استانا ىرگەسىندەگى اقمول اۋىلىندا ورىن تەپكەن «الجير» مەموريالدى مۇراجاي كەشەنىنىڭ اشىلعانىنا 10 جىل تولىپ وتىر. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنىڭ قارساڭىندا وسى اۋىلدا «ۇرپاقتار ۇمىتپايدى. پومنيات پوتومكي» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. وعان استانا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەرمەك امانشاەۆ, قر پارلامەنتى دەپۋتاتتارى, تاريحشى عالىمدار, ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى, ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ جەتەكشىلەرى مەن وكىلدەرى قاتىسىپ, مۇراجايدى ارالادى.
باستاپقىدا كارلاگتىڭ ارنايى بولىمشەسى بولىپ قۇرىلىپ, كەيىننەن «وتانىن ساتقانداردىڭ ايەلدەرىنىڭ اقمولا لاگەرى» اتاۋىن العان «الجير»-دەن وتكەن عاسىردىڭ 30-50 جىلدارى ەتاپپەن 20 مىڭنان استام ايەل وتسە, ولاردىڭ 8 مىڭنان استامى مەرزىمدەرىن تولىق وتەپ شىققان. «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» نەمەسە «حالىق جاۋىنىڭ وتباسى مۇشەسى» رەتىندە سوتتالعانداردى مۇراجاي اۋلاسىندا تۇرعان «ستالين ۆاگونىمەن» نەمەسە ونىڭ ەكىنشى اتاۋى «قىزىلشامەن» وسى جەرگە اكەلەتىن.
مۇراجاي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا, بۇل ۆاگون 1927 جىلى قۋعىنعا ۇشىراعان جانە قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان ادامداردى تاسىمالداۋ ءۇشىن ارنايى تاپسىرىسپەن ودەسسا قالاسىندا جاسالعان. كونفەرەنتسياعا قاتىسقان تاتيانا شەۆچەنكو اجەسى, «الجير» تۇتقىنى ماريام ءانتسيستىڭ وسى تۋرالى ەستەلىگىن جاڭعىرتتى.
مۇراجاي اۋماعىنداعى «قاسىرەت قاقپاسى» مونۋمەنتىنىڭ, «ءتۇڭىلۋ مەن السىزدىك», وعان كەرىسىنشە «كۇرەس پەن ءۇمىت» كومپوزيتسيالارىنىڭ وزىندىك ءمان-ماعىناسى بار. ال قازاقستانداعى وزگە مەملەكەتتەردىڭ ەلشىلىكتەرى ورناتقان ەسكەرتكىش بەلگىلەر لاگەردە وتىرعان 62 ۇلتتان شىققان ايەلدەر تۋرالى سىر شەرتەدى. ولاردىڭ ەڭ كوبى ورىستار بولعان (4390 ادام). ال قازاقتاردان 87 ايەل «الجير» تۇتقىنى اتانعان. اتاپ ايتساق, بەيىمبەت ءمايليننىڭ ايەلى گۇلجامال مايلينا, تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جارى ءازيزا رىسقۇلوۆا-ەسەنعۇلوۆا مەن ەنەسى اريفا ەسەنعۇلوۆا, جۇمات ءشانيننىڭ زايىبى جانبيكە شانينا, ت.ب.
بۇل كونفەرەنتسياعا جۇمات ءشانيننىڭ نەمەرەسى جانات قاسىمحانقىزى قاتىستى. ونىڭ سوزىنشە, اجەسى جانبيكە 8 جىلعا سوتتالىپ, «الجير» لاگەرىندە مەرزىمىن تولىقتاي وتەپ شىققان. وزگە ايەلدەر سياقتى اۋىر جۇمىسقا جەگىلدى. كوكتەم ۋاقىتىندا ارىقتاردى قولىمەن قازىپ, تازالادى. كولونەرگە يكەمدى بولعاندىقتان, تىگىن تسەحىندا جۇمىس ىستەدى. سىعىرايىپ جانعان شامنىڭ جارىعىمەن ءتۇنى بويى كيىم تىكتى. 1946 جىلى بوساپ شىققاننان كەيىن قاراعاندىعا كەلدى. اباقتىداعى عۇمىرىن كوپ اڭگىمەلەمەي, ومىردەن ءوتتى.
مۇراجاي اۋلاسىندا تاعى ءبىر ەسكەرتكىش ەرىكسىز كوز توقتاتادى. «قاق ايىرىلعان جۇلدىز» دەپ اتالاتىن وعان گۇل شوقتارىن قويۋ راسىمىنەن كەيىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى «الاش» ساياباعىندا الما اعاشتارىن وتىرعىزدى. بۇل ساياباقتىڭ اۋدانى – 1,5 گەكتار. كەزىندە «الجير» تۇتقىندارى دا وسى جەرگە الما ەككەن. وسىلايشا, قازىر ۇرپاقتار ساباقتاستىعى ورىن الىپ وتىر.
قوناقتار «الجير»-ءدىڭ ىزعارلى سۋىعى» جانە «دولشە جيزني» دەرەكتى فيلمدەرىن تاماشالادى. كونفەرەنتسيا بارىسىندا «ۇرپاقتار ۇمىتپايدى. پوتومكي پومنيات» ەستەلىكتەر جيناعىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى.
اقمول اۋىلىنىڭ №5 ورتا مەكتەبى «زەردە الاۋى» قويىلىمىن قويدى. «…بىردە قىستىڭ تاڭىندا ءبىز جالاڭاشكولدەن قامىس بۋدالارىن ارقالاپ كەلە جاتتىق. جولدا جۇتاڭ كيىنگەن جەرگىلىكتى ادامدار كەزىكتى. قاستارىندا بالالارى بار. ۇلكەندەر ءبىزدى كورگەن سوڭ بالالارعا قاراپ, بىردەڭە ايتقانى مۇڭ ەكەن, بالالار بىزگە قاراي تاس لاقتىرا باستادى. ايداۋىلدار: «سەندەردى ماسكەۋدە عانا ەمەس, ادامزات بالاسى جەك كورەتىنىن بايقادىڭدار ما؟» دەپ قارقىلداپ كەپ كۇلسىن.
تۇتقىن ايەلدەر «بۇلاردىڭ بالالارعا بەرگەن تاربيەسى وسى ما؟» دەپ نالىدى. مەن الگى تاستاردىڭ بىرىنە ءسۇرىنىپ قۇلاپ, ءدال الدىمدا جاتقان تاستان ءسۇت پەن ىرىمشىكتىڭ ءيىسىن سەزگەندەي بولدىم. شەتىنەن تىستەپ كورسەم, ءدامى ءتىل ۇيىرەدى ەكەن. ءسويتىپ تاستاردى تەرىپ الىپ, باراكقا الىپ كەلدىم. باراكتاعى قازاق ايەلدەرى ونىڭ تاس ەمەس, كەپتىرىلگەن قۇرت ەكەنىن ءتۇسىندىردى». بۇل – «الجير» تۇتقىنى گەرترۋدا پلاتايستىڭ ەستەلىگى. وسى ەستەلىككە سۇيەنگەن بەلگىلى اقىن عالىم جايلىباي «تاس پەن اس» اتتى ولەڭ جازعان. رايسا گولۋبەۆا دا «كۋرت – دراگوتسەننىي كامەن» ولەڭىن جازدى. بۇل ولەڭدى اقمولدىڭ №5 ورتا مەكتەبىنىڭ وقۋشىسى ارينا كوتەنكو وقىدى.
قۇندىز قاناعاتقىزى
