پارلامەنت سەناتىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ «ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق باعدارى» اتتى جولداۋىن ىسكە اسىرۋ اياسىندا «دەموگرافيالىق ءوسۋ – ۇلتتىڭ ستراتەگيالىق ارتىقشىلىعىنىڭ نەگىزى» تاقىرىبىنا ارنالعان ۇكىمەت ساعاتى ءوتتى. وسى جينالىستا دەموگرافيا ماسەلەسى, سولتۇستىككە كوش جايى كەڭىنەن تالقىلانىپ, ونى شەشۋدىڭ تاسىلدەرى مەن ادىستەرى تىلگە تيەك ەتىلدى. وسى سالاداعى وزەكتى ماسەلەلەردى ۇدايى كوتەرىپ كەلە جاتقان «استانا اقشامى» گازەتى جيىنداعى نەگىزگى باياندامالاردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىر. ويتكەنى دەموگرافيا – ەلىمىزدىڭ ەڭ وزەكتى ءارى قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرشەشتى ماسەلەسى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوز جولداۋىندا «قۋاتتى ۇلتتىڭ دىڭگەگى – حالىق» دەپ شەگەلەپ تۇرىپ ايتقان ەدى.
تۇيىتكىلدەر دە جوق ەمەس
پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ بىلتىرعى جولداۋىندا وسى باعىتقا ەرەكشە ءمان بەرىپ, دەموگرافيالىق تۇرعىدان ورنىقتى دامۋ ەڭ وزەكتى ماسەلەگە اينالعانىن اتاپ وتكەن ەدى. سول كەزدە مەملەكەت باسشىسى ۇكىمەتكە قازىرگى دەموگرافيالىق احۋالدى ەلىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ جولىندا ءتيىمدى پايدالانۋ جونىندە ناقتى مىندەتتەر جۇكتەدى.
جالپى, قازىر قازاقستاندا حالىق سانىنىڭ ءوسۋ قارقىنى كوڭىل قۋانتادى. بىلتىر قاراشا ايىندا ەلىمىزدە حالىق سانى 20 ميلليونعا جەتكەنى بەلگىلى. شىن مانىندە, دەموگرافيالىق ءوسۋ – ەلدىڭ باسەكەگە قابىلەتىن ارتتىرۋدىڭ نەگىزگى تەتىگى. وسىعان وراي, پرەزيدەنتىمىزدىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ اياسىندا كوشى-قون ساياساتى جانە اۋىلدىق اۋماقتاردى دامىتۋ تۇجىرىمدامالارى قابىلداندى. بۇل قۇجاتتار ەڭبەك موبيلدىلىگىن دامىتۋعا, ساپالى ينفراقۇرىلىمدى قالىپتاستىرۋعا جانە ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋعا باعىتتالىپ وتىر. سونداي-اق 2029 جىلعا دەيىنگى ۇلتتىق دامۋ جوسپارىنىڭ جوباسىنا دا بىرقاتار ناقتى شارا ەنگىزىلدى. ەندى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋدىڭ جاڭا جۇيەسى اياسىندا ولاردىڭ ساپالى ىسكە اسىرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.
قارقىندى دەموگرافيالىق ءوسۋ الەۋەتى زور مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى. سونداي-اق مۇنداي ۇردىستەن تۋىندايتىن تۇيتكىلدەردى دە ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. سالىستىرمالى تۇردە العاندا, ءبىز جاس ۇلتپىز. ەلىمىزدە حالىق سانىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن جاستار قۇرايدى. ورتاشا جاس دەڭگەيى – 32 جاس. قازىرگى تاڭدا مەملەكەت بالا تۋدى ىنتالاندىرۋعا ارنالعان الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەردى جوسپارلى تۇردە ىسكە اسىرىپ كەلەدى. كوپبالالى وتباسىلارعا اي سايىنعى جاردەماقىلار مەن ارنايى جاردەماقىلار دا تولەنەدى.
پرەزيدەنتىمىزدىڭ تاپسىرماسى بويىنشا بيىل «ۇلتتىق قور – بالالارعا» باعدارلاماسى ىسكە اسا باستادى. حالىق سانى وسكەن سايىن ءتيىستى دەڭگەيدە ورتا جانە جوعارى ءبىلىم بەرۋ, سونداي-اق, مەديتسينا جۇيەسىن دامىتۋ قاجەت ەكەنى تۇسىنىكتى. ۋاقىت وتكەن سايىن ءبىزدىڭ ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى دا ارتىپ كەلەدى. بۇل دا وڭ ۇردىستەردىڭ ءبىرى.
ۇلتتىق ستاتيستيكا دەرەكتەرىنە سايكەس, 1991 جىلدان باستاپ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 6,8 جىلعا ارتقان. 2022 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا بۇل كورسەتكىش 74,4 جاستى قۇرادى. وسىنداي وزگەرىستەر ەلىمىزدەگى زەينەتاقى جۇيەسىنە, جالپى, الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ سالاسىنا دا اسەر ەتەتىنى انىق.
دەموگرافياعا قاتىستى تاعى ءبىر ماڭىزدى ءۇردىس ۋربانيزاتسيا ەكەنى بەلگىلى. ۇلتتىق ستاتيستيكانىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا قازىردىڭ وزىندە قالا حالقىنىڭ ۇلەسى 62 پايىزعا جەتكەن. الايدا قازاقستانداعى ۋربانيزاتسيا دەڭگەيى جان باسىنا شاققانداعى كىرىس كولەمى ۇقساس ەلدەردەن شامامەن 10 پايىزعا قالىپ كەلەدى.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ورتا مەرزىمدى ۋاقىتتا ورتالىق ازيا وڭىرىندە قالا حالقىنىڭ ءوسۋى جالعاسا بەرەدى دەپ بولجاپ وتىر. ارينە, بۇل ءۇردىس قالالاردا جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جانە باسپانانىڭ قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ وزەكتىلىگىن ارتتىرا تۇسەدى. سونىمەن قاتار اۋىلدىق اۋماقتاردى دا دامىتۋدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. اۋىلداردا ادام سانىن ساقتاپ قالۋ دا ستراتەگيالىق ماقسات.
«اۋىل اماناتى» باعدارلاماسى ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتتى. شاعىن نەسيەلەردىڭ ارقاسىندا اۋىلدا 12 مىڭنان استام جۇمىس ورنى اشىلدى. اۋىلدىق جەرلەردە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن دامىتۋ ماسەلەسى دە وتە ماڭىزدى ەكەنى بەلگىلى. قازىرگى تاڭدا «اۋىلدىق دەنساۋلىق ساقتاۋدى جاڭعىرتۋ» ۇلتتىق جوباسى اياسىندا ءتيىستى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر. الايدا جەكەلەگەن وڭىرلەردە قاراجاتتىڭ ۋاقىتىلى يگەرىلمەۋ فاكتىلەرى بايقالادى. وسىعان بايلانىستى ۇلتتىق جوباعا, اۋىلدىق اۋماقتاردى دامىتۋ تۇجىرىمداماسىنا جانە وڭىرلىك دامۋدىڭ باسقا دا جوسپارلارىنا ەنگىزىلگەن ءىس-شارالاردىڭ ساپالى جۇزەگە اسىرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. كەيبىر وڭىرلەردە الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق جانە ەكونوميكالىق تەڭگەرىمسىزدىكتىڭ ساقتالۋىن دا سىن-قاتەرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە اتاپ وتكەن ءجون.
بۇگىندە وڭتۇستىك, باتىس ايماقتاردا جانە مەگاپوليستەردە حالىق سانى ايتارلىقتاي ءوسىپ كەلە جاتىر. ال سولتۇستىك ايماقتاردا, كەرىسىنشە, ازايۋ ءۇردىسى بايقالادى. سوڭعى جىلداردىڭ ىشىندە سولتۇستىك قازاقستان (-22,43%), پاۆلودار (-5,76%) جانە قوستاناي (-8,3%) وبلىستارىندا حالىق سانى ازايعان. بۇل رەتتە وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە ەرىكتى تۇردە قونىس اۋدارۋ باعدارلاماسى كۇتىلگەن ناتيجەنى بەرمەگەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
سەناتتا قارالىپ جاتقان كوشى-قون تۋرالى جاڭا زاڭ ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ موبيلدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاڭا ىنتالاندىرۋ شارالارىن قاراستىرادى دەپ سەنەمىز. سونىمەن قاتار وسى باعىتتا باسقا دا ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋىمىز قاجەت. سونداي-اق دەموگرافيالىق جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ, الەۋمەتتىك, ترانسپورتتىق جانە ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىمنىڭ دا ءتيىستى دەڭگەيدە دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. سونىمەن قاتار ازاماتتارىمىزدىڭ جان-جاقتى دامۋى ءۇشىن ساپالى ەكولوگيالىق ورتا قالىپتاستىرۋ دا ماڭىزدى ءىس.
قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق دامۋىنا بايلانىستى وسىنداي ماسەلەلەر بويىنشا ءتيىمدى ۆەدومستۆوارالىق ءىس-قيمىلدى ارتتىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. بۇل باعىتتا پروبلەمالار دا جوق ەمەس. جالپى, ەلدىڭ تەڭگەرىمدى دەموگرافيالىق دامۋى – باسەكەگە قابىلەتتىلىك فاكتورلارىنىڭ ءبىرى. ادىلەتتى قازاقستان قۇرۋ, ەڭ الدىمەن, حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان. ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق ساياساتىنىڭ باستى ماقساتى دا وسى. سوندىقتان وسى جولدا ءبارىمىز بىرلەسىپ, دايەكتى تۇردە جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.
ماۋلەن اشىمباەۆ, سەنات توراعاسى
