بيىل سانالى عۇمىرىن ماجار حالقى مەن كۇللى تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگى مەن باۋىرلاستىعى جولىندا ارناعان ءبىرتۋار تۇلعا, بەلگىلى تۇركولوگ, تەگى قىپشاق ماجار عالىمى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور قوڭىر يشتۆان ماندوكيدىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولادى. وسى مەرەيلى داتاعا وراي اقىن, حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مارجان ەرشۋدىڭ جاڭا كىتابى جاقىندا وقىرماندارعا جول تارتپاق. بۇل كىتاپتا قوڭىر يشتۆان ماندوكي مەن قازاق قىزى وڭايشا-ايشا ماقسىمقىزىنىڭ سان تاراۋ ءومىر جولىندا توعىسقان تاعدىرى, ماحابباتى, ەڭبەك جولى, ارمان-مۇراتى جانە تۇركى دۇنيەسىنىڭ الىپتارى مەن تاريح شەجىرەسى تۋرالى باياندالادى. وسى كىتاپتان ءۇزىندى بەرىپ وتىرمىز.
قوڭىر 1962 جىلى كارتساگتاعى (قارساق) اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىن ءبىتىرىپ, اتتەستات الدى. ودان كەيىن 2-3 جىلداي «ات شاباندوزدارى مەكتەبىندە» قىزمەت ەتىپ, ات سپورتى بويىنشا ەل بىرىنشىلىگىندە باس جۇلدەگە يە بولدى. چەمپيون اتاندى. اتقۇمارلىعىنان گورى بىلىمگە دەگەن قۇلشىنىسى ونى ۇنەمى ويعا جەتەلەيتىن.
قايتكەن كۇندە دە ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ, ءبىلىم الۋعا ۇمتىلدى. قوڭىر 14 جاسىندا ءوزىن قىزىقتىراتىن تۇركى تاريحى, قىپشاقتار تۋرالى كىتاپتار وقىعىسى كەلەتىنىن ايتىپ, كومەكتەسۋىن ءوتىنىپ, اكادەميك ديۋلا نەمەتكە حات جازعان. كەيىننەن بىلىمقۇمارلىعى مەن زەردەسىنە تاڭعالعان اكادەميك قوڭىردى ءوتۆوش لوراند اتىنداعى بۋداپەشت مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گۋمانيتارلىق فاكۋلتەتىنە ستۋدەنت قىلىپ قابىلداۋدى ءوتىنىپ, پارتيالىق كەپىلدەمە حات جازدى. اكادەميكتىڭ كەپىلدەمە حاتى قولداۋ تاۋىپ, قوڭىر وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلولوگيا-فيلوسوفيا فاكۋلتەتىنە قابىلدانىپ, تۇركولوگيا بولىمىنە وقۋعا ءتۇستى.
قوڭىردىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى كۇن سايىن ارتا ءتۇسىپ, كوپ ۋاقىتىن كىتاپحانادا وتكىزىپ, تۇركى الەمىنە بايلانىستى كىتاپتاردى جيناۋدى, ولاردى زەرتتەپ-زەردەلەپ وقۋدى ءوزىنىڭ بۇلجىماس ەرەجەسىنە اينالدىردى. ءبىلىمدى جاس 1968 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى «ۇزدىك ديپلوممەن» ءبىتىرىپ, وقىتۋشىلىق جۇمىسقا قالدى. ءارى سول جىلدارى سەچەني اتىنداعى مەملەكەتتiك كiتاپحانادا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ قىزمەت ەتتى. ول ۇستازدارىن ەرەكشە قۇرمەت تۇتاتىن.
جاس عالىمنىڭ قاناتىن قومداپ, اقىل-كەڭەسىن ايامادى. قوڭىر يشتۆان ستۋدەنت كەزىنەن عىلىمي ەكسپەديتسيالارعا شىعىپ, دەرەكتەر جيناۋعا جانى قۇمار ەدى. ول ءوزىن كەيدە ساياحاتشى, كەيدە جيھانكەزدەي سەزىنەتىن. عىلىمي ەكسپەديتسيا ساپارلارىندا پولشا, رۋمىنيا, بولگارياداعى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ əدەبيەتى مەن تۇرمىس-سالتى تۋرالى دەرەكتەرىن جيناقتاي باستادى. پولشاداعى, بولگارياداعى تۇرىكتەر مەن رۋمىنياداعى دوبرۋجا تاتارلارىنىڭ تاريحىن قىزىعا زەرتتەپ, تۇركولوگيا سالاسىنا جاڭالىقتار ەنگىزدى.
1970 جىلدان باستاپ ماجارستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ التايستيكا زەرتتەۋ ورتالىعىنا قىزمەتىن اۋىستىرىپ, عىلىمي قىزمەتكەرى بولا ءجۇرىپ, زەرتتەۋشىلىك قىزمەتىن ودان ءارى جەتىلدىرە ءتۇستى. 1974 جىلدان موڭعولياداعى كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرى مەن قازاق, تىۆا شوعىرىنىڭ اراسىندا بولىپ, فولكلورلىق, ەتنوگرافيالىق دەرەكتەردى جيناۋدى جالعاستىردى. اكادەميا, ۋنيۆەرسيتەتتەگى قىزمەتىنەن تىس كەزدە كەيدە ءوز قاراجاتىمەن, كەيدە اكادەميانىڭ قولداۋىمەن ساياحاتتارعا قۇشتارلىقپەن اتتانىپ, ءار ساپاردان تىڭ دەرەكتەر اكەلىپ, رۋحاني قازىنا ساندىعىن تولتىرىپ جاتتى.
قوڭىر ماندوكي زەرتتەۋىنىڭ نەگىزگى نىساناسى ماجارستان تۇركولوگياسىنداعى ءداستۇرلى سالالارىنىڭ ىشىنەن ماجارلاردىڭ كونە تاريحى مەن تۇركى-ماديار بايلانىسىن زەرتتەۋ بولدى. ماديار مەن قۇمانداردىڭ (قىپشاقتاردىڭ) تۇركىلەرمەن ءتۇبى ءبىر بايلانىسى بارىن ديالەكت سوزدەر, توپونيم مەن انتروپونيمدەر ارقىلى جان-جاقتى دالەلدەپ بەردى. سونداي-اق ول كونە تۇركى جازۋى مەن قۇمان رۋنيكاسىنىڭ بايلانىسىن زەرتتەپ, بالقان تۇبەگىندەگى حالىقتاردىڭ تۇركىلەرگە جاتاتىنىن عىلىمي تۇرعىدان اشىپ كورسەتتى
سول جىلدارى موڭعوليا قازاقتارى جəنە قىتايداعى شىعىس تۇركىستان ۇيعىرلارى تۇراتىن جەرلەرگە ەكسپەديتسياعا بارىپ, ەۋروپاداعى قۇمان-قىپشاقتار مەن تۇركى جۇرتتارى اراسىنداعى تاريحي-مادەني بايلانىستى زەرتتەپ, تۇركولوگيانى جاڭا بەلەسكە شىعاردى. تۇركى حالىقتارىنىڭ فولكلورى مەن ادەبيەتىن اۋدارۋ, زەرتتەۋ, ناسيحاتتاۋ ىسىندە الدىنا جان سالماعان جاس عالىمنىڭ بەدەلى كۇننەن-كۇنگە ارتا ءتۇستى. ءتىل ۇيرەنۋدەگى ايرىقشا قابىلەتى كىسى تاڭعالارلىقتاي عاجايىپ ەدى. قوڭىر اعىلشىن, فرانتسۋز, نەمىس, رۋمىن تىلدەرىندە ەركىن سويلەپ, ەركىن جازا ءبىلدى. بۇدان بولەك, 30-عا جۋىق تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ تىلىندە سويلەپ, ماقالالار جازىپ, بارعان جەرىن تاڭعالدىردى. قوڭىردىڭ بار ارمانى كوز الدىمىزدا قۇرىپ بارا جاتقان تۇركى تىلدەرىن قاتتاپ قالۋ, قاعازعا ءتۇسىرىپ الۋ ەدى.
قوڭىر ماندوكي زەرتتەۋىنىڭ نەگىزگى نىساناسى ماجارستان تۇركولوگياسىنداعى ءداستۇرلى سالالارىنىڭ ىشىنەن ماجارلاردىڭ كونە تاريحى مەن تۇركى-ماديار بايلانىسىن زەرتتەۋ بولدى. ماديار مەن قۇمانداردىڭ (قىپشاقتاردىڭ) تۇركىلەرمەن ءتۇبى ءبىر بايلانىسى بارىن ديالەكت سوزدەر, توپونيم مەن انتروپونيمدەر ارقىلى جان-جاقتى دالەلدەپ بەردى. سونداي-اق ول كونە تۇركى جازۋى مەن قۇمان رۋنيكاسىنىڭ بايلانىسىن زەرتتەپ, بالقان تۇبەگىندەگى حالىقتاردىڭ تۇركىلەرگە جاتاتىنىن عىلىمي تۇرعىدان اشىپ كورسەتتى.
«ماجار ءتىلى – بۇل تۇركى تىلدەرىنىڭ دياكتىسى. تۇركى تىلدەرىمەن ۇقساس 2000 ءسوز بار. ال قازاق تىلىمەن ۇقساس 1000-نان اسا كونە ءتۇبىر بار» دەپ جازدى قوڭىر ماندوكي ەڭبەكتەرىندە. قوڭىردىڭ عىلىمي ەكسپەديتسيا ساپارلارىنىڭ قاتارى جىل سايىن كوبەيە بەردى. انادولى, موڭعوليا, ەدىل تاتارلارى مەن باشقۇرتتارى اراسىندا, وزبەكستان مەن تۇرىكمەنستاندا كەشەندى تىلدىك, ەتنوگرافيالىق, فولكلورلىق ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىپ, كاۆكاز بەن قارا تەڭىز ايماعىندا قاراشاي, نوعاي, قىرىم تاتارلارى, قۇمىقتاردىڭ اراسىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. قوڭىر بار كۇشىن تىلدىك قورىن بايىتۋعا جۇمسادى جانە ءار ەلدەگى سوزدەردىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇقساستىعىن تابۋعا تىرىستى. قوڭىر جەر بەتىندەگى ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىن ارالاپ, وتكەن تاريح پاراقتارىنان سىر ىزدەۋدەن جالىقپادى. وسى تاريحي ساپارلار وعان كۇش-قۋات بەردى, كوڭىل كوكجيەگىن كەڭىتتى. بارعان جەرىندە سول حالىقپەن بىتە قايناسىپ, سول حالىقتىڭ تىلىندە ەركىن سويلەپ كەتۋى دە ونىڭ جاناشىرلارى مەن دوستارىنىڭ كوبەيۋىنە جول اشتى.
قوڭىر قازاقستانعا كەلۋدى 20 جىل ارماندادى. ماسكەۋ وعان قازاقستانعا بارۋعا ۆيزا بەرمەدى. تالاي جىل تاۋى شاعىلدى, بىراق ءۇمىتىن ۇزبەدى. ماسكەۋ «ءسىز پريبالتيكا, گرۋزيا, كاۆكازعا بارىڭىز. قازاقستانداعىلار كازاقشا بىلمەيدى, قازاقتار – ءتىلىن, سالت-ءداستۇرىن ۇمىتقان حالىق. ول جاقتان ەشتەڭە دە تاپپايسىز. ودان دا قاراقالپاقستانعا بارعانىڭىز ءجون بولار. ال تۇركىتانۋشى عالىم بولساڭىز, ماسكەۋگە كەلىڭىز, لەنينگرادقا بارىڭىز. ناعىز عىلىمي دەرەكتى, قاجەتتى ماتەريالداردى سول جاقتىڭ كىتاپحانالارىنان تاباسىز» دەگەن ەكىۇشتى جاۋاپتار بەردى جولداعان حاتتارىنا. بيىكتىكتەر مەن تەرەڭدىكتەر, كەزدەسكەن كەدەرگىلەر مەن توسقاۋىلدار وسىلايشا بىربەتكەي, ايتقان سوزىنەن قايتپايتىن قوڭىردى قاتەرلى تاعدىرىنىڭ ءىرى تۇلعاسىنا اينالدىردى. ول جەتى عاسىردان بەرى ءۇزىلىپ كەتكەن ۇرپاقتار بايلانىسىن جالعاپ, ەكى ەل – قازاق-ماجار اراسىنا التىن كوپىر ورناتامىن دەپ وزىنە انت بەردى.
«ازدىڭ دا ءىسى بىتەر مە,
كوپتىڭ دە ءىسى جەتەر مە,
كوپ ىشىندە ءبىر جالعىز,
سويلەپ تە ءسوزى وتەر مە؟!». ءيا, ول كوپ ىشىندەگى جالعىز ەدى. جالقى ەدى. «قازاق ءتىلى – مەن ءۇشىن قىپشاق ءتىلى. قازاق – مەنىڭ باۋىرىم! قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ شىعۋ ءومىرىمنىڭ وزەكتى ءبىر ماقساتى بولۋعا ءتيىس» دەگەن ويعا ەرتە جاستان بەكىنگەن قوڭىردىڭ الدىندا ۇلى ماقساتتار تۇردى. ەڭ الدىمەن قازاق جەرىنە قوڭىردىڭ حاتتارى جەتتى. ول بۋداپەشت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سوڭعى كۋرسىنان باستاپ ەكسپەديتسيالارعا شىعا باستاعان ەدى. موڭعولياعا بارىپ, سونداعى قازاقتارمەن ەتەنە ارالاسۋ قازاق تىلىندە جەتىك سويلەۋىنە ۇلكەن پايداسىن تيگىزدى. سويلەۋ تəجىريبەسى وسىلاي قالىپتاستى. بۋداپەشتەگى مالدəرىگەرلىك ينستيتۋتىنا بايان-ولگەي ايماعىنان كەلىپ وقىپ جۇرگەن ەدىگە تولەتايۇلى دەگەن دوسى دا ونى موڭعولياعا ەرتىپ بارىپ, سول جاقتاعى قازاقتارمەن ارالاسۋىنا كوپ كومەگىن تيگىزگەن ەدى.
جىلدار وتە, تاعدىر ايى وڭىنان تۋدى دا, قوڭىردىڭ ارمانى ورىندالدى. 1976 جىلى ماجارستان عىلىم اكادەمياسى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنا جولداما بەرەتىن بولىپ, تۇڭعىش رەت قازاقستانعا كەلۋ ماسەلەسى شەشىلدى. سول جىلدىڭ قاراشا ايىندا قوڭىر يشتۆان ماندوكي تۇڭعىش رەت قازاق جەرىنە, الماتىعا كەلدى. بىراق قازاق ورتاسى وعان ونشا ءمان بەرمەدى. كوبى كەلگەن ساپارىنا, زەرتتەپ جۇرگەن تاقىرىبىنا كۇدىكپەن قارادى. ويتكەنى «امەريكالىق شپيون كەلە جاتىر» دەگەن لاقاپ اڭگىمە تاراپ كەتكەن ەدى ەل اراسىنا. ونى اۋەجايدان ونوماست عالىم تەلقوجا جانۇزاقوۆ, ىسمەت كەڭەسباەۆ, بولات كومەكوۆ سياقتى عالىمدار كۇتىپ الىپ, عىلىمي جۇمىستارىنا كوپ كومەگىن تيگىزدى. بۇل ساپارلار قوڭىردىڭ عىلىمي جۇمىستارىنا عانا ەمەس, جەكە ومىرىنە دە جاڭا لەپ بەردى. ول وسى ساپارىندا قازاقتىڭ كوپتەگەن عالىمدارىمەن, زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن تانىسىپ, پىكىر الماستى. ءبارى دە قوڭىردىڭ تابيعاتىنا, بىلىمىنە, ىشكى مادەنيەتىنە قايران قالىپ, سىيلاستىقپەن قارادى. وسى ساپارىندا قوڭىر قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى, ءتىل ءبىلىمى, تاريح, ارحەولوگيا جəنە ەتنوگرافيا, Əدەبيەت جəنە ونەر ينستيتۋتتارىمەن بايلانىس ورناتىپ كەتتى. بۋداپەشتكە كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيمەن قازاقتىڭ حالىق ءانى «ساۋلەم-اي»-دى ۇيرەنىپ الىپ, اندەتىپ قايتتى…
مارجان ەرشۋ,
اقىن-زەرتتەۋشى
