قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, تالانتتى زەرگەر بەرىك ءالىبايدى بىلمەيتىن قازاق جوق. بابامىزدىڭ اسىل ونەرىن ارداقتاپ جۇرگەن دارىندى ازامات تۋرالى باسپاسوزدە كوبىرەك جازىلدى. ءبىز ەندى زەرگەرلىك ونەردىڭ شىڭىنا شىققان شەبەردىڭ ەتنوگرافيالىق مۋزەيى جايىندا سىر تارتساق دەيمىز.
تەكتى ونەردىڭ تارلانى
بەرىك اعامىزدىڭ بابالارى ۇستا بولعان. اتاسى ءالىبايدىڭ ءىنىسى ءالىمباي كورىك ۇستاعان. ال اكەسى ساتىمبەك تە ونەردەن قارا جاياۋ بولماعان. جىلقىنىڭ ابزەلدەرىن جاساعان. ول بالا كۇنىنەن سۋرەتشى بالا اتانادى. سول ونەردى ارمەن قاراي جالعاستىرامىن دەپ ارمان قۋىپ الماتىعا كەلەدى. قازىرگى ورال تاڭسىقباەۆ اتىنداعى كوركەمسۋرەت ۋچيليششەسىنە وقۋعا تۇسەدى. وسىلاي باستالعان كىشكەنە جول كەيىن ۇلكەن داڭعىلعا اينالادى. بۇگىندە ونى جالپاق ەل ەمەس شەت جەردىڭ ازاماتتارى دا جاقسى بىلەدى. ول جاساعان زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ دەنى وزگە مەملەكەتتەردە باعالى سانالادى. وسى جولى ول كىسىنىڭ شەبەرلىگى ەمەس, كوللەكتسيا جيناۋ قاسيەتى قىزىقتىردى.
–بالالىق شاعىمنان كونە جادىگەرلەرگە جاقىن بولىپ ءوستىم. مەنەن ۇلكەن مارقۇم سەرىك دەگەن اعام بولدى. ۇزاق جىلدار بويى ىشكى ىستەر سالاسىندا قىزمەت ىستەدى. سول كىسى ميليتسياعا ءارتۇرلى جاعدايمەن تۇسكەن ادامداردان العان قارۋلارىن ۇيگە الىپ كەلەتىن. مەن وعان جاتا جابىساتىن ەدىم. كوبىسى ازامات سوعىسىندا قولدانىلعان قارۋلار ەدى. سولاردى بىرتىندەپ جيناي باستادىم, الماتىعا وقۋعا بارعاندا ولاردى وزىممەن الىپ كەتىپ, جالداعان پاتەرىمە ءىلىپ قويدىم. العاشقى كوللەكتسيام سولاي باستالدى. كەيىن ءوزىم دە زەرگەرلىكپەن اينالىستىم. قالتاما قارجى ءتۇستى. ءسويتىپ كونە زاتتاردى ساتىپ الا باستادىم. قازىر جەكە كوللەكتسيامدا تاس عاسىردان باستاپ, قولا ءداۋىر مەن ساق زامانىندا پايدالانعان قارۋلار بار. 17-18 عاسىردا كادەگە اسقان ەتنوگرافيالىق جادىگەرلەر دە كەزدەسەدى. سونىڭ ءبارى مۋزەيىمە سىيماۋعا اينالدى, – دەدى بەرىك ءالىباي.
كيىز ءۇيدىڭ قاسيەتى
ەكى قاباتتى ەڭسەلى ءۇيدىڭ اۋلاسىندا بەس قاناتتى كيىز ءۇي تىگىلگەن. ول بىزگە قۇددى ءبىر ەتنوگرافيالىق اۋىل سەكىلدى جىلى اسەر قالدىردى. ونى قاراقالپاقستاننان كەلگەن قانداسىمىزدان ساتىپ الىپتى. ءۇيدىڭ ءىشى ۇلتتىق ويۋلارمەن بەزەندىرىلگەن. كونە ساندىقتار, قۇراق كورپەلەر, باسقۇرلار قىسقاسى, ەرتەدە اتا-بابامىز ۇستانعان جابدىقتاردىڭ ءبارى قويىلعان. قىزىعىپ قارايسىز. ولاردىڭ دەنى 19-عاسىردىڭ جادىگەرلەرى سانالادى. 15-16 عاسىردا عۇمىر كەشكەن قازاق باتىرىنىڭ ساۋىتى ىلىنگەن. ءبىر بۇرىشتا كونە كۇبى كۇمبىرلەپ تۇر. كوزدەن بۇل-بۇل ۇشىپ بارا جاتقان قۇندىلىقتارىمىزدى كورىپ, ەرتەگى الەمگە ەنگەندەي كۇي كەشتىك. ايتا كەتەيىك, ەلورداعا كەلگەن شەتەلدىك دەلەگاتسيالاردى ءبىزدىڭ ازاماتتار وسىندا اكەلۋگە قۇمارتىپ تۇرادى ەكەن. ولار شەبەردىڭ جەكە كوللەكتسياسىن كورىپ, كوشپەندىلەر تاريحىن تانيدى. سونداي قادىرلى قوناقتارعا قازاقى كيىز ۇيدەن ءدام تاتقىزىپ, حالقىمىزدىڭ قوناقجايلىلىق قاسيەتىن كورسەتەدى.
ساۋكەلەدە تۇنعان سىر
مۋزەيدەن كوزىمىزگە ەرەكشە تۇسكەن ساۋكەلە تۋرالى سىر تارتقىمىز كەلدى. اعامىز ونى ۇلكەن قىزى تۇرمىسقا شىققاندا جاساپتى. كوركەمدىگى جوعارى تۋىندى دەپ ايتۋعا بولادى. وعان بار ءوڭىردىڭ ۇلگىسىن سالعان. ساۋكەلەنىڭ اشەكەيلەرى تازا كۇمىستەن ءورىلىپ, بارقىتتان تىگىلگەن. ونى جاساۋ ءۇشىن زەرگەر كوپ ەڭبەكتەنىپتى. «بابالارىمىز قىزى ۇزاتىلار كەزدە بار مالىن شاشسا دا ايانىپ قالماعان. سوندىقتان مەن دە قىزىما ماڭگىلىك ەستە قالاتىنداي ساۋكەلە جاساعىم كەلدى. ءسويتىپ, ساۋكەلەنى قىزىم ۇزاتىلىپ بارا جاتقاندا باتامدى بەرىپ, كيگىزدىم. ول قازىر وتباسىمىز ءۇشىن قۇندى جادىگەرگە اينالدى» دەپ ونىڭ تاريحىنان ءسوز قوزعادى. راسىندا, ساۋكەلەدە تەرەڭ سىر بار ەكەنىن انعاردىق.
زەرگەردىڭ كۇمىسپەن كۇپتەپ جاساعان القالارى, جۇزىكتەرى, بىلەزىكتەرى جانە سىرعالارى دا اسەمدىگىمەن كوز تارتادى. اشەكەي بۇيىمدارىنىڭ ءبارى دە تازا كۇمىستەن جاسالعان. ارينە, التىن, جەز, مىس, اقىق, پەرۋزا, مالاحيت جانە قۇلپىرما تاستى قوسىمشا پايدالانعان. سونىمەن بىرگە ۇستانىڭ قولىنان شىققان كەزدىك, پىشاق, قانجارلار دا جۇتىنىپ تۇر. رەڭدەرى ءجۇز قۇبىلادى. ءبىر بولمەنىڭ ءىشى ات ابزەلدەرگە ارنالعان. ولاردىڭ كونەسى 16-17 عاسىردان باستاۋ الادى. حالقىمىزعا تانىلعان قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ تۇپنۇسقا تۋىندىلارى توردەن ورىن العان.
ماساتىداي قۇلپىرعان كىلەمدەر
بالا كۇنىمدە اۋىلداعى اجەلەرىمنىڭ كىلەم توقيتىن ونەرىن ءوز كوزىممەن كورگەن ەدىم. كەيىن ول ۇمىتىلىپ قالدى. قازىر ەشكىم دە كىلەم توقىمايدى. ءبارىمىز دە دايىنعا جۇگىرەمىز. اعامىزدىڭ جينالىپ تۇرعان ءتۇرلى-ءتۇستى كىلەمدەرىن كورگەندە كوز الدىما اۋىلداعى اجەلەرىممەن بىرگە كەتكەن قازاقتىڭ ساف ونەرى ويىما ءتۇستى. زەرگەردىڭ جەكە كوللەكتسياسىندا كىلەمنىڭ ءتۇر-ءتۇرى بار. اراب دەيسىز بە, پارسى دەيسىز بە, قازاقى دەيسىز بە, ايتەۋىر, كىلەمنەن كوپ دۇنيە جوق ەكەن. «بىزدە كىلەم ءوندىرىسى توقتادى. باسقا جۇرتتىڭ كىلەمدەرى نارىقتى جاۋلاپ الدى. ەلىمىزدە وتكەن عاسىردىڭ 50-60-شى جىلدارعا دەيىن كىلەم توقۋ داۋىرلەدى. اسىرەسە, قىزىلوردا وبلىسىندا جاقسى دامىعان» دەيدى شەبەر. قازداي تىزىلگەن كونە ساماۋىرلاردىڭ دا سىر ساۋلاۋعا بولادى. ەرتەدەگى 16-17 عاسىردا وڭتۇستىك ولكەدە كوبىرەك قولدانىلعان قۇمعان ساماۋىرلاردى كەزدەستىردىك.
وسىنداي قىرۋار كونە جادىگەردى قالاي ساقتاپ وتىر. جاسىرماي اعامىزعا وسى سۇراعىمىزدى قويدىق. ول كىسى دە توسىلمادى. «تەمىر بۇيىمداردى ساقتاۋ قولايلى. ال كىلەمدەردى ساقتاۋ قيىن. كۇيە ءتۇسۋى مۇمكىن. سوندىقتان ونى دارىلەيمىز. كۇننىڭ كوزىنە جايامىز. سىرتقا شىعارىپ قاعامىز. سونىڭ ءبارىن بالالارىم ىستەيدى. ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى. سوعان قۋانامىن» دەپ ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.
مۇرانى ۇرپاعىما قالدىرامىن
ازىرشە اعامىز جەكە كوللەكتسيالىق مۇراجايىنا ات قويۋدى ويلاستىرماپتى. «ورال تاڭسىقباەۆتىڭ جەكە مۋزەيى نەمەسە ءابىلحان قاستەەۆتىڭ مۋزەيى دەپ ايتىپ جاتادى عوي جۇرت. سول سەكىلدى بەرىك ءالىبايدىڭ مۋزەيى دەپ اتايتىن شىعارمىن. ءالى تولىق ويلاستىرعان جوقپىن. استاناداعى ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسى قارساڭىندا مامىر ايىندا مۇراجايدى تولىق اشامىن. ارينە, اقىلى تۇردە جۇمىس ىستەيدى. سوعان دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىرمىن. مەنىڭ تۇپكى ماقساتىم – وسى دۇنيەلەردىڭ ءبارى دە كەلەكشەك ۇرپاعىما قالسىن دەپ ويلايمىن. شايتان ەمەسپىز. ومىردەن ءبىز دە وتەمىز. بولاشاقتا ۇرپاقتارىم اكەمنىڭ كوزى دەپ اسىل مۇرالاردى قورعاپ, دارىپتەپ جۇرسە, مەنىڭ ارمانىمنىڭ ورىندالعانى دەپ ەسەپتەيمىن» دەپ وي توعىتتى زەرگەر.
بۇگىندە قازاقستاندا كونە ءجادىگەرلەر قالماعان. بىزدەگى بار دۇنيەنى كەزىندە رەسەي مەن ەۋروپا تاسىپ اكەتكەن. ەلىمىزگە تۇركىمەنستان, وزبەكستان جانە قاراقالپاقستاننان ورالعان اعايىنداردا اتا-بابامىز ۇستاعان زاتتار سيرەك بولسا دا كەزدەسەدى.
ءتۇيىن:
الەمگە اتى جايىلعان ترەتياكوۆ گالەرەياسى تۋرالى تامسانىپ ايتامىز. ماسكەۋدەگى اسا ءىرى مەملەكەتتىك مۋزەيگە اينالعان ورتالىقتىڭ نەگىزىن بەلگىلى كوپەس-مەتسەنات پاۆەل ميحايلوۆيچ ترەتياكوۆ قالاعان. نەسى بار, بولاشاقتا ءبىز دە بەرىك ءالىبايدىڭ مۋزەيى تۋرالى ماقتانىشپەن ايتاتىن شىعارمىز.
ازامات ەسەنجول
