«الىپپەمەن» ماڭگىلىك قوشتاستىق پا؟

ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى جۇيەسىزدىك يەسىزدىككە ۇلاسىپ كەتپەسىن

تاۋەلسىز قازاقستان ­تا­­ري­حىندا ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىن 15-كە جۋىق مي­نيستر باسقارىپ­تى. رەفورمالار مەن ەكسپەريمەنتتەر الاڭىنا اينال­عان ءبىلىم جۇيەسىندە بەرەكە قايدان بولسىن؟ سوڭعى كەزدەگى سونى جاڭالىقتاردان كوز اشا الماي قالعان اتا-انا بالالارىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋلى. رەداكتسيا­مىزعا سوعىلعان قوڭىراۋ­لار دا از ەمەس. ءبىرى بالاسىنىڭ سىنىپقا سىيماي جاتقانىنا قىنجىلسا, ەندى ءبىرى ونىڭ ءۇش ءتىلدى بىردەي يگەرىپ كەتە المايتىندىعىنا الاڭدايدى. باستاۋىش سىنىپتارعا قاتىستى بۇدان وزگە دە وتكىر ماسەلەلەر كەزەك كۇتتىرمەيتىن جايتقا اينالدى.

ءبىر سىنىپتا – 47 وقۋشى

وسىعان دەيىن وتكىزىلگەن مۇعالىمدەردىڭ تامىز كەڭە­سىندە №73 مەكتەپ ديرەكتورى قۇرالاي بايتاجىكوۆا «ءبىزدى قاتتى تولعاندىراتىن ماسەلە – باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمدەرىنىڭ جەتىسپەۋى. قازىرگى تاڭدا ءبىر مۇعالىم ەكى سىنىپپەن جۇمىس ىستەۋى قالىپتى جاعدايعا اينالعان. ەكىنشى ماسەلە – وقۋشى ورنىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى. ءبىر سىنىپتا 35-40 وقۋشى وتىرعان جاعدايدا ءبىز جاڭا ءبىلىم مازمۇنىن تابىس­تى ەنگىزەمىز دەپ ايتۋ قيىنعا سوعادى» دەپ, ءدال قازىرگى قالا مەكتەپتەرىندە ورىن الىپ وتىرعان نەگىزگى ماسەلەنى كوتەرگەن بولاتىن. ءدال قازىر عالي ورمانوۆ اتىنداعى №7 مەكتەپ-گيمنازيانىڭ ءبىر سىنىبىندا 47 بالا وتىر. ءبىر سىنىپتا 24 بالادان اسپاۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرسەك, ەكى سىنىپتىڭ بالاسىن ءبىر سىنىپ ەتىپ ۇستاپ, وعان تاعى ءبىر وسىنداي سىنىپتى قوسىپ, ءبىر كۇندە ءبىلىم دە, تاربيە دە بەرىپ ۇلگەرۋى كەرەك مۇعالىمنىڭ جايى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. «بۇل سىنىپتاردى ەكىگە ءبولىپ تاستاعىم كەلەدى. بىراق وعان كابينەت جەتىسپەيدى. ەندى 2018 جىلى قوسىمشا قۇرىلىس سالىنۋى كەرەك, جوسپارعا ەنىپ تۇرمىز. شاعىم ايتقان اتا-انالارعا ءتۇسىندىردىم. بۇل – ۋاقىتشا قيىن­دىق. شەشىمىن تابادى» دەيدى مەكتەپ ديرەكتورى ­جانات تۇرىسبەكقىزى.

«الىپپە» جايى نە بولادى؟

كوپشىلىك ءمينيستردىڭ ءۇش­ تۇعىرلى وقىتۋ جۇيەسىنە, وقۋلىقتاعى ولقىلىقتارعا, جوو-عا ءتۇسۋ جۇيەسىنىڭ وزگە­رۋىنە قاتىستى رەفورمالا­رىن تۇسىنبەي, تالاي داۋ شى­عاردى. وقۋشىلار مەن اتا-انالار جاڭاشىلداردىڭ جىلدامدىعىنا ىلەسە الماي, ءۇستى-ۇستىنە جاسالىپ جاتقان تاجىريبەدەن كوز اشا الماي قالدى. سونىڭ بىرەگەيى الىپپەنىڭ ساۋات اشۋعا اۋىسقانى بولاتىن. جىلدا الىپپەمەن قوشتاساتىن ءبىرىنشى سىنىپ بىتىرۋشىلەر بىلتىر بۇل وقۋلىقپەن ماڭگىلىككە قوشتاستى. سان جىلدار بويى ساڭىلاۋى بار سانانى وياتىپ, ءالىپبيدى تانىتقان الىپپە قول­دانىستان نەگە شىعىپ قالدى؟
قازاق الىپپەسى مەن قازاق ءتىلى وقۋلىعىنىڭ اتاسى احمەت بايتۇرسىنۇلى كەزىندە قازاق الىپپەسىن جازۋدى 1910 جىلى قولعا الىپ, قازاق گرافيكاسىن دا جاساعان. ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بالالارعا ءالىپتى ءارىپ ەتىپ تانىتقان كىتاپتان ءبىر-اق ساتتە كوز جازىپ قالدىق. 12 جىلدىق ءبىلىم جۇيەسىنە مەكتەپتەردەگى 0-ءىنشى سىنىپ كىرگىزىلىپ, الىپپەنى سول سىنىپتارعا وقىتامىز دەگەن ۋادەنىڭ دە قۇرعاپ كەتكەنىنە كۋا بولىپ وتىرمىز. ونسىز دا وقۋشىلارى سىيماي جاتقان مەكتەپتەرگە بۇل سىنىپتاردى اشۋدىڭ اۋىلى ءالى دە الىس بولىپ تۇر.

امبەباپ ۇستاز. ول كىم؟

«100 مەكتەپ, 100 اۋرۋحانا» باعدارلاماسى بويىنشا ەلىمىزدە كوپتەگەن مەكتەپ بوي كوتەردى. وڭتۇستىك وڭىرلەر مەن استانانىڭ وقۋشىلارى مەكتەپتەرگە سىيماي جاتسا, كەرىسىنشە, سولتۇستىك وڭىرلەردەگى حالقى از كەيبىر اۋداندارداعى جاڭا مەكتەپتەرگە وقۋشى تولماي قالىپ جاتتى. مىنە, پارادوكس!
ءدال قازىرگى ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك, ەلىمىز بويىنشا وقۋشى سانى از مەكتەپتەردىڭ ۇلەسى 40 پايىزدى قۇرايدى. وسى ءبىلىم وردالارىندا بۇكىل وقۋشىنىڭ 8 پايىزى عانا ءبىلىم الىپ ءجۇر. ساباق ۇيرەتەتىن ۇستازداردىڭ ۇلەسى – 22 پايىز.
«زاڭ بويىنشا وقۋشى سانى از مەكتەپتەردى جابا المايمىز. مىسالى, ءبىر وقۋشى عانا وقيتىن مەكتەپ ءۇشىن جارتى ميلليون تەڭگە ءبولىنىپ جاتادى. بۇل – وتە ۇلكەن ماسەلە. سوندىقتان ماسەلەنى شەشۋدىڭ بىرنەشە جولىن قاراستىرىپ وتىرمىز. سونداي امالداردىڭ ءبىرى – بىرنەشە ءپان بويىنشا ءبىلىم بەرە الاتىن ۇستازداردى دايارلاۋ» دەگەن بولاتىن ەرلان ساعاديەۆ بۇل تۋرالى.
ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا, بيولوگيا مەن حيميا پاندەرىنەن, ماتەماتيكا مەن فيزيكا ءپان­دەرىنەن, ماتەماتيكا مەن ينفورماتيكا پاندەرىنەن, تاريح پەن گەوگرافيا پاندەرىنەن ءبىر مۇعالىم ساباق بەرە الاتىنداي جاعداي جاساۋعا بولادى ەكەن. بىلتىردان باستاپ ۇستازداردى تۇرعىلىقتى جەرىنە جاقىن قالالارعا اكەلىپ, 6-12 كۋرس ۇيرەتۋ جۇمىسى باستالدى. بۇل, بىرىنشىدەن, ۇستازداردىڭ جالاقىسىن كوبەيتسە, ەكىنشى جاعىنان وقۋشى سانى از مەكتەپتەردى جابدىقتاۋعا كەتەتىن شىعىندى ازايتادى ەكەن. كىم بىلەدى؟ بۇل دا ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالىپ وتىر.

وقۋلىق ولقى بولسا, وقۋشى قايدان وڭادى؟

«وقۋشىلارعا ارنالعان وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى». بۇل پىكىردى كەز كەلگەن ادام ايتاتىن بولدى. ءتىپتى بۇل ماسەلەنى حالىق قالاۋلىلارى دا بىرنەشە مارتە كوتەردى. ودان شىعىپ جاتقان وڭ ناتيجەنى كورىپ وتىرعان جوقپىز, كەرىسىنشە, ءالى كۇنگە دەيىن ساپاسىز وقۋلىقتاردىڭ «زاردابىن» وقۋشىلار تارتۋدا. ال بۇل جاعدايعا اتا-انالار الاڭداۋلى. نەگىزىنەن, سوڭعى جىلدارى جارىق كورگەن وقۋلىقتاردىڭ ىشكى مازمۇنىنىڭ تومەندەپ كەتۋىنە ساپالى شاكىرت تاربيەلەۋدەن گورى قالتاسىنىڭ قالىڭداعانىن ويلايتىن باسپاحانالاردىڭ كوبەيۋى مەن كىتاپ جازۋدى وڭاي ولجا سانايتىن كەيبىر عالىمداردىڭ ىسكە ءاتۇستى قاراۋى اسەر ەتسە, بۇعان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان قاتاڭ باقىلاۋدىڭ بولماۋى دا سەپ. مۇعالىمدەردىڭ دەنى مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم الاتىن وقۋشىلارعا ارنالعان كەيبىر وقۋلىقتاردىڭ ورىسشادان تۋرا اۋدارىلاتىنىن ايتادى. كەي وقۋلىقتاردىڭ اۋدارماسى دۇرىس ەمەس, ال كەيبىر وقۋلىقتار تىم كۇردەلى جازىلعان.
– 2-سىنىپتا وقيتىن بالام­نىڭ تاپسىرمالارىن مەن 6-7-سىنىپتا وقىعانمىن. بالالارعا وتە اۋىر. وتباسىندا ورىسشا سويلەيتىن اتا-انالار بۇلاردى ءتىپتى دە تۇسىنبەيتىن شىعار؟ مۇنى شىنداپ قولعا الماسا بولمايدى. انا ءتىلى, حرەس­توماتيا سىندى پاندەردىڭ ءتىلىن تىم كۇردەلەندىرىپ جىبەرۋدىڭ قاجەتى جوق, – دەيدى باقىتگۇل جولامانوۆا ەسىمدى اتا-انا.
3-سىنىپتىڭ وقۋلىعىندا ايتەكە بي 1667 جىلى تۋعان, ال «تاريحي تۇلعالاردا» 1644 جىلى تۋعان, 5-سىنىپتىڭ وقۋلىعىندا 1644 جىلى تۋعان, ال 8-سىنىپتىڭ وقۋلىعىندا 1681 جىلى تۋعان. ەرتەڭگى كۇنى بۇل سۇراق ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋ سىناعىندا كەزىگىپ قالسا, وقۋشى مۇنىڭ قاي جاۋا­بىن دۇرىس دەي الادى؟ جالپى, تاريح كىتاپتارىندا وسىنداي ولقىلىقتار كوپتەپ كەزدەسىپ ءجۇر.

P.S:
ءبىز ايتىپ وتىرعان ءبىلىم سالاسىنداعى بۇل ماسەلەلەر ءجيى كوتەرىلىپ جۇرسە دە, كۇن تارتىبىنەن تۇسپەۋى ءتيىس. «بالاسىن مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەرگەن» ءاربىر اتا-انا پەرزەن­تىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋعا قۇقى­لى. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ءۇش اۋىسىمدى مەكتەپتەر, اپاتتى جاعدايداعى ءبىلىم ۇياسى, وقۋلىق ماسەلەسى, 0-ءىنشى سىنىپتىڭ اشىلۋىن, مۇعالىمدەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن, ارتىق پاندەردىڭ تىم كوبەيۋىن… جالپى ءبىلىم سالاسىنداعى جۇيەسىزدىكتى جۇيەلەپ بەرمەسە, ماسەلە كۇردەلەنە تۇسەتىنى اي­دان انىق كورىنىپ تۇر.

گۇلجان راحمان