عافەكەڭ تۋرالى تالاي ولەڭ, ماقالالار جازدىم. قانشا جازسام دا, ازدىق ەتەدى دە تۇرادى. بەلگىلى اقىننىڭ مەرەيتويلارىنا, ەلەۋلى مەرەكەلەرىنە ۇنەمى قاتىسىپ, لەبىزدەر لەگىن ۇزگەن ەمەسپىن. اسىل اعانىڭ ومىردەن وتكەنىنە وتىز جىلعا جۋىقتاپتى. وسى تامىزدا تۋعانىنا 95 جىل تولىپ وتىر ەكەن. سوندىقتان ءۇنسىز قالا المادىم.
مەنى وزىمەن بولاتىن كەزدەسۋلەردەن استە قالدىرمايتىن ەدى. اسىرەسە, بادەش جەڭگەمىز بىتىرگەن وقۋ ورنى جەنپي-گە ىلعي بىرگە باراتىنبىز. وسى وقۋ ورنىنداعى سونداي ءبىر كەزدەسۋ كەشىندە جەلپىنىپ ولەڭ وقىعانى ەسىمدە. بۇرىندا دا تالاي كەزدەسۋلەردىڭ كورىگىن قىزدىرىپ جۇرگەن عافاڭ ۇشقىر اتتاي قامشى سالدىرماي كوسىلدى. اڭگىمە, ءسوز, ەستەلىك كەزەك-كەزەگىمەن ايتىلىپ, كورەرمەندەردىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ, ستۋدەنتتەردى جان راحاتىنا بولەدى.
ءبىر كەزدە ستۋدەنتتەر «قاراكوز قىزداردى» وقىڭىز دەپ جامىراي جونەلدى. جەنپي-دەگى تالاي كەزدەسۋدە ستۋدەنتتەردى تامساندىرىپ, تالاي وقىعان ولەڭىن تاعى دا تىڭ شابىتپەن وقي جونەلدى. زال سىلتىدەي تىنىپ تىڭدادى. سونداعى ولەڭ مىناۋ ەدى.
قاراكوز قىزدار, جان قىزدار,
قاراكوز قىزدار – بالدىزدار.
كوپتىگىڭ كوكتە – جۇلدىزدار,
جار دەگەندە – جالعىزدار!
جينالارمىسىڭ مۇنشاما,
جىرعا دا قۇمار – ءبارىڭسىڭ!
ورتەرسىڭ, كوزىڭ جۇمساما,
ءبارىڭ دە ءبىر-ءبىر جالىنسىڭ!
نە دەگەن وتكىر جانارىڭ,
قانداي ءبىر وتتان جەتىلدى؟!
ماحاببات دەگەن قالانىڭ
تەرەزەلەرى سەكىلدى.
باقىتتى قىزدار, بال قىزدار –
اياۋلى باقتىڭ الماسى!
جىرىمدى عانا ال, قىزدار,
وزىمە قولقا سالماشى!
ونسىز دا امال قۇرىپ تەك,
بارامىن سەرتتەن قايتا
الماي!
سۇيەمىن دەپ تە ايتا الماي,
سۇيمەيمىن دەپ تە ايتا الماي!
ارۋ قىزدار تولاسسىز الاقان سوعىپ, ازەر توقتادى (عافاڭنىڭ بۇل ولەڭى كەيىننەن تاماشا انگە اينالدى. تالانتتى انشىلەر, ەرلى-زايىپتى قانات جانە ايتكۇل قۇدايبەرگەنوۆتەردىڭ شىرقاپ جۇرگەنىنە ءبىرشاما ۋاقىت بولدى).
ءبىراز ولەڭ وقىعاننان كەيىن عافەكەڭ ءسال تىنىستاپ, قاسىنداعى جەڭگەمىز تۋرالى اڭگىمەسىن اعىتا ءتۇستى. جان-جاقتان «قالاي تانىستىڭىزدار, قاشان قوسىلدىڭىزدار, العاشقى كىتابىڭىز قاشان شىقتى؟» دەگەن سۇراقتار جاۋىپ جاتتى. وسى سۇراقتاردىڭ بارىنە جاۋاپ بەرىپ, اسەرلى اڭگىمەلەر ايتقان عافەكەڭ شابىت قۇشاعىندا وتىرىپ, تاعى ءبىراز ولەڭ وقىپ, ستۋدەنتتەر قاۋىمىن ابدەن ىرزا قىلدى. ءانىن نۇرعيسا تىلەنديەۆ جازعان «الماتىدا كوشەسى بار گوگولدىڭ» دەگەن عافەكەڭنىڭ ولەڭى ستۋدەنتتەردىڭ گيمنىنە اينالعان ەكەن. سول ءان تاعى دا شىرقالدى. اعانىڭ ولەڭىنە جازىلعان ءشامشى قالداياقوۆتىڭ «انا تۋرالى جىر» ءانى سول كۇننىڭ وزىندە بارشا حالىق ءسۇيىپ تىڭداپ, ورىندايتىن اسەم ءاننىڭ ءبىرى ەدى. بۇل جولى دا كەشتىڭ ءسانىن كەلتىردى.
كەشتەن شىققاننان كەيىن عافەكەڭ: «سەن دە اجەپتاۋىر اقىن ەمەسسىڭ بە, نەگە ولەڭ وقىمادىڭ؟» دەپ سۇرادى. «ءسىزدىڭ كەزدەسۋىڭىز بولعان سوڭ قاباتتاسپادىم, ءايتپەسە مەندە دە ولەڭ بار عوي» دەدىم. «كەلەسى كەلگەندە ءبىر ولەڭ الا كەلەتىن بول» دەدى عافەكەڭ. مەن ايتقانداي-اق كەلەسى جولى جەنپي-گە عافەكەڭمەن ەرە بارىپ, ءازىل ولەڭ ارنادىم. سونداعى ولەڭ:
ءبىزدىڭ عافاڭ ايتقان كەزدە
جەنپي-ءدى,
اعىل-تەگىل اعىتادى ءان-كۇيدى.
اڭىراتقان الگى اۋەنگە ىلەسىپ
شاڭىراقتان شاتتىق
كۇيى شالقيدى.
سوناۋ كۇندەر سەكىلدى ءبىر
تاڭعى ەلەس,
تالاي رەت جۇرەك تۋلاپ,
تانعان ەس.
قايران, عافۋ ءان سالۋدان
جالىقپاس
تەك قاسىندا جۇرسە بولدى
جان بادەش.
ءبىزدىڭ عافاڭ جەنپي دەسە
جەلپىنىپ,
قىران قانات قايتا-قايتا
سەرپىلىپ,
جەنپي جايلى ءبىر اۋەنگە
باسادى,
وتكەن كۇندى كوز الدىنا
كەلتىرىپ.
جارىپ شىعىپ اراسىنان
كوپ ۇلدىڭ,
كوشەسىنەن كەتپەي قويدى
گوگولدىڭ.
قارماعىنا قاپتى ءبىزدىڭ
عافاڭنىڭ
اق كۇمىستەي اق سازانى
توبىلدىڭ.
جاسا ماڭگى ماحابباتتىڭ
وتانى,
باقىتتى ەتكەن ءبىر سۇيكىمدى
بوتانى.
سودان بەرى كەۋدەسىندە عافاڭنىڭ
اعىل-تەگىل توبىل تولقىپ
جاتادى.
قايران, جەنپي – سەن تۇسىمە
جيى ەنىپ,
وزىمە-ءوزىم ەتە المادىم يەلىك.
كوردىم تالاي جىگىتتەردى
كىرىپتار,
تۇردىم سەنىڭ بوساعاڭا سۇيەنىپ.
اسەم اۋەن ارالاسا شىڭ-قۇزدى,
جاسىل باقتىڭ تىنىشتىعىن
تۇن بۇزدى.
عافەكەڭدەي بولامىن دەپ
جەنپي-دەن
مىنا مەن دە ىزدەپ تاپتىم
ءبىر قىزدى.
ءبىزدىڭ عافاڭ جەنپي دەسە
جان سالىپ,
قاسيەتىن كوتەرەدى قانشالىق.
جىر وقيدى, سىر وقيدى
ءبىر سيقىر,
تىڭداعان جان تاڭداي
قاعار تامسانىپ.
شاڭىراقتان شالقىعاندا
بىر اۋەن
قاراپ بوسقا تۇرا الماسپىن
سىرا, مەن.
دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن
گۇل قاپتاپ,
قىز-عۇمىرعا اينالادى
بۇل الەم.
عافەكەڭنىڭ تورعاي قالاسىندا تۇراتىن كۇلاش قايىربەكوۆا دەگەن تۋعان قارىنداسى بولدى. ۇزاق جىل تورعاي تيپوگرافياسىندا ىستەپ, زەينەتكەرلىككە شىقتى. سول اپاي مەنىڭ انام جۇماگۇلمەن ارالاس-قۇرالاس, دوس-قۇربى بولىپ تۋىستان بەتەر ارالاسىپ تۇردى. مەن وتباسى جاعدايىنا بايلانىستى الماتىداعى قازمۋ-گە سىرتتاي (جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە) ءتۇسىپ, سول كەزدەگى استاناعا ءجيى جول ءتۇسىپ ءجۇردى.
ءبىر كۇنى الماتىعا سول كەزدەگى وبلىس ورتالىعى قوستانايدان كۇلاش اپاي ەكەۋمىز بىرگە ۇشتىق. اپاي: «قارسى الاتىن ادامدار بولماسا, ەكەۋمىز عافۋدىڭ ۇيىنە بىرگە بارامىز, ارعى جاعىن كورە جاتارسىڭ» دەدى. الماتىعا كەلدىك. ءبىزدى عافەكەڭنىڭ نەمەرە تۋىسى, وسى كۇنگى بەلگىلى جازۋشى تۇرسىنبەك توكين كۇتىپ تۇر ەكەن. وندا تۇرسىنبەك قازمۋ-دىڭ فيلوسوفيا فاكۋلتەتىندە وقيتىن ستۋدەنت. عافەكەڭ سوعان تاپسىرعان عوي. تۇرسەكەڭ مەنى كورىپ قۋانىپ كەتتى.
– كەلگەنىڭ جاقسى بولدى. ءجۇر, عافەكەڭ ۇيىنە بىرگە بارامىز, – دەدى. مەن باسقا ۇيگە بارامىن دەپ قيپاقتاپ ەدىم, تۇرسىنبەك بولمادى, قوياردا قويماي عافەكەڭ ۇيىنە الىپ باردى.
ۇيگە كەلگەن سوڭ عافەكەڭ مەنى كورىپ قۋانىپ كەتتى. ماعان «ەندى ەشقايدا اسىقپا, سەسسيانى ءبىزدىڭ ۇيدە جاتىپ تاپسىرا بەر» دەدى. ءسويتىپ عافەكەڭ ۇيىندە ون شاقتى كۇندەي بولدىم. عافەكەڭ كۇن سايىن مەنىڭ ءحالىمدى ءبىلىپ تۇردى. جازعان-سىزعان دۇنيەلەرىمدى وقىپ: «وسىلاي جازا بەرسەڭ, سەنەن ۇلكەن اقىن شىعادى» دەپ قويادى. عافەكەڭنىڭ بۇل ءسوزى اقىندىق ءۇمىتىمدى وياتىپ, شابىتىما جول اشقانداي بولدى.
ءبىر كۇنى عافاڭ: «سەن تورعايدا كىممەن تۇراسىڭ؟ وتباسىڭدا كىم بار؟» دەپ سۇرادى. مەن: «شەشەمنىڭ قولىندا تۇرامىن, جالعىز قارىنداسىم بار» دەپ جاعدايىمدى ايتتىم. «جۇمىسىڭ سول رەداكتسيادا ما؟» دەگەن سۇراق قويدى. «ودان شىعىپ كەتكەنمىن» دەدىم. ويىم, وسى الماتىعا كەلۋ, رەتى كەلسە, جۇمىسقا ورنالاسۋ. عافەكەڭ: «بۇل شارۋانى كەلگەن بەتتە بىردەن ايتپادىڭ با؟! وقاسى جوق, ءالى دە كەش ەمەس, جۇمىس تابىلادى» دەپ كوڭىلدەندىرىپ قويدى. سول كەزدە قازاق راديوسىنىڭ ديرەكتورى عافەكەڭمەن قاتار وسكەن دوسى ەرتاي ارىسوۆ دەگەن كىسى ەكەن. عافەكەڭ بىردەن سوعان زۆوندادى. الدىمەن دوستىق ءازىل-قالجىڭ ايتتى دا: «ساعان ءبىر اقىن ءىنىمدى جىبەرگەلى تۇرمىن» دەدى. ارعى جاقتان شاماسى اقىن ەمەس, جۋرناليست كەرەك دەگەن سىڭايداعى جاۋاپ ايتىلعان سياقتى.
عافەكەڭ: – اقىننىڭ قولىنان ءبارى كەلەدى. ونىڭ سىرتىندا ول تورعايداعى اۋداندىق گازەتتە ەكى جىل ىستەپ, ابدەن ىسىلعان جىگىت. بارلىق جانردا جازا بەرەدى دەگەسىن, ارىسوۆ «كەلسىن» دەگەن بولۋ كەرەك. عافەكەڭ ماعان: «ەرتەڭنەن قالماي بار, مەن ايتقان سوڭ ول سەنى قايتسە دە جۇمىسقا الادى» دەدى. ءسويتىپ مەن عافەكەڭنىڭ ارقاسىندا قازاق راديوسىنا بىردەن قابىلدانىپ, ءبىراز جىل ىستەدىم.
1971 جىلى تورعاي وبلىسى اشىلدى. سول كەزدەردە جاڭا وبلىستا ءارتۇرلى باسقوسۋلار, ادەبي كەزدەسۋلەر, فەستيۆالدار ءوتىپ تۇراتىن. سونىڭ قاي قايسىسىنان دا عافەكەڭ قالىس قالعان جوق. ويتكەنى وبلىس يدەولوگياسىنىڭ باسشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ قازپي-دە عافەكەڭمەن قاتار وقىعان, قاينەكەيدەن ءتالىم العان شاكىرتتەرى ەكەن.
مەن «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ قوستاناي وبلىسىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى قىزمەتىن اتقاردىم. تىلشىلىك ساپارىمدى اياقتاعاننان كەيىن الماتىعا قايتا ورالدىم. عافەكەڭ مەنىڭ باسقا جەردە ەمەس, جازۋشىلار وداعىندا جۇمىس ىستەۋىمدى قالادى. باسپا كوميتەتىندە ءجۇر ەدىم, عافەكەڭ زۆوندادى. «سەرىكجان, ماعان كەلە قال. شارۋا بار» دەسىن. باردىم. «ءبىزدىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىندا پوەزيا ءبولىمى بوس تۇر» دەدى. مەن بىردەن «ءشومىشباي بار ەمەس پە؟» دەدىم. «ءشومىشباي ول ورىندى ۋاقىتشا باسىپ تۇر. مەن بەكەڭمەن (باس رەداكتور) كەلىستىم. قۇپتاپ وتىر. سەن كوپ ۋاقىت وتكىزبەي وسىندا كەل» دەسىن.
«عافەكە, مەنىڭ وسى ىستەپ جۇرگەن جۇمىسىم وزىمە قولايلى. كىتاپتارىمدى دا ۋاقىتىندا شىعارىپ تۇرامىن. ەشكىم كەدەرگى جاسامايدى» دەدىم. عافەكەڭ: «سەن قازىردىڭ وزىندە قالىپتاسىپ قالعان اقىنسىڭ. اتىڭ بەلگىلى. ەندى كىتاپ شىعارۋعا قينالمايسىڭ. تەك جاقسى ولەڭدەر جازا ءبىل. ول جاعىنان قام جەمە. «جۇلدىزدا» حالىققا كەڭ تارايسىڭ, باسقالارعا پايداڭ تيەدى» دەدى. مەن «ويلانايىن» دەپ شىعىپ كەتتىم. بىراق كوپ ويلانعان جوقپىن. ەرتەڭىنە عافەكەڭە كەلىپ: «قابىرعاممەن كەڭەستىم, ءسىزدىڭ قاسىڭىزعا كەلگىم كەلەدى» دەدىم. عافەكەڭ قۋانىپ كەتتى. ءسويتىپ مەن ءبىر كەزدەرى مۇقاعالي ماقاتاەۆ, جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ باسقارعان «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ پوەزيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ شىعا كەلدىم. عافەكەڭنەن كوپ نارسە ۇيرەندىم. اسىرەسە, ەلدىڭ, جەردىڭ تاريحىن, ادەبيەت الەمىنىڭ نەبىر تۇڭعيىق سىرلارىنا قانىقتىم.
عافەكەڭ ۇلكەن اقىندىعىمەن قاتار شەبەر اۋدارماشى دا ەدى. ونىڭ لەرمونتوۆتان, ەسەنيننەن اۋدارعان كەرەمەت ولەڭدەرى – قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا قوسىلعان يگىلىكتى ۇلەس. راسۋل عامزاتوۆتىڭ «مەنىڭ داعىستانىمىن» شەبەر اۋدارىپ, ءونىمدى ەڭبەك ەتتى. ادەبيەت سىنشىسى شەريازدان ەلەۋكەنوۆتىڭ ايتقانى ەسىمدە قالدى. «الدىندا بۇل كىتاپتى باسقا بىرەۋگە بەرگەنبىز. ول كەشىكتىرىپ, سۇبەلى ەشتەڭە شىعارا المادى. كىتاپ بولسا, جوسپاردا تۇر. مەزگىلىندە بەرمەسە, كۇيىپ كەتەدى. عافۋعا ايتىپ ەدىم, باس-اياعى 10 كۇننىڭ ىشىندە كىتاپتى تەز اۋدارىپ, باسپاعا تاپسىردى. جانە قانداي اۋدارما؟! كوركەمدىگىن جوعالتپاعان, ماعىناسى, ءمانىن بۇزباي جاتىق اۋدارىپ شىقتى. مەن عافۋدىڭ ەڭبەكقورلىعىنا, تالانتىنىڭ ەرەكشەلىگىنە, اۋدارما ىسىندەگى العىرلىعىنا تاعى ءبىر ءتانتى بولدىم» دەگەن بولاتىن سىنشى.
عافەكەڭ سونىمەن قاتار قالامى جۇردەك جورنالشى بولاتىن. ونىڭ, اسىرەسە جولجازبالارى, ەستەلىك-ەسسەلەرى, بەلگىلى تۇلعالار تۋرالى بەدەرلى وچەركتەرى مەن ماڭىزدى ماقالالارى, ادەبي باياندامالارى مەن بايسالدى پىكىرلەرى تالاي قازاق ءباسپاسوزىنىڭ باعىن جاندىردى, باعاسىن ارتتىردى. بولاشاق ۇرپاققا ىزگىلىك ءىزىن قالدىردى.
…عافەكەڭنىڭ ءار ءسوزى, اسەرلى اڭگىمەلەرى, ومىرشەڭ ولەڭدەرى قايتا-قايتا ەسكە ءتۇسىپ, ءالى كۇنگە دەيىن جۇرەك ەلجىرەتەدى, قيال قۇشاعىنا جەتەلەيدى…
سەرىك تۇرعىنبەكۇلى
