرىلعان, جاعدايى تومەن وتباسىلاردان شىققان وقۋشىلارعا باسىمدىق بەرىلگەن. وسى ماسەلە بويىنشا ءبىلىم باسقارماسىنا ءتيىستى تاپسىرمالار بەرەمىن. بىراق ءبىر ايتارىم, ەلىمىز بويىنشا تەك بىزدە عانا باستاۋىش سىنىپتىڭ بۇلدىرشىندەرى تولىعىمەن ىستىق
اسپەن قامتاماسىز ەتىلگەن» دەدى استانا اكىمى.
كوك تۇتىننەن قالاي ارىلامىز؟
استانانى اسىرەسە جەلسىز, ايازدى كۇندەرى كوك ءتۇتىن باسىپ قالاتىنى ادەتكە اينالعانداي. بۇل پروبلەمانىڭ قالاي شەشىلىپ جاتقانى تۋرالى تۇرعىنداردىڭ ءبىرى قويعان ساۋالعا قالا اكىمى وعان بىردەن-ءبىر سەبەپ كومىر جاعاتىن پەش ەكەنىن جەتكىزدى. «بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ەكى جاعدايدى قاراستىرىپ وتىرمىز. ونىڭ ءبىرى – گازداندىرۋ. تۇرعىنداردىڭ شىعىنى پەش اۋىستىرۋعا كەتەدى. بۇل رەتتە ءبىز ارنايى باعدارلاما ازىرلەپ, پەش اۋىستىرۋدىڭ ىڭعايلى جولدارىن ۇسىناتىن بولامىز. سونداي-اق گازداندىرۋ ەكولوگيانىڭ دا جاقسارۋىنا اكەلەدى. كوك ءتۇتىننىڭ ورناۋىنا كولىكتەر دە اسەرىن تيگىزىپ وتىر. اسىرەسە, كەپتەلىس كەزىن ەرەكشە ايتا كەتكەن ءجون. اۋاعا تارالاتىن زياندى قالدىقتاردىڭ 16 پايىزىن قۇرايدى. سول سەبەپتى, ءبىز ءبىر باعىتتاعى قوزعالىستى ەنگىزۋمەن قاتار, قوسىمشا وڭ جاقتاعى بۇرىلىستاردى اشۋ ارقىلى ماسەلەلەردى شەشۋ جولىن قاراستىرىپ وتىرمىز. بۇل پروبلەمانى كەشەندى تۇردە شەشۋدى قولعا الامىز» دەدى اكىم.
«جاعالاۋ-3» قولدانىسقا قاشان بەرىلەدى؟
«بىزگە ءسىزدىڭ كومەگىڭىز قاجەت بولىپ تۇر. ماسەلە مىنادا بولىپ تۇر, «جاعالاۋ-3» تۇرعىن ءۇي كەشەنىنىڭ قۇرىلىسى بىتەر ەمەس, ناقتىراق ايتقاندا, بىرپودەزدى 37 بلوك. ونىڭ سالۋشىسى – ديرەكتور كوتلياروۆ. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ ءۇي «نۇرلى جەر» باعدارلاماسىنا ەنبەي قالىپتى. سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز» دەدى ۇلەسكەرلەردىڭ ءبىرى.
استانا اكىمى ۇلەسكەرلەردىڭ ماسەلەسى ءوزىنىڭ باقىلاۋىندا تۇرعانىن جەتكىزدى. «مەنىڭ ورىنباسارىم ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا جەتەكشىلىك ەتەدى. بىراق وزدەرىڭىز بىلەتىندەي, سەرگەي حوروشۋن باسقا جۇمىسقا اۋىسىپ كەتتى. الايدا بۇل جۇمىس توقتاپ قالمايدى. ءاربىر نىسان بويىنشا قارجى-ەكونوميكالىق مودەل قۇرىلعان. ناقتى جوسپارى بار. كۇنى كەشە عانا ءبىر توپ ۇلەسكەرمەن جانە كوتلياروۆتىڭ وزىمەن كەزدەستىم. «جاعالاۋ-3» بويىنشا ايتارلىقتاي پروبلەما جوق. الايدا نىسان تۇرعىزۋشىنىڭ وزىندە قيىندىقتار بولىپ تۇر. ايتۋىنشا, قالعان شىعىندى وتەۋ ءۇشىن بانكپەن كەلىسىم بار ەكەن. از عانا شىعىن قالىپتى. قازىر ليفتىلەرىن ورناتۋ سەكىلدى ىشكى شارۋالارى قالدى. بىزگە ناۋرىز ايىندا قولدانىسقا تاپسىراتىنى تۋرالى ۋادە بەرىلدى»
دەپ جاۋاپ قايتاردى باقىت سۇلتانوۆ.
كومىر قورى جەتكىلىكتى
استانادا كومىر تاپشىلىعى جوق. ەلوردا تۇرعىنىنىڭ ءتيىستى ساۋالىنا وسىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن قالا باسشىسى بۇل باعىتتا قانداي جۇمىستار قولعا الىنعانىنان حابار بەردى.
– ءار اپپاراتتىق جيىندا قالاداعى كومىر قورى تۋرالى اقپارات تىڭدالادى. تۇيىقتاردىڭ ءبارىن ءوزىم ارالاپ شىقتىم. قازىر بۇل جۇمىستى جولعا قويدىق. اپتاسىنا تۇيىقتارعا كومىردىڭ 13-14 تونناسى جەتكىزىلەدى. بۇعان قاتىستى ماسەلەلەر تۋىنداپ جاتقان جوق. ءبىز بارلىق تۇيىقتاردىڭ يەلەرىمەن مەموراندۋمعا وتىرىپ, كومىر باعاسى 15-20 پايىزعا ارزانداتىلدى, – دەدى ب. سۇلتانوۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا, قالادا كومىر تاپشىلىعى ماسەلەسىن جويۋمەن قاتار تۇرعىندار ساپالى كومىردى الۋ ءۇشىن ءتيىستى جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر.
– كومىر تۇتىنۋشىعا جەتكەنشە بىرنەشە كەزەڭنەن وتەدى. كەنىشتەن ۆاگوندارمەن تۇيىقتارعا جەتكىزىلىپ, ءارى قاراي كومىردى ساتۋشىلاردىڭ جۇك كولىكتەرىنە ارتىلادى. پايدالانۋشىعا قۇم سياقتى ابدەن ۇساقتالىپ جەتەدى. مۇنداي كومىر پەشتە جىلدام جانىپ كەتەدى. سونىڭ ءتۇتىنىن ءبىز جۇتامىز. سوندىقتان قازىر ساپالى كومىردى كەنىشتەن استاناعا تىكەلەي جەتكىزۋ ماقساتىن كوزدەيتىن باعدارلاما ازىرلەي باستادىق.
پەشتەر بويىنشا دا جۇمىس ىستەۋ كەرەك. پەش ءوندىرۋشىلەرمەن بايلانىسقا شىعۋ ارقىلى جەكە ۇيلەردىڭ يەلەرى شامامەن العاندا 17 مىڭ تەڭگەگە كومىر ساتىپ الاتىن بولسا, ءبىر ماۋسىمدا 170 مىڭ تەڭگە جۇمسايتىنىن ەسەپتەپ شىعاردىق. سول اقشاعا ول ءبولىپ تولەۋ جولىمەن جاقسى پەش ساتىپ الا الادى, – دەدى استانا اكىمى.
قۇدىقتار تورلارمەن قاپتالۋدا
وتكەن جىلى iKomeك-كە تۇسكەن تۇرعىنداردىڭ حابارلامالارى ارقىلى قالاداعى قۇدىقتاردىڭ 5 مىڭنان استام قاقپاعى ۇرلانعانى انىقتالدى. استانا اكىمى ءوز بايانداماسىندا كوممۋنالدىق كاسىپورىندار مەن پوليتسەيلەر بۇل ماسەلەنى الدىن الۋ ءۇشىن ۇنەمى رەيدتەر جاسايتىنىن ايتسا دا, سۇراق-جاۋاپ كەزەڭىندە اشىق قۇدىقتار بويىنشا وعان بىرنەشە ساۋال قويىلدى. ب.سۇلتانوۆ بۇل ماسەلە ءالى دە وزەكتى بولىپ وتىرعانىن, كۇنى كەشە عانا قايعىلى جاعداي ورىن الىپ, اشىق قۇدىقتان ۇل بالانىڭ دەنەسى تابىلعانىن وكىنىشپەن ايتتى.
– ءبىز بۇل ماسەلە بويىنشا جەدەل ءارى جۇيەلى شارالاردى قابىلداپ جاتىرمىز. ءتيىستى قىزمەتتەرمەن بىرگە قالاداعى بارلىق 65 مىڭ قۇدىقتى قاراپ شىقتىق. اسا ماڭىزدى بولىپ سانالاتىن ولاردىڭ 13 مىڭىندا ىستىق سۋ بار. تەرەڭ قۇدىقتاردى ارنايى تورلارمەن جاپتىق. قازىر بارلىق قۇدىقتاردى قوسىمشا پوليەتيلەن تورلارمەن قاپتاۋ تۋرالى شەشىم شىعاردىق. بۇل جاعدايدا قاقپاق ۇرلانسا دا, ادامعا ەش قاۋىپ كەلمەيدى, – دەدى قالا باسشىسى.
استانا اكىمى مەتالل سىنىقتارىن قابىلدايتىن ورىندارعا قاتىستى دا پىكىرىن ءبىلدىردى.
– زاڭ ارقىلى بۇعان تىيىم سالا المايمىز. كەز كەلگەن ادام مۇنداي ورىندى اشا الادى. الايدا جەكە ۇيلەر اۋماعىندا مەتالل قابىلداۋ ورنىن اشۋعا بولمايدى. ەگەر وسىنداي زاڭسىزدىق انىقتالسا, ولاردى جابۋ ءۇشىن شارالار قولدانامىز. قالا تۇرعىندارىنا ءوتىنىشىم بار, وسىنداي ورىندار تۋرالى حابارلاپ وتىرساڭىزدار ەكەن.
سول ارقىلى پايداعا كەنەلگىسى كەلگەندەرگە دە ايتارىم, ىستەرىڭىز ادامدارعا جۇيەلى تۇردە قاۋىپ تۋدىراتىن جاعدايعا جەتتى, – دەدى ب. سۇلتانوۆ.
تولەن تىلەۋباي,
امانعالي قالجانوۆ
