تاريحتىڭ قارالى بەتتەرىن ەسكە تۇسىرەتىن «وتانىن ساتقاندار ايەلدەرىنىڭ اقمولا لاگەرى» 1938-1953 جىلدار ارالىعىندا جۇمىس ىستەدى. ستالين ساياساتىمەن قۇرىلىپ, ول ولگەندە جابىلعان الجير – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ جۇبايلارى مەن انالارى جانە قارىنداستارىنىڭ ازاپتى اباقتىسىنا اينالعان جازالاۋ ورنى. ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنىڭ 26-نۇكتەسىنىڭ ورنىندا سول زۇلماتتى جىلداردا جازىقسىز جالا جابىلىپ جاپا شەككەندەرگە ەسكەرتكىش بولىپ «الجير» مەموريالدى-مۇراجاي كەشەنى اقمولا وبلىسى اقمول اۋىلىندا 2007 جىلى اشىلدى.
اتاعىنان ات ۇركەتىن, ەستىگەننىڭ كوڭىلىنە قورقىنىش پەن ۇرەي ۇيالاتاتىن لاگەردە 15 جىل بويى 18 مىڭعا جۋىق ايەل كەزەڭ-كەزەڭىمەن ارقايسىسى 5-8 جىلدان وتىرىپ شىققان. الايدا قازىر اتالعان مۇراجايدا تەك 8 مىڭعا جۋىق ايەل تۋرالى عانا دەرەكتەر بار. ولاردىڭ كوبى – 62 ۇلتتىڭ ىشىنەن شىققان زيالىلاردىڭ, قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ايەلدەرى بولعان. باۋىرىندا سابيلەرى بولسا ولاردى اناسىنىڭ قاسىندا ءۇش جاسقا دەيىن عانا ۇستاپ, ءارى قاراي جان-جاققا بالالار ۇيىنە جىبەرىپ وتىرعان. جالپى لاگەردە انالارىمەن بىرگە 1507 بالا بولعان. اياعى اۋىر بولىپ تۇسكەن ايەلدەردىڭ ءبىرازى وسىندا بوسانعان. لاگەردە دۇنيەگە كەلگەن ەڭ العاشقى ءسابي گەورگي كارەتنيكوۆ بۇگىندە ءالى ءتىرى, قازىر 87 جاستا. بىلتىر ول قىزىمەن بىرگە مۇراجايعا كەلىپ, سۇحبات بەرىپ كەتكەن.
-لاگەر تۇتقىندارىنىڭ ىشىندە ەڭ سوڭعى بولىپ اننا ەندانوۆا 2014 جىلى 97 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ول لاگەرگە كەلگەندە 21 جاستا بولعان. جولداسى حالىق جاۋى دەپ اتىلىپ كەتەدى, ەكى بالاسى بالالار ۇيىنە وتكىزىلىپ, سول جاقتا اشتان ولەدى. كەيىن بوساپ شىققان سوڭ ول تاعى دا تۇرمىس قۇرىپ, وسى استانادا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءومىر سۇرەدى. ۇرپاقتارى اكەپ بەرگەن قولساعاتىن, سومكەسىن, باسقا دا تۇتىنعان زاتتارىن مۇراجايعا قويدىق, – دەپ تانىستىرا باستادى ءبىزدى قارسى العان ەكسكۋرسيا جۇرگىزۋشىسى گۇلنۇر مەيىرحانوۆا.
بەيىمبەت پەن تۇراردىڭ جارى وتىرعان
قازاقتىڭ تانىمال زيالىلارىنىڭ ىشىندە تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جارى ءازيزا رىسقۇلوۆا دا وسى لاگەردە ازاپتى جىلدارىن وتكىزگەن. ول مۇندا 8 ايلىق قىزى ريدامەن بىرگە كەلگەن. قىزى ءۇش جاسقا تولعاسىن بالالار ۇيىنە وتكىزىلىپ, ءوزى لاگەردە 8 جىل بويى وتىرعاندا مال دارىگەرى رەتىندە قىزمەت ەتكەن. ءتىپتى ونىڭ اناسى, ياعني تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ەنەسى اريفا ەسەنقۇلوۆا دا تىڭشى دەگەن جالامەن وسى جەردە سەگىز جىل وتىرعان. 50 جاستا لاگەرگە كەلىپ, تۋرا سەگىز جىلىن تولتىرىپ, شىعۋىنا بىرنەشە كۇن قالعاندا ول ميىنا قان قۇيىلىپ, قايتىس بولادى.
-بۇل لاگەرگە سونىمەن قاتار بەيىمبەت ءمايليننىڭ ايەلى كۇلجامال مايلينا دا 5 جىلعا قامالعان. بالالارى جان جاقتاعى ءتۇرلى بالالار ۇيىنە وتكىزىلەدى. اۋكەن دەگەن ۇلكەن بالاسى سوعىستا قايتىس بولعان. بوساپ شىققان سوڭ قالعان بالالارىمەن قاۋىشقان. ودان باسقا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى جانايدار سادۋاقاسوۆتىڭ جارى ەليزاۆەتانىڭ مۇندا تۇسكەندە رۇستەمبەك دەگەن جالعىز ۇلى بولادى. ۇلىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن ونىڭ تەگىن كۇيەۋ بالاسىنىڭ اتىنا جازىپ كەتەدى. كەيىن بوساپ شىققان سوڭ ۇلىمەن تاشكەنتتە تابىسادى, – دەيدى مۇراجاي قىزمەتكەرى.
كەشەن قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا, بۇل لاگەردە كوبىنە ورىس جانە ەۆرەي ۇلتتارىنىڭ ايەلدەرى وتىرعان, 4 مىڭنان استامى – ورىس ۇلتىنىڭ ايەلدەرى بولدى. ولاردىڭ ءبىرازى سول كەزدەگى جاپپاي ءۇردىس بويىنشا قازاقتىڭ زيالى ازاماتتارىنا تۇرمىسقا شىققان ايەلدەر ەدى. قازاقتان قازىرگى تاڭدا 87 ايەلدىڭ عانا اتى-جوندەرى مەن قۇجاتتارى بار. نەگىزى ودان دا كوپ بولۋى مۇمكىن. ءبىرازىنىڭ قۇجاتتارى ساقتالماعان.
تاريحي قۇپياعا تولى مۇراجاي
20 مىڭ گا اۋماقتى الىپ جاتقان مۇراجاي سىرتقى ەكسپوناتتار مەن نەگىزگى عيماراتتان تۇرادى. كونۋس پىشىندە جاسالعان, تەرەزەسى جوق عيمارات قۇپياسى مول قوبديشا ىسپەتتى, جارىق تەك توبەدەن عانا تۇسەدى, ونىڭ ماعىناسى تاريحي سىر مەن شىندىقتىڭ بىرتىندەپ اشىلاتىنىن بىلدىرەدى. كەشەنگە دالادا سىرتتان كىرگەن كەزدە بيىكتىگى 18, ەنى 9 مەتر «قاسىرەت قاقپاسى» قارسى الادى, ونىڭ ورتاسىنان وتكەندە ارۋاقتارعا ءيىلىپ تاعزىم ەتۋ كەرەك. مونۋمەنت قايتىس بولعان كۇيەۋى مەن جوعالتىپ العان بالالارىن قايعىرعان ايەلدى بەينەلەيدى. ودان باسقا كەشەن اۋماعىندا ساياسي جەر اۋدارىلعان «حالىق جاۋلارىن» تاسىعان «ستاليندىك ۆاگون», تىكەنەك سىمدى لاگەر قورشاۋى مەن كۇزەت مۇناراسى, ەكى مۇسىندىك كومپوزيتسيا, «كوز جاسى» ستەلاسى, تۇتقىن ايەلدەر تۇرعان باراك, الاش باعى, زەردە قابىرعاسى, ەسكەرتكىش بەلگىلەر بار. مۇراجاي استىڭعى جاعى «الاش» زالى الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىنا ارنالعان ۆيترينالاردان تۇرادى. زال ورتاسىندا – «ءومىر گۇلى» كومپوزيتسياسى, جوعارعى جاقتا «ەركىندىك جانە ەركىنسىزدىك» كومپوزيتسياسى بەرىلگەن.
ال «الجير» تۋرالى نەگىزگى بولىگى ەكىنشى قاباتتا. زال ەكسپوزيتسياسىن «كىسەندەر» ينستاللياتسياسى اشادى. ەكى اينا توردى تولىقتىرىپ, كەلۋشىنىڭ بىلىنەر بىلىنبەس بەينەسىن قازىرگى مەن وتكەنگە, سوناۋ قيىن ۋاقىتقا ساپار شەكتىرگەندەي. دەكوراتيۆتىك قوسىمشا رەتىندە لاگەردەگى تۇپنۇسقا ەسىك قويىلعان. ەكسپوزيتسيالىق-كورمە زالىندا كىناسىز تۇتقىندا وتىرعان ايەلدەردىڭ ءومىرى تۋرالى ماتەريالدار, وتباسىلىق فوتوسۋرەتتەرى, جەكە زاتتارى, لاگەردە وتىرعاندا قولدارىمەن جاساعان زاتتارى قويىلعان.
ايەلدەردىڭ ازاپتى ءومىرى
ودان كەيىنگى ديورامادا لاگەردە تۇتقىندا بولعان ايەلدەردىڭ قىسقى جانە جازعى اۋىر جۇمىستارى بەينەلەنگەن. ايەل-تۇتقىندار لاگەردە ەڭ قيىن كاتورگالىق جۇمىستاردى جاسادى, باقشالار مەن الما باعىنا ارىقتاردى, توعاندى قولدارىمەن قازدى. سامان كىرپىشتەر قۇيدى, فەرما سالدى, مال باقتى, قىسقى ايازداردا وتىن ءۇشىن جالاڭاش كولىنىڭ جاعاسىنان قامىس شاپتى. سول كەزدەرى ءار ايەل كۇنىنە 70-80 بۋماعا دەيىن قامىس جيناعان. قانداي قولايسىز اۋا-رايى بولماسىن كۇنىنە 14 ساعاتقا دەيىن دالادا جۇمىس ىستەگەن.
ەگىن دۇرىس شىقپاي قالسا نەمەسە ەگىندى قوياندار جەپ كەتسە, مالىن ءولتىرىپ السا ايەلدەرگە قاتاڭ جازا قولدانىلعان, تاماق بەرمەي, ءتىپتى ءولىم جازاسىنا دەيىن كەسكەن. سوندا ايەلدەر ەگىنگە قوياندار تيىسپەس ءۇشىن ەگىننىڭ قاسىنا وزدەرى جەيتىن تاماقتى قويىپ كەتەتىن بولعان.
-ديورامادا وسى لاگەردىڭ ءبىر بولىمشەسى, ياعني باراقتارى جاعالاي ورنالاسقان جالاڭاش كولى سالىنعان. مۇراجايدان 5 شاقىرىم جەردە, اقمول اۋىلىنىڭ شەتىندە ورنالاسقان كول قازىر تارتىلىڭقىراپ قالدى. ايەلدەر سول كولدىڭ ماڭايىنان قامىس جيناعان. لاگەر اۋماعى تەمىر تورلارمەن قورشالعان. كولدىڭ ارعى بەتىندە كىشكەنتاي عانا جاڭاجول دەگەن قازاق اۋىل وتىرعان. سول اۋىلدىڭ اقساقالدارى مەن كىشكەنتاي بالالارى كەلىپ, قامىس شاۋىپ جۇرگەن ايەلدەرگە نەشە ءتۇرلى جامان سوزدەر ايتىپ, كەپكەن قارا قۇرتتار لاقتىرادى ەكەن. لاگەردەگى وزگە ۇلتتاردىڭ ايەلدەرى ونى باسىندا نە ەكەنىن تۇسىنبەگەن. «بىزگە نەگە جامان سوزدەر ايتادى, نەگە تاس لاقتىرادى؟» دەپ ناليتىن بولعان. كەيىن نەمىس ۇلتىنىڭ ايەلى گەرترۋدا پلاتايس لاقتىرىلعان تاستاردان ءسۇت پەن ىرىمشىكتىڭ ءيىسى شىعاتىنىن سەزىپ, ونى ىشتەگى قازاق ايەلدەرگە اكەپ كورسەتىپ, قۇرت ەكەنىن, اۋىل تۇرعىندارىنىڭ نيەتى جامان ەمەس ەكەنىن بىلگەن, – دەيدى مۇراجاي مامانى. گ. پلاتايس تۇرمەدەن بوساعاننان كەيىن گەرمانياعا ورالىپ, نەمىس جۋرناليستەرىنە لاگەردە بولعان كەزدەرىندەگى جاڭاجول اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى كومەكتەسكەن جايدى اڭگىمەلەپ بەرەدى. 2003 جىلى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى رايسا گولۋبەۆا گەرترۋدا ءپلاتايستىڭ ەستەلىگى بويىنشا «كۋرت – دراگوتسەننىي كامەن» ولەڭىن جازادى.
باراك دەپ اتالعان ءبىر جاتىن بولمەدە 250-300 ايەلگە دەيىن تىعىلىسىپ ءومىر سۇرۋگە تۋرا كەلگەن. سامان كىرپىشكە قامىس قوسىپ جاسالعان باراكتار العاشىنا ەكى-ۇشەۋ عانا بولعان. ايەلدەر سيماعاندىقتان ولارعا ءوز قولدارىمەن 30-عا جۋىق باراك سالعىزدىرعان. تۇتقىندار وزدەرى جيناعان قامىستاردى توسەك-ورىن رەتىندە پايدالانعان, تەمىر پەشكە جاعىپ, سونىڭ قىزۋىمەن بوي جىلىتقان. تەز جانىپ كەتەتىندىكتەن, قىستا ءۇسىپ قالماۋ ءۇشىن قامىستى ءجيى سالىپ وتىرۋعا ءتۇنى بويى كەزەكتەسىپ ۇيىقتاعان. سونىڭ وزىندە باراكتىڭ ىشكى تەمپەراتۋراسى 6-9 گرادۋستان كوتەرىلمەگەن.
مۇراجايدا لاگەر ايەلدەرى ماسكەۋگە حاتپەن شىعىپ سۇراتىپ اشقان تىگىن تسەحى بەينەلەنگەن شاعىن بولمە بار. تىگىن تسەحىندا ولار جالعىز ءتۇيىر پىلتە شامنىڭ جارىعىمەن 14-16 ساعاتقا دەيىن كوز مايىن تاۋىسىپ, تاپجىلماي وتىرىپ, وزدەرىنە جانە سوعىس جىلدارىندا ساربازدارعا جونەلتۋگە كيىمدەر تىككەن. لاگەردەگى ەرەكشە ءتارتىپ, ماردىمسىز تاماق, كەزدەسۋ مەن حات جازۋعا تىيىم, كۇزەتشىلەردىڭ قورلىعى ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق پەن ءۇمىت وتىن ءبارىبىر سوندىرە المادى.
تەرگەۋدەن كوز اشتىرماعان
ايەلدەردىڭ ۇرەيىن ۇشىرعان كابينەت تەرگەۋ بولمەسى بولاتىن. كۇندىز دالادا تالاي اۋىر جۇمىستى اتقارىپ كەلگەن ايەلدەردى تۇندە دە ۇيىقتاتپاي, تەرگەۋ يزولياتورىنا اكەپ سۇراقتىڭ استىنا الاتىن. مۇندا كۇزەتىپ تۇرعان ساربازدار ەكى ساعات سايىن اۋىسىپ تۇرسا, ايەلدەر اياقتارى جەرگە تيمەيتىن بيىك ورىندىقتا تاپجىلماي ۇزاق ۋاقىت وتىرىپ سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ, اقىرى ابدەن السىرەپ, ەسىنەن تانىپ قۇلاپ تۇسەتىن. ايەلدەردىڭ كيىمدەرىندە ارقايسىنىڭ ءوز ءنومىر سانى جازىلعان, ولاردى سول ساندارمەن اتاپ شاقىرىپ, تۇگەندەپ, ءتىپتى سولاي جەرلەپ وتىرعان. لاگەردە ايەلدەرگە تەك ءبىر جارىم جىلدان كەيىن عانا, جىلىنا ءبىر-اق رەت جاقىندارىنا حات جازۋعا جانە حات الۋعا رۇقسات ەتىلگەن. جاقىندارىنان حات كەلگەندە كۇزەتشىلەر ولاردى مازاق قىلىپ, حاتتى ايەلدەردىڭ قولىنا ەمەس, جانىپ تۇرعان وتتىڭ ۇستىنە تاستايتىن. سوندا زارىعا حابار كۇتىپ جۇرگەن ايەلدەر حاتتى وتتان جالاڭ قولىمەن الىپ, ورتەنبەي قالعان بولىگىن ساقتاپ قالۋعا جانىن سالعان. تاماققا بىلامىق سورپاسى مەن قارا نان بەرىلگەن, ول تاماقتاردى يتكە بەرسە دە ىشپەيتىندەي ءدامسىز, ناندارى كەيدە شيكى, بىردە قاتتى بولاتىن. الايدا ايەلدەر شيكى نانداردى بوسقا لاقتىرماي, انا مەن بالا بەينەلگەنگەن ءتۇرلى مۇسىندەر جاساعان. قازىر سول مۇسىندەر دە مۇراجايدا ساقتاۋلى تۇر.
قاسىرەتتى جىلدار دەرەگى
1930 جىلدان باستاپ قازاقستاندا ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرى قۇرىلعان. سونىڭ ىشىندە «قارلاگ» قاراعاندىدان 50 شاقىرىم جەردە اشىلدى. قارلاگتىڭ 25-كە جۋىق ەڭبەكپەن تۇزەۋ ورىندارى بولدى. ولار: الجير, ستەپلاگ, ەكىباستۇزلاگ, قاراباسلاگ جانە ت.ب. تۇتقىنداعى جىلدار ىشىندە ءاربىر ايەل بىرنەشە لاگەردەن كەزەڭ-كەزەڭىمەن ءوتۋى كەرەك ەدى. «الجير»-گە ايەلدەردى ەلدىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن, ياعني ماسكەۋدەن, لەنينگرادتان, ۋكراينادان, بەلارۋسيادان, گرۋزيادان, ارمەنيادان, ورتا ازيادان الىپ كەلەتىن. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى قازاقستانعا 1,3 ملن اسا ادام جەر اۋدارىلدى. ادامدار قازاقستانعا ماجبۇرلەپ اكەلىنگەنىمەن, ولاردىڭ كوپشىلىگى ونى ەكىنشى وتانىم دەپ ەسەپتەدى. «الجير»-ءدىڭ تاريحى – بۇل قازاقستاننىڭ تاريحى. وتكەن قاسىرەت قايتالانباۋى كەرەك. بۇرىنعىلاردىڭ باستان كەشىرگەنىن كورمەۋ ءۇشىن ادامدار وتكەن ۋاقىت جايلى شىندىقتى ءبىلۋى قاجەت.
17 جىلدىق تاريحىندا مۇراجاي تۇتقىن بولعان ايەلدەردىڭ ۇرپاقتارى اكەپ بەرەتىن دۇنيەلەرمەن تولىعىپ وتىرعان. اسىرەسە, 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىندە ولاردىڭ ۇل-قىزدارى, نەمەرەلەرى ەلىمىزدىڭ ءار جەرىنەن جانە شەتەلدەردەن وتە كوپ كەلەدى ەكەن. جاز ايلارىندا كەلۋشىلەر سانى كۇنىنە 200-250 ادامعا دەيىن جەتەدى. ولارعا 3 تىلدە اقپارات بەرە الاتىن 5 ەكسكۋرسيا جۇرگىزۋشىسى قىزمەت كورسەتەدى. مۇراجايدىڭ ەسىگى دۇيسەنبىدەن باسقا كۇندەرى 9.00 مەن 18.00 ارالىعىندا كەلۋشىلەرگە اشىق. ەكسكۋرسياسىز ءبىر ادامعا كىرۋ بيلەتىنىڭ قۇنى – 1200 تەڭگە, 5-15 جاس ارالىعىنداعى بالالارعا 500 تەڭگە. ال 5 ادامنان كوپ ەكسكۋرسيالىق توپ بويىنشا بيلەت باعاسى ءبىر ادامعا 2700 تەڭگە بولسا, شەتەلدىكتەرگە 9200 تەڭگە تۇرادى. سونىمەن قاتار بىرنەشە تىلدە اقپارات بەرەتىن اۋديوگيد قىزمەتىن دە پايدالانۋعا بولادى. بيلەت الۋدا كەيبىر ساناتتار بويىنشا ازاماتتارعا جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان. مۇراجايدا ەكسكۋرسيادان بولەك ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى تۋرالى تۇسىرىلگەن دەرەكتى فيلم دە كورسەتىلەدى. ەكى زالعا دا جاڭادان كەلىپ جاتقان اقپاراتتاردىڭ كوپتىگىنەن «الاش» زالىن بولەك مۋزەي ەتىپ اشىپ, ونىڭ ورنىنا «الجير» زالىن كوبەيتىپ قويۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر, مۇنى مۇراجاي باسشىلىعى ءتيىستى مينيسترلىكتەرگە ۇسىنىس ەتىپ ايتۋدا.
