سوڭعى كەزدەرى اباي وبلىسىندا بولعان ءورت بۇكىل ەلدى دۇرلىكتىرگەن قايعىلى وقيعا بولدى. قازىرگە دەيىن 60 مىڭ گەكتاردان ارتىق اۋماقتىڭ ورمانى وتقا ورانعانىن بىلاي قويعاندا, ءتىلسىز جاۋدان 15 ادام قازا تاپتى. ءورت سوندىرۋگە ورمان قورعاۋشىلاردان سىرت, اسكەري بولىمشەلەر دە تارتىلعانمەن, كۇننىڭ اپتاپ ىستىعى مەن جۇيتكىپ سوققان جەل قاباتتاسىپ, قىزىل جالىن بارعان سايىن ءورشىپ بارادى.
از ورماننان دا ايىرىلىپ قالامىز با؟
«سەمەي» ورمانى رەزەرۆاتىندا ءورت 8 ماۋسىم كۇنى شىققان بولاتىن. ءورتتىڭ سەبەبى ءالى انىقتالعان جوق. اباي وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى دميتري گاريكوۆ بەرگەن مالىمەت بويىنشا ءورت نايزاعايدىڭ 2 رەت تۇسۋىنەن شىققان. «ءورتتى تەز ارادا اۋىزدىقتاۋ مۇمكىن بولمادى, وعان سەبەپ «سەمەي ورمانى» مەملەكەتتىك ورمان تابيعي رەزەرۆاتى تەحنيكاسى بيىك قۇم توبەلەردەگى ورماندى ايماققا جەتە المادى» دەدى ول.
ەلىمىزدە ورمان قورىنىڭ جالپى اۋدانى – 30,4 ملن گەكتار. بىراق قازاقستاندا ورماندى القاپتىڭ كولەمى ەل اۋماعىنىڭ نەبارى 4,6 پايىزىن قۇرايدى. ەسەسىنە ءشول جانە شولەيت جەرلەر قازاقستاننىڭ 56 پايىزىن الىپ جاتىر.
بۇۇ-نىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ باسقارماسى ادامزاتتىڭ كەسىرىنەن جاھانداعى ورماننىڭ جارتىسىنا جۋىعى جويىلىپ كەتكەن دەگەن دەرەكتى العا تارتادى. بۇۇ ازىق-تۇلىك جانە اۋىلشارۋاشىلىق ۇيىمىنىڭ 2001 جىلعى ەسەبىنە سۇيەنسەك, الەمدەگى ورمان القابى 1990 جىلعى 3,96 ميلليارد گەكتاردان 2000 جىلى 3,87 ميلليارد گەكتارعا دەيىن ازايعان. دەمەك, جىل سايىن الەمدە نەشە ءجۇز مىڭ گەكتار ورمان جويىلىپ كەتىپ جاتىر.
قازاقستاندا دا سوڭعى جىلدارى تابيعي ورماندار جىل سايىن ورتكە ورانىپ, كولەمى ازايىپ بارادى. ماسەلەن, 2011 جىلى سول كەزدەگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا قاراستى بورالداي ورمان شارۋاشىلىعىندا 4000 گەكتارعا جۋىق ورمان ورتەنىپ كەتسە, 2013 جىلى تۇركىستاندا 600 گەكتارعا جۋىق توعاي كۇلگە اينالدى. كەلەسى جىلى ارىس قالاسىندا 200 گەكتار ورمان ورتكە ورانسا, 2014 جىلى ەل بويىنشا 500 گەكتارعا جۋىق ورمان اپاتقا ۇشىراپ, ءورت سەبەبى بەلگىسىز كۇيدە قالدى. 2015 جىلى شىرايلى شىعىستىڭ ءسانى بولعان مارقاكول ماڭىندا ءورت شىعىپ, 900 گەكتار ورمان جانىپ كەتتى. بۇل وتكەن ونجىلدىقتاعى ەڭ ءىرى ءورت اپاتى بولسا, 2021 جىلعى 10 مامىردا شىعىس قازاقستان وبلىسى ريددەر قالاسى ماڭىنداعى ورمانعا ءورت كەتىپ, 272,4 گەكتار ورمان قىزىل جالىننىڭ قۇلقىنىنا ءتۇستى. توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە, 2021 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىندا قازاقستاندا 500-گە جۋىق ورمان ءورتى تىركەلىپ, سالدارىنان 38270 گەكتار جەر ورتەنگەن (2020 جىلى – 22626 گەكتار) بولسا, 2022 جىلى قوستاناي وبلىسىنداعى ورتتە 43 مىڭ گەكتار ورمان ورتكە وراندى. ەندى, مىنە, اباي وبلىسىنداعى ورمانعا كەتكەن ءورتتى اۋىزدىقتاي الماي ارپالىسىپ جاتىرمىز. قازىردىڭ وزىندە 60 مىڭ گەكتاردان ارتىق ورمان كۇلگە اينالدى. ودان كەلگەن ەكونوميكالىق زيان مەن قىرىلعان اڭ-قۇس قانشاما. ورتەنگەن ورماننىڭ قالپىنا كەلۋىنە كەمىندە 60 جىل ۋاقىت قاجەت دەيدى ماماندار. بۇل از ۋاقىت ەمەس.
رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن تابيعي جانە تەحنوگەندى توتەنشە جاعدايدىڭ الدىن الۋعا جۇمسالاتىن قارجى جىل سايىن كوبەيۋدە. 2021 جىلى – 54,2 ملرد, 2022 جىلى – 63,8 ملرد, 2023 جىلى – 120,2 ملرد تەڭگە
سالعىرتتىق سەبەبى نەدە؟
قازاقستاندا مەيلى قاي وڭىردە, قاي ايماقتا ءورت اپاتى بولسا دا, ونىڭ ناقتى سەبەبى انىقتالماي, جۇمباق كۇيدە قالىپ جاتادى. «كۇننىڭ ىستىعى», «نايزاعايدىڭ ءتۇسۋى», «ورمان قورعاۋشىلاردىڭ نەمقۇرايدىلىعى» دەگەن سياقتى سەبەپتەر ايتىلا-ايتىلا جاۋىر بولۋعا اينالدى. ءورت بولعان كەزدە قىلمىستىق ءىس قوزعالادى دا, ءورت سونگەن سوڭ, ول دا «وشەدى». سوسىن دا شىعار, بىزدە جىل سايىن ورمان ءورتى ۇزىلمەيدى. كىنالىنى تاۋىپ, قاتاڭ جازالاماعان سوڭ, ورمانشىلار دا ورتكە نەمقۇرايدى قارايتىن دەڭگەيگە جەتتى. ويتكەنى كوپتەگەن وڭىردە, اسىرەسە تابيعي ورمان القاپتارىندا ءورت قاۋىپسىزدىك شارالارى ساقتالمايدى. الدا-جالدا ءورت تۋا قالسا, ونى قالاي اۋىزدىقتايمىز دەگەن ماسەلەگە ءمان بەرىلمەگەندىكتەن, كوپ وڭىردە ءورت تۋا سالا دەرەۋ اۋىزدىقتالمايدى. ماسەلەن, وتكەن جىلى قوستانايداعى ورمانعا ءورت كەتكەندە, ورمان ورتىنەن ساقتانۋ سالاسىندا كوپتەگەن ولقىلىق ساقتالعانى بايقالعان. وسى جاعدايعا سايكەس, مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قاتىستى مينيسترلىكتەرگە, جاۋاپتى تۇلعالارعا تاپسىرمالار بەرىپ, مىندەتتەر جۇكتەگەن ەدى. بىراق سول تاپسىرمالاردىڭ كوبى ورىندالماعانىن, كەرەك دەسەڭىز, توتەنشە جاعدايلار ءمينيسترىنىڭ ءوزى پرەزيدەنتتىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا دا قىستىرماي, جۇرە تىڭداعان بولىپ شىقتى. سونشا ۇلكەن اۋماقتاعى ورمانعا ءورت كەتىپ جاتسا, ءمينيستردىڭ ءوزى بارماي, ورىنباسارىن جىبەرۋى, بىرىنشىدەن, قوستانايداعى ورتتەن ساباق الماعانىن, ەكىنشىدەن, ءوز جۇمىسىنا وتە سالعىرت ەكەنىن انىق كورسەتتى. بۇعان پرەزيدەنتتىڭ «مەن قىزمەتىنەن بوساتقان مينيستر ءوزىنىڭ تىكەلەي قىزمەتتىك مىندەتىن ورىنداۋعا نەگە مۇلدەم نەمقۇرايدى قارادى؟! ءورت بۇكىل الەمدە بولادى, بىراق ول جاقتا ءتيىستى شارالار قابىلدانادى. مينيستر كەلمەدى, وبلىس اكىمى تىم باياۋ قوزعالدى, ورىنباسارلارىن جىبەردى. جۇمىسقا دەگەن وسىنداي قارىم-قاتىناس بولا ما؟! ناقتى سۇراق – نەگە قاتە بولجام جاسالدى؟» دەگەن ءسوزى ايعاق.
– ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا كاسىبي سالعىرتتىق, ادامداردىڭ تاعدىرىنا مۇلدە نەمقۇرايدى قاراۋ بايقالدى. قازىر بۇعان تاعى دا كوز جەتكىزدىم. ال قازىرگى تاڭدا ساپالى, دۇرىس جۇمىس اتقارىلىپ جاتقان جوق. مۇنى مويىنداۋىمىز كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, بۇل سالانىڭ جۇمىسىن تۇبەگەيلى جاقسارتۋ قاجەت. مينيسترلىك, ونىڭ باسشىلارى ءوز قىزمەتتىك مىندەتتەرىنە سەلقوس قارايدى. نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەيدى. شۇعىل شەشىمدەر قابىلدامايدى. سوندىقتان وسىنداي اپاتتار ورىن الىپ وتىر. ءبىز قوستانايداعى جاعدايدى باستان وتكەردىك, نەگە ساباق المادىق؟! – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
وسىنداي قايعىلى جاعداي تۋعاندا, سول سالانىڭ جاۋاپتى تۇلعاسىن تۇرمەگە توعىتىپ, ەسەلەپ ايىپپۇل سالسا, بارلىق سالانى باسقارىپ وتىرعان باسشىلار ايىلىن جيىپ, اياعىن تارتار ەدى. ياعني ءبىردى اۋىر جازالاپ, مىڭعا ساباق قىلمايىنشا, ەلىمىزدەگى نەمقۇرايدىلىق پەن جەمقورلىق جويىلمايدى-اۋ.
وتكەننەن ساباق الماسا…
قازاقستانداعى ءورت ءسوندىرۋ تەحنيكالارىنىڭ كوبى ەسكى, ءورت سوندىرۋگە قولايلى تىكۇشاقتار سانى از. تاۋلى وڭىرلەرگە دوڭگەلەكتى كولىكتەر بارا المايتىندىقتان, ءورتتى وشىرۋگە ادام كۇشىنە تايانۋعا تۋرا كەلەدى. 2021 جىلى تامىز ايىندا توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگى 48 ملرد تەڭگەگە ءورت ءسوندىرۋ تەحنيكاسىن ساتىپ الۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىن جاريالاعان بولاتىن. الايدا ءبىز وتكەن جىلى قوستانايداعى ءورت كەزىندە اتالعان مينيسترلىكتىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنە حابارلاسقانىمىزدا, ءورت ءسوندىرۋ تەحنيكاسىن ساتىپ الۋ بويىنشا 2021-2023 جىلدارعا ارنالعان جول كارتاسى بەكىتىلگەنىن, ونىڭ اياسىندا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت ەسەبىنەن 387 اۆتوكولىك قۇرالىن ساتىپ الۋ جوسپارلانعانىن ايتقان ەدى. بىراق 2021 جىلى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت ەسەبىنەن قاراجات بولىنبەي, وتكەن جىلى ەشقانداي تەحنيكا ساتىپ الىنباعان. تەك 2022 جىلى ءورت ءسوندىرۋ قىزمەتىنە 146 ءورت ءسوندىرۋ-قۇتقارۋ تەحنيكاسى ساتىپ الىنعان. دەمەك, ورماندى ورتتەن قورعايتىن مەكەمەلەر تەحنيكالارىنىڭ 20 پايىزدان استامى ەسكى. قوستانايداعى ءورت كەزىندە ءورت ءسوندىرۋ ماشينالارىنىڭ دۇرىس جۇمىس ىستەمەي, سۋ قۇبىرلارى جارىلىپ جاتقانى جايلى اقپاراتتىڭ تاراۋى دا تەگىن ەمەس. بۇل ماسەلە وسى جولى اباي وبلىسىنداعى ورتتە دە قايتالاندى. الاپات ءورت سالدارىنان قازا تاپقان الەكسەي گۋباەۆتىڭ جۇبايى تاتيانا بۋديۋك مەملەكەت باسشىسىنا سۇراق قويىپ, «ورمان شارۋاشىلىعى فيليالىندا جاعداي ۇنەمى وسىلاي. كولىكتەرىنىڭ نە قوسالقى بولشەكتەرى جوق, نە دەنى دۇرىس تەحنيكا جوق. ۇنەمى بۇزىلا بەرەدى. جولداسىم جۇمىستان شىعۋ ءۇشىن ارىز جازدى, باسشىلىق قول قويماي قويدى. نەگە ولاي ىستەدى؟ مەنىڭ ويىمشا, بۇل جاعدايعا ورمان شارۋاشىلىعى كىنالى» دەپ اتالعان سالادا ساقتالىپ وتىرعان ۇلكەن ماسەلەنىڭ بەتىن تاعى ءبىر رەت اشىپ كورسەتتى.
ءورت شىقپاسا, جالاقى وسپەي مە؟
تەحنيكا ەسكى, بار تەحنيكانىڭ ءوزى جارامسىز بولعاندىقتان, ءورت شىعا قالسا, كوبىندە ادام كۇشىنە عانا تايانۋعا تۋرا كەلەدى. بىراق سول ورمان قورعاۋشىلاردا دا دەنى دۇرىس, ورتتەن قورعايتىن, ىستىق وتكىزبەيتىن كيىم جوق, «بەس-التى جىلدا ءبىر رەت كيىم بەرسە بەردى, بەرمەسە ول دا جوق» دەيدى ءبىز تىلدەسكەن ورمانشىلار. ونىڭ ۇستىنە, ولاردىڭ جالاقىسى تومەن, ءورت شىعا قالسا, جەدەل جەتەتىن كولىگى دە جوق.
– ەڭ باستىسى, ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەلەرىندە قىزمەتكەر جەتىسپەيدى. سەبەبى جالاقى تومەن, 75 مىڭ تەڭگەگە قايتىپ كۇن كورەدى؟! وتكەن جىلى وسىرگەن بولدى, بىراق شارىقتاعان زات باعاسىمەن سالىستىرعاندا, ول دا تۇك بولماي قالدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن, تەحنيكالارىمىز قاۋساپ تۇر. بۇرىن 7 جىلدا ءبىر جاڭالايتىن, ال قازىر 10 جىلدا جاڭالاۋ مىندەتتەلگەن. ونىڭ ءوزى اتقارىلماي قالادى. بەرگەن تىكۇشاقتارى سۋ شاشۋعا قابىلەتسىز. ۇشىنشىدەن, ورمان قاراۋىلدارى جاياۋ ءجۇر. بۇرىن موتوتسيكل بەرىلەتىن, قازىر ول دا جوق. تاۋ ىشىندە ءورت بولسا, جەدەل جەتۋدىڭ ءوزى مۇڭ, – دەيدى اتى-ءجونىن جازباۋىمىزدى وتىنگەن ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنىڭ باستىعى.
اباي وبلىسىنداعى ورتتەن كەيىن ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى ءزۇلفيا سۇلەيمەنوۆا 1 شىلدەدەن باستاپ ورمانشىلاردىڭ ايلىعى وسەدى, ال ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازانى 2027 جىلعا قاراي 100 پايىزعا جاڭارتۋ جوسپارلانىپ وتىرعانىن مالىمدەدى. ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا, ەلدەگى ورمان شارۋاشىلىعىنا 8,1 ملرد تەڭگە بولىنگەن. ال ءورتتى ەرتە انىقتاۋ جۇيەسىنە 4,1 ملرد تەڭگە قاراستىرىلعان. «ەندەشە سول قارجى قايدا؟ ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى قايدا قاراپ وتىر؟ نە تىندىردى؟ شىنىن ايتايىق, ءدال وسى سالاعا جۇمىس تاجىريبەسى جوق جاس بويجەتكەندى باسشى ەتىپ قويۋدىڭ ءوزى قانشالىقتى دۇرىس؟» دەگەن ساۋال تۋىندايدى. دەمەك, اباي وبلىسىنداعى ورتكە بايلانىستى توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگى مەن ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى جاۋاپكەرشىلىكتى تەڭ ارقالاۋ قاجەت.
«1 شىلدەدەن باستاپ ورمانشىلاردىڭ ايلىعى وسەدى» دەگەن ءسوز دە كۇلكىلى. سوندا ءبىزدىڭ ەلدە ءورت كەتپەسە, ادام ولمەسە وزگەرىس بولماي ما, جالاقى وسپەي مە؟ ءبىر جىلدان بەرى جاۋاپتى مينيسترلىك تەكسەرۋ-زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, جالاقىنى ءوسىرۋ, تەحنيكانى جاڭالاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋعا دا بولادى عوي. نەگە ءبىز وقيعا تۋعان سوڭ بارىپ «مىنا سالادا مىناداي ماسەلە بار ەكەن» دەپ جاڭا بايقاعانداي جالپىلدايمىز؟ دەمەك, بۇل جولعى ورتتەن قاتاڭ ساباق الماي, جاۋاپتى شەندىلەر جازالانىپ, تۇرمەگە توعىتىلماي, قازاقستاندا ورمان ءورتى توقتامايدى.
ورمانعا ءورت كەتۋىنىڭ سەبەبى كوپ, كوبىنەسە ءبىز تابيعي جاعدايدى (نايزاعاي ءتۇسۋ, اينەكتەن ءورت كەتۋ) نازارعا الامىز. الايدا بارلىق ءورتتىڭ سەبەبىن وسى تۇيىندەردەن عانا ىزدەۋ دۇرىس ەمەس. باسقا دا سەبەپتەرىن زەرتتەپ, زەردەلەۋ كەرەك. جالاقىسى از ورمانشى اعاش ساتپاعاندا, ورمان ىشىندە مالىن باقپاعاندا نە ىستەيدى؟ ماسەلەن, جۇرت اراسىنداعى اڭگىمەلەرگە قاراعاندا, قازاقستاندا ورماننان اعاش, وتىن الۋ ءۇشىن جاسىل جەلەككە ادەيى ءورت قوياتىن قاسكويلەر دە بار كورىنەدى. ءتىپتى ولار ورمانشىلارمەن استاسىپ تا الاتىن سىڭايلى. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلدە ورمان ورتەگەندەرگە بەرىلەتىن جازا تىم اۋىر ەمەس, 8 جىلعا عانا سوتتالادى. بۇل دا ەسكەرەتىن ماسەلە.
تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جايت, ورماندى مەملەكەت قورعانىسىنىڭ ماڭىزدى بولىگى رەتىندە قاراپ, ونىڭ اماندىعىن قورعانىس سالاسى دا باقىلاۋعا الۋى, ورمان اراسىنداعى جولداردى مەملەكەت قورعانىسى ەسەبىنەن جاساۋدى قولعا الۋى كەرەك.
P.S: ورماندى قورعاۋ – ءاربىر ازاماتتىڭ بورىشى. ول – تىرشىلىكتىڭ قورمالى, ەلدىڭ قورعانى. سوندىقتان ورمان ورتىنەن ساقتانۋعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە باسا نازار اۋدارۋ كەرەك. بۇكىل ەلدى جايلاعان جەمقورلىق بۇل سالادا دا جوق ەمەس. اسىرەسە ورمانشىلاردىڭ جالاقىسىن كوتەرۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەت. سەبەبى ءوزى اشقۇرساق, بالا-شاعامدى قالاي باعام دەپ ۋايىمداپ جۇرگەن ادام ورمان كۇزەتىپ تە جارىتپايدى.
