التاي كولگىنوۆ: قازىرگى جاعداي ەرەكشە ءتارتىپتى تالاپ ەتەدى

ەلوردا اكىمى التاي كولگىنوۆ استانالىقتاردى كوروناۆيرۋستىڭ تارالۋىنا بايلانىستى جاعدايدى ۋشىقتىر­ماس ءۇشىن سانيتارلىق نورمالاردى قاتاڭ ساقتاۋعا شاقىردى. بۇل جايىندا Elorda Aqparat مەدياحولدينگى مەن «استانا» تەلەارناسىنىڭ ELORDA LIVE بىرلەسكەن جوباسى ەفيرىندە ايتىلدى.

– وسى اپتادا ەلوردادا كارانتيندىك شارالار كۇشەيتىلدى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟
– جەدەل شتاب ەپيدەميولوگيا­لىق جاعدايدى كۇندەلىكتى باقىلاي وتىرىپ مونيتورينگ جاسايدى. باسقا ەلدەردەگى جاعدايدى دا باقىلاپ وتىرامىز. بارلىق جەردە اۋرۋدىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى كارانتيندىك شارالار قاتاڭداتىلۋدا. پتر سىنامالارى ەلوردادا كۇن سايىن وتكىزىلەدى, ولاردىڭ سانىن مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس كوبەيتتىك. مىسالى, كەشەگى جاعداي بويىنشا 5000-عا جۋىق تەست جۇرگىزىپ, 16 ناۋقاس انىقتالدى, ال نەگىزىندە مۇنىڭ الدىندا 1-5 ناۋقاس تىركەلگەن بولاتىن. كارانتيندىك شارالاردى كۇشەيدۋدەگى ماقسات – تۇراقتى جاعدايدى ساقتاۋ. بۇل, ەڭ الدىمەن, ازاماتتارىمىزدىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن جاسالادى. جازداعى جاعدايدى ەسكە الايىقشى: جەدەل جاردەم كۇنىنە كوروناۆيرۋس بويىنشا 500 قوڭىراۋ قابىلدادى, 16 اۋرۋحانا تولىپ تۇردى, ال بۇل – 4000 ورىن بوس ەمەس دەگەن ءسوز. بۇگىندە 76 ورىن بوس ەمەس. ەگەر ءبىز جاعدايعا سالعىرت قاراساق, بۇرىنعى جاعدايعا قايتا ورالۋىمىز مۇمكىن.
– تۇرعىنداردى قالا قايتادان جابىق بولا ما دەگەن سۇراق مازالايدى.
– ءبىز اۋرۋ تارالۋ قاۋپى جوعارى بولعان كەزدە قالانى جاپتىق. بارلىعى سىزدەرگە جانە ماعان بايلانىستى. ەگەر ءبىز قالانىڭ جابىلعانىن قالاماساق, وندا ءبارىمىز تالاپقا باعىنىپ, اراقاشىقتىقتى ساقتاپ جانە قوعامدىق ورىنداردا, اسىرەسە جابىق جەرلەردە ماسكا كيۋىمىز كەرەك. سانالى قاتىناس قاجەت. ەگەر ينفەكتسيا كوبەيسە, شەكتەۋلەر كۇشەيەدى. ەرەكشە تارتىپكە نەگىزدەلگەن جاڭا جاعدايدا ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ءبىز جۇيەلى تۇردە رەيدتەر جۇرگىزگەن كەزدە ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتاردى كورەمىز. ادامدار وزدەرىنە جانە جاقىندارىنا قاۋىپ توندىرەدى.
– ەلىمىزدىڭ باس قالاسى ىقتيمال ىندەتكە قالاي دايىندالىپ جاتىر؟
– ءبىز ءتيىستى ناتيجە شىعاردىق دەپ ويلايمىن. جازداعى تولقىننان كەيىن ءبىزدىڭ دارىگەرلەر تاجىريبە جيناقتادى. ولار ەپيدەميانىڭ بارلىق اۋىرتپالىعىن باستان وتكەردى. قازىرگى كەزدە ەلورداداعى 7000 اۋرۋحانا توسەگى ناۋقاستاردى ورنالاستىرۋعا دايىن. قوسىمشا وكپە جەلدەتكىشتەر (يۆل) الدىق, سانى 480-نەن اسادى, قوسىمشا كومپيۋتەرلىك توموگرافتار, 7 جاڭا تسيفرلى رەنتگەن اپپاراتتارى جانە وتتەگى كونتسەنتراتورلارى ساتىپ الىندى. ءبىز فارماتسەۆتيكالىق كومپانيالاردىڭ ديستريبيۋتورلارىمەن تىعىز جۇمىس ىستەيمىز, كوروناۆيرۋسپەن كۇرەستە قاجەتتى ءدارى-دارمەكتەر ساتىپ الۋعا اينالىم قاراجاتىنا 1 ميلليارد 600 ميلليون تەڭگە بولدىك. Ramada Plaza قوناق ءۇيى بازاسىنداعى جۇقپالى اۋرۋلار اۋرۋحاناسىنا ارنايى اۋرۋحانا كەرەۋەتتەرى ساتىپ الىندى. سونداي-اق 300-گە جۋىق كوللەدج تۇلەگى, 200-دەن استام ۋنيۆەرسيتەت تۇلەگى جۇمىسقا قابىلداندى. ولاردىڭ ءبىزدىڭ كلينيكالاردا جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ وقۋىنا جاعداي جاساپ, رەزيدەنتۋراعا 500 ميلليون گرانت بولدىك.
– بۇرىن ەنگىزىلگەن كارانتيندىك شارالار ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتتى مە؟
– ارينە, كورسەتتى. كارانتيندىك شارالار, ەڭ الدىمەن, ادامداردىڭ توپتاسىپ جينالۋىن جانە ءبىر-بىرىنە قاۋىپ ءتوندىرۋىن شەكتەيدى, باقىلانبايتىن قوزعالىس اعىمىن شەكتەيدى, مۇنى ۇلكەن قالالاردا جاساۋ وتە قيىن. ءبىز جابىق جايلاردا ادامداردىڭ كوپ جينالۋىن شەكتەدىك. وسىنىڭ ارقاسىندا جاعداي تۇراقتالدى. اۋرۋعا شالدىققاندار ونىڭ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن بىلەدى جانە بۇل قاتەلىكتەردى قايتالاۋدىڭ قاجەتى جوق.
بيزنەس تە وسىنداي شەكتەۋلەردىڭ قيىندىقتارىن باستان كەشىردى. بىزگە قايتادان ءبارىن قاتاڭ شەكتەۋگە, جولدى بوگەۋگە ورالۋ كەرەك پە؟ بارلىعى وزىمىزگە بايلانىستى. ءيا, كارانتين ۆيرۋس­تى اۋىزدىقتاۋعا كومەكتەستى. وسى ۋاقىتتا دارىگەرلەر ۇلكەن جۇكتەمەنى باستان وتكەردى, 1300 دارىگەر كوروناۆيرۋسپەن اۋىردى. مەملەكەت قازىر ولاردىڭ جۇمىسى ءۇشىن وتەماقى تولەيدى, ويتكەنى ولار وزدەرىنىڭ, جاقىندارىنىڭ ءومىرىن قاتەرگە تىگەدى.
پوليتسيا دا اۋىرتپالىقتى سەزىندى, تجم قىزمەتكەرلەرى قوعامدىق ورىنداردى دەزينفەكتسيالاۋعا قاتىستى. بۇل – وتە ۇلكەن شىعىن. مەنىڭ ويىمشا, مۇنى قايتالاۋدىڭ قاجەتى جوق.
– جاقىندا ۆيرۋستى باسقا ەلدەردەن تاسىمالداعان جاعدايلار بولدى. شەتەلدەن جولاۋشىلار كەلگەندە اۋەجايداعى باقىلاۋ قالاي جۇزەگە اسىرىلادى؟
– جاعداي تۇراقتالعان كەزدە رەيستەر بىرتىندەپ بۇرىنعىشا جولاۋشى تاسىمالىنا شىقتى. ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيانىڭ شەشىمى بويىنشا حالىقارالىق رەيستەردە كوروناۆيرۋسقا پتر ءاناليزى جوق بارلىق جولاۋشىلار اۋرۋحاناعا جاتقىزىلدى. ەگەر تەستىلەۋ تەرىس ناتيجە بەرسە, ولارعا ۇيگە بارۋعا رۇقسات ەتىلەدى. 1300 جولاۋشى رامادا پلازاداعى اۋرۋحانادا تەكسەرۋدەن ءوتتى. ءبىز ەكى وڭ جاعدايدى انىقتادىق. ولار – دارىگەرلەردىڭ باقىلاۋىندا. قازاقستانعا پتر تەستىسىز كەلگەن شەتەلدىكتەرگە كەلەتىن بولساق, ولار ءوز وتانىنا قايتارىلدى.
– كوروناۆيرۋسپەن بۇدان بۇرىن اۋىرعان ادامدار باسقالارعا قاۋىپ ءتوندىرىپ, نەگىزگى سانيتارلىق نورمالاردى ساقتاۋ­دى قويدى دەپ ويلامايسىز با؟
– قاۋىپ-قاتەر يندەكسىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى شولۋى تەكسەرىلدى. بۇل كورسەتكىش بويىنشا قازاقستان سوڭعى ورىنداردا تۇر. بۇل دەگەنىمىز, ءبىز كورگەن قيىندىقتى ۇمىتىپ كەتەمىز. COVID-19-دان امان قالعاندار انتيدەنەلەرى بار جانە وزدەرىن قاۋىپسىز دەپ سانايدى. جاقىندا نيدەرلاندىدا ءبىر ايەل قايتادان كوروناۆيرۋسپەن اۋىرىپ قايتىس بولدى. ەكىنشى رەت قايتالاپ اۋىرۋ ودان دا اۋىر بولدى. ۆيرۋس جاڭادان پايدا بولعاندىقتان, بۇل تۋرالى ءبارى بىلمەيدى دەيدى ماماندار.
– تۇماۋ مەن جرۆي ماۋسىمى جاقىندادى. تۇرعىندارعا قانداي كەڭەس بەرەسىز؟
– قازىر تۇماۋعا قارسى ۆاكتسيناتسيا اياقتالدى. قىس سۋىق, سوندىقتان مۇقيات بولۋ كەرەك جانە سانيتارلىق تالاپتاردى ساقتاۋعا ءتيىسپىز. مۇنى ءبارى بىلەدى, بىراق كەيدە ەلەمەيدى. ەشقانداي نەمقۇرايلىلىق بولماۋى كەرەك. بۇرىنعى قاتەلىكتەردى قايتالا­ماۋىمىز كەرەك.
– توتەنشە جاعداي كەزىندە ەلوردالىقتاردىڭ كوبى ۇيلەرىندە بولدى, وسى كەزدە قالادا كورنەكى ورىندار, سپورت الاڭدارى پايدا بولدى, بۇل كارانتين كەزىندە قالاي كومەكتەستى؟
– ءبىز كەرى بايلانىستى ۇنەمى قاداعالاپ وتىرامىز, تۇرعىندارمەن كەزدەسەمىز, قوعامدىق ورىندارعا سۇرانىس وتە كوپ. كارانتين كەزەڭىندە ادامدار اباتتاندىرىلعان, كوگالداندىرىلعان اۋلادا, بالالار مەن سپورت الاڭدارىندا تازا اۋامەن تىنىستاعىسى كەلەدى. اسىرەسە, جاتتىعۋ زالدارى جابىق كەزدە مۇنداي قوعامدىق ورىندار ۇلكەن سۇرانىسقا يە. كارانتين كەزىندە كولىك از بولدى, ءبىز اسىرەسە ورتالىقتان الىس ورنالاسقان اۋداندار مەن جەكە سەكتورلاردا جولداردى جاپپاي جوندەدىك.
بيزنەس قيىندىقتاردى باستان كەشىرگەن كەزدە مەملەكەت پرەزيدەنتتىڭ شەشىمىمەن «جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جول كارتاسى» باعدارلاماسى بويىنشا قاراجات ءبولدى. ءدال وسى باعدارلاما بويىنشا اۋلالار اباتتاندىرىلدى, بالاباقشالار, مەكتەپتەر, ەمحانالار, جولدار جوندەلدى, ەندى ءبىز كوپتەگەن باسقا جوبالاردى جۇزەگە اسىرامىز. 15 مىڭ جاڭا جۇمىس ورنى قۇرىلدى. بۇل جۇمىستاردىڭ بارلىعىنا ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر قاتىستى. قولجەتىمدى باسپاناعا قوسىمشا قاراجات ءبولىندى. ياعني, تۇتاستاي العاندا, بۇل – داعدارىسقا قارسى, وندىرۋشىلەر ءوز ونىمدەرىن ساتا الاتىنداي ەتىپ, بيزنەس تۇرالاپ قالماۋى ءۇشىن مەملەكەت قابىلداعان شارالار.
سونداي-اق ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىمەن اينالىسامىز. مەن وبلىس اكىمدەرىنە جانە اۋىلشارۋاشىلىق تاۋار وندىرۋشىلەرىنە العىس ايتقىم كەلەدى. ولار ونىمدەردى نارىقتاعى باعادان 15-20 پايىزعا ارزان ساتتى, دەمالىس كۇندەرى ءبىز بارلىق بازارلاردا ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ ارزانداعانىن كوردىك. ايماقتار ءوز جۇمىستارىن اياقتادى, بىراق اۋا رايى مۇمكىندىك بەرەتىنىن جانە قالا تۇرعىندارى اراسىندا جارمەڭكەلەر ۇلكەن سۇرانىسقا يە ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ, وسى دەمالىس كۇندەرى ءبىز تۇراقتاندىرۋ قورى ارقىلى سەرىكتەس بولاتىن Magnum سياقتى ساۋدا جەلىلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن ءوز وندىرۋشىلەرىمىزبەن جارمەڭكەلەردى جالعاستىرامىز.
– قازىر كوپتەگەن اتا-انالاردى وقۋ پروتسەسى الاڭداتادى. ءسىز بالالاردى ءداستۇرلى ءبىلىم بەرۋ فورماتىنا اۋىستىرۋدى جوسپارلايسىز با؟ بالالار مەكتەپكە قاشان ورالادى؟
– ءبىز مەكتەپتەردى ءداستۇرلى فورماتقا كوشىرگىمىز كەلەدى, ويتكەنى بۇل ءبىلىم ساپاسىنا تىكەلەي قاتىستى. ونلاين ساباقتار – بۇل ءماجبۇرلى شارا, مۇعالىم مەن بالالار اراسىنداعى جاندى قارىم-قاتىناستى ەشتەڭە الماس­تىرا المايدى. بىراق قازىرگى جاعداي ەرتەڭ نەمەسە ارعى كۇنى مەكتەپتەردى اشامىز دەپ ناقتى ايتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. قازىر بىزدە 40 مىڭ بالا وففلايندا, كەزەكشى توپتاردا وقيدى, ال 140 مىڭنان استام مەكتەپ وقۋشىسى قاشىقتىقتا وقيدى. وسى كەزەڭدە 10 بالا كوروناۆيرۋسقا وڭ ناتيجە بەردى, ونىڭ ەكەۋى كەزەكشى توپتا بولعان, دەرەۋ توپتى كارانتينگە جىبەردىك, تەستتەر وتكىزىپ, قالعاندارى قاشىقتان وقۋدا. ءالى بالالار ىندەتتى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسىنەن تىس جەردە جۇقتىرعان. ياعني قاۋىپ بار. بالالار مەكتەپتەرگە كەلەدى, ولاردى تەكسەرەدى, بارلىق مەكتەپ وسىعان بەيىمدەلدى: سانيتايزەرلەر, تەپلوۆيزورلار بار, بالانىڭ جاعدايى باقىلاۋدا, ەگەر ناشارلاعانى بايقالسا, دارىگەر شاقىرىلادى. ءداستۇرلى وقىتۋ فورماتىنا نەعۇرلىم تەزىرەك ورالساق, سوعۇرلىم جاقسى بولادى, ءبىز بۇعان ۇمتىلۋىمىز كەرەك.
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, بيزنەس قازىرگى جاعدايدا جۇمىس ىستەۋگە ۇيرەندى مە؟
– ولار ءۇشىن بۇل وڭاي ەمەس. بۇل – بارلىق ەلدەردەگى جاعداي. مەملەكەت ايىپپۇلدار مەن ۇستەمەلەرگە موراتوري جاريالاۋ بويىنشا بۇرىن-سوڭدى بولماعان بىرقاتار شارالار قابىلداعانىن كوردىڭىز. بانكتەر مەملەكەتتىڭ ۇسىنىسىنا بەيتاراپ قالعان جوق. ارينە, قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنا ءالى دە قيىن. كينوتەاترلار ءالى جابىق. تاماقتانۋ ورىندارى بار كوپتەگەن ساۋدا ورتالىقتارى دا جۇمىس ىستەمەيدى. بىراق بيزنەس بەيىمدەلۋدە: كوپتەگەن مەيرامحانالار تاپسىرىس جەتكىزۋگە كوشتى (بۇل بۇرىن بۇقارالىق سيپات الماعان ءتاسىل ەدى). بيزنەس ونلاين-ساتىلىمعا بەيىمدەلۋدە, ءبىزدىڭ ازاماتتار بۇعان ابدەن ۇيرەنىپ العان. مەنىڭ ويىمشا, بۇل – ءوز ءىسىڭدى اشۋعا جانە ونى كەڭەيتۋگە جاڭا مۇمكىندىكتەر. ءيا, بۇل قيىن ۋاقىت, بىراق ول وتەدى.
– ەلوردادا جىلۋ بەرۋ ماۋسىمى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟
– كۇن سالقىنداعان بويدا بىردەن جىلىتۋ ماۋسىمىن باستادىق. ءبىرىنشى كەزەكتە الەۋمەتتىك نىساندار, بالاباقشالار, اۋرۋحانالار مەن مەكتەپتەر قوسىلدى. جىلىتۋ ماۋسىمى ادەتتەگىدەي وتەدى. بىراق بيىلعى جىل ءبىز ءۇشىن ەرەكشە, ويتكەنى ءبىز گازداندىرۋعا كوشەمىز. گازداندىرۋ ءۇش كەزەڭنەن تۇرادى. ءبىرىنشىسى اياقتالۋعا جاقىن. 100 مىڭنان استام تۇرعىنى بار كوكتال, كوكتال-2, اگروگورودوكتا بلوكىشىلىك گاز قۇبىرلارىن تارتۋ جۇمىستارى اياقتالدى. تەمىرجول, پرومىشلەننىيداعى جۇمىستار 100 پايىزعا دەرلىك اياقتالدى. نەگىزگى جۇمىس – ءبىزدىڭ جەو-1 جانە جەو-2-ءدى گازعا كوشىرۋ. جاقىن ۋاقىتتا ءبىز ىستىق سۋ قازاندىقتارىنىڭ ءبىر بولىگىن گازعا اۋىستىرامىز, بۇل زياندى شىعارىندىلاردى ازايتادى. قۇبىرلار ورناتىلىپ قويعان, گاز جۇيەدە تۇر. وتتىقتار ورناتىلعان. تەكسەرىپ الىپ جۇيەنى ىسكە قوسامىز. بىزدە اتموسفەرانىڭ لاستانۋىنىڭ ءۇش كوزى بار – جىلۋ ەلەكتر ستانتسيالارى, جەكە سەكتور جانە كولىك قۇرالدارى. ءبىزدىڭ ماماندار «قازترانسگاز ايماقپەن» بىرگە ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. تەحنيكالىق سيپاتتامالارىن الىپ, پەشىن گاز وتتىعىنا اۋىستىرعان ادامدار بار. ءبىز گاز ەسەپتەگىشتەرىن تەگىن ورناتامىز جانە تۇرعىندارعا كومەكتەسەمىز. گاز – ىڭعايلى جانە ەكولوگيالىق تازا. كوميسسيا ءتاريفتى بەكىتتى. باستاپقىدا تەكشە مەترىنە 69 تەڭگە قاراستىرىلدى. ءىرى شىعىندار قاجەت بولدى, قارىزعا الىنعان قاراجات تا بار. بۇل – ەلباسىنىڭ تاريحي جوباسى. ول استانانى گازداندىرۋدى, قالانىڭ نەعۇرلىم ىڭعايلى جانە ەكولوگيالىق تازا بولۋىن قالادى. ۇلكەن قاراجات ماگيسترالدىق قۇبىرلارعا جۇمسالادى. بانكتەرگە قارىزدى قايتارۋ قاجەت. شىعىندار جابىلۋى كەرەك. كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن ءبىزدىڭ تۇتىنۋشىلارعا اۋىر سالماق تۇسپەۋى ءۇشىن, قازىر تاريف تەكشە مەترىنە 45 تەڭگە بولىپ بەلگىلەندى. بۇل بۇرىنعىدان الدەقايدا ارزان.
گازدىڭ كەلۋىمەن تۇتىننەن ايتارلىقتاي ارىلامىز. گازعا تولىعىمەن كوشكەندە اتموسفەراعا زياندى شىعارىندىلاردىڭ 40 مىڭ تونناعا ازاياتىنىن ماماندار قازىردىڭ وزىندە ەسەپتەپ شىعارىپ وتىر. ازىرگە ءبىز جەو-نىڭ قۋاتتى قازاندىقتارىن گازعا اينالدىرمايمىز, ويتكەنى بۇل ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمدى ەمەس, تەك ىستىق سۋ قازاندىقتارىن عانا. ەگەر جەكە سەكتوردى گازعا اۋىستىرساق, اۋا ودان دا تازا بولاتىنى ءسوزسىز.
جىل سايىن كولىك سانى ارتىپ كەلەدى. 10 جىل بۇرىن رەسمي تىركەلگەن 250 مىڭ كولىك بولعان. بيىل 350 مىڭ كولىك تىركەلگەن. ترانزيتتىك اعىن سونشاما كوپ. مۇنىڭ ءبارى قورشاعان ورتاعا زياندى. ءبىز قانداي شارالار قولدانىپ جاتىرمىز؟ ءبىز جاسىل ەكونوميكاعا كوشەمىز. 100 ەلەكتر اۆتوبۋس ساتىپ الدىق. كەلەسى جىلدىڭ باسىندا تاعى 100-ءى جەتكىزىلەدى. ءبىز بىرتىندەپ ەكولوگيا­لىق تازا كولىككە كوشۋىمىز كەرەك.
ءبىز «جاسىل بەلدەۋ» تۋرالى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. قازىر ەلوردانىڭ اينالاسىندا ورماندى القاپ 100 گەكتارعا جەتتى. بۇل قالانىڭ دەمالاتىن وكپەسى دەسەك بولادى. جىل سايىن وتىرعىزىلعان كوشەتتەر سانىن كوبەيتەمىز. دەمالىس ايماقتارى كوبىرەك بولادى. تالدىكول مەن مايبالىق كولدەرى سولاردىڭ بىرىنە اينالادى. ءبىز ساياباقتار مەن قوعامدىق ورىنداردى تۇرعىنداردىڭ جايلىلىعى ءۇشىن جاسايمىز.