حالقىمىزدا «ماسكەۋ ءبىر كۇندە سالىنباعان» دەگەن ءسوز بار. بۇگىندە جالىنداعان جيىرماداعى جىگىتتىڭ جاسىنا تولعان ەلوردامىز دا ءبىر كۇندە وسىنداي اسەم قالا بولا قويعان جوق. ءتۇرلى جولدان ءوتتى. كەشەگى الاقانداي وبلىس ورتالىعىنان كورىكتى باس قالاعا اينالدى. سول ەلەڭ-الاڭ شاقتا ەلباسى باستاعان ۇلى ءىستىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ, كۇن-ءتۇن قاتىپ جۇمىس ىستەگەن ازاماتتار بولدى. سولاردىڭ ءبىرى – احمەتوللا شاكىروۆ. كەشە عانا دۇبىرلەپ وتكەن قالا كۇنى مەرەكەسىندە اعامىزبەن جۇزدەسىپ, باس شاھاردىڭ العاشقى قالىپتاسۋ جىلدارىنا بىرگە ساپارلاپ قايتقان ەدىك.
– احمەتوللا احمەتجانۇلى, ەلىمىزدىڭ باس ورداسى كوشىپ كەلەر كەزدە ءسىز قانداي قىزمەتتە ەدىڭىز؟
– ول كەزدە مەن اقمولا قالاسىنىڭ اكىمى امانجول قۋانىشۇلى بولەكپاەۆتىڭ ورىنباسارىمىن. وسى قىزمەتتى 1991 جىلدان باستاپ, جەتى جىل اتقاردىم. 1994 جىلى 6 شىلدەدە جوعارعى كەڭەستىڭ استانانى اقمولاعا كوشىرۋ تۋرالى قاۋلىسى قابىلداندى. العاشىندا بۇل جاڭالىققا كوپشىلىك سەنە قويعان جوق. بىراق پرەزيدەنت ونى ۇزاققا سوزبادى. 1995 جىلى استانانى كوشىرۋدى ازىرلەۋگە مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ, ونىڭ توراعاسى بولىپ ن.ماكيەۆسكي تاعايىندالدى. كەيىن ونى فاريت گاليموۆ باسقاردى. وسىدان كەيىن ەلوردانى الماتىدان اقمولا قالاسىنا كوشىرۋگە بايلانىستى ناقتى جۇمىستار باستالدى. رەسپۋبليكا ۇكىمەتى ءبىرىنشى كەزەڭدە قونىس اۋداراتىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءتىزىمىن بەكىتتى. ءار جۇما سايىن اقمولادا نەمەسە الماتىدا كوميسسيا مۇشەلەرى جينالىپ, وسى ماسەلەنى تالقىلادى. ءبىز وبلىسقا قارايمىز. وبلىس اكىمى براۋن بولعانمەن, بۇل كوميسسيامەن ونىڭ ورىنباسارى قايسار وماروۆ اينالىستى. ونىڭ قۇرامىندا قالا اكىمى دە بولدى. كوميسسيا جاقسى جۇمىس ىستەدى. ول كەزدەگى ۋاقىتتىڭ ءوزى قيىن ەدى عوي. ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭ شاعى. زاۋىتتار مەن كاسىپورىندار جۇمىستارىن توقتاتقان. الەۋمەتتىك سالا قىزمەتكەرلەرى مەن زەينەتكەرلەردىڭ قولدارىنا ايلاپ اقشا تيمەيدى. قالادا جارىق تا ءجيى سونەدى. جىلۋ دا از بەرىلەدى. قىسقاسى, قيىنشىلىق شىرماۋىقشا شىرماپ العان كەزەڭ.
– سونداي كەزدە وسىنداي عاسىرلاردا سيرەك ىسكە اساتىن اۋقىمدى جوبانى اتقارۋعا قورىققان جوقسىزدار ما؟
– جوق. مەملەكەت باسشىسى استانانى كوشىرۋگە بايلانىستى اقمولا ارنايى ەكونوميكالىق ايماعىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى. مۇنى ورىنداۋدى ۇكىمەتكە تاپسىردى. وسى شارۋامەن امانجول قۋانىشۇلى الماتىعا 3-4 رەت باردى. ۇكىمەت باسشىسى قاجىگەلدين ءتۇرلى سىلتاۋمەن كەيىنگە شەگەرىپ وتىردى. امانجول ەشتەڭەدەن قايمىقپايتىن جىگەرلى ازامات ەدى عوي. سودان ول مەملەكەت باسشىسىنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ, ول كىسىگە بارلىق جايدى ايتادى. پرەزيدەنت سول جەردە ۇكىمەت باسشىسىنا حابارلاسىپ, ءىستى جەدەل تۇردە شەشىپ بەردى. ءسويتىپ, ەكونوميكالىق ايماق قۇرىلدى. قارجى اۋدارىلدى. ءتۇرلى سالىق جەڭىلدىكتەرى جاسالدى.
– ءبىرىنشى جۇمىس نەدەن باستالدى؟
– 1996 جىلدان باستاپ الماتىدان كوشىپ كەلەتىن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردى ورنالاستىرۋ ءۇشىن بۇرىنعى عيماراتتارعا جاڭعىرتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى قولعا الدىق. ولاردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ اڭعال-ساڭعالى شىققان. ونى قايتا قالپىنا كەلتىردىك. جول جانە قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ ماتەريالدىق بازاسى دايىندالدى. ابىلاي حان داڭعىلى بويىنان جاڭا كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەر بوي كوتەرە باستادى. وعان ەلىمىزدىڭ ىرگەلى قۇرىلىس كومپانيالارى تارتىلدى. ماماندارعا جاتاقحانا ازىرلەدىك. مىنە, وسىنداي قىرۋار شارا موينىمىزدا تۇردى. اقمولا استانا بولادى دەگەن سوزدەن قۋات الدىق. ماعان سول كەزدە قالانىڭ جارنامالىق قىزمەتىن جولعا قويۋ مىندەتتەلدى. ول كەزدە شاھاردا جارناما جوق دەسە دە بولادى. قازىرگى اۋەجاي مەن قالاعا دەيىنگى تاس جولدىڭ بويىندا سوتسياليستىك ەڭبەك ەرلەرىنىڭ سۋرەتتەرى ىلىنگەن تاقتالار تۇراتىن. سودان مەن الماتىعا بارىپ, شەتەلدىك جانە وتاندىق كومپانيالاردىڭ وكىلدەرىمەن سويلەستىم. «پرەزيدەنتتىڭ استانانى اۋىستىرۋ تۋرالى قاۋلىسى شىقتى. ءبىزدىڭ قالاعا جارنامالارىڭىزدى اكەلىڭىزدەر. وعان ورىن تاۋىپ بەرەمىز. بەس جىلعا دەيىن ەشقانداي اقى المايمىز. قاي جەرگە ىلەمىن دەسەڭىزدەر, ەرىك وزدەرىڭىزدە» دەپ كەلىسسوز جۇرگىزدىم. بىراق مەنىڭ سوزىمە ەشكىم سەنبەدى. مەنى ارقامنان قاعىپ, الداپ-سۋلاپ شىعارىپ سالدى. سونداي جاعداي دا باسىمىزدان ءوتتى.
ەندى قاراپ وتىرماۋ كەرەك. جارنامالاردى ءوزىمىز جاسادىق. وندا بۇگىنگىدەي كەز كەلگەن ءدۇنيەنى جاساندىرىپ جىبەرەتىن تەحنولوگيا جوق. ءبارىن ءوز قولىمىزبەن دايىندادىق. قالاعا كىرەبەرىس جولداعى بەلگىلەردى جاڭارتتىق. مەكەمە باسشىلارىن شاقىرىپ, ساۋلەتشىلەرمەن كەلىسىپ وتىرىپ, قايتا رەكونسترۋكتسيا جاسالدى. رەسپۋبليكا كوشەسىنىڭ بويىنداعى كوپ قاباتتى ۇيلەردىڭ قاسبەتتەرىن جاڭعىرتتىق.
– استانا كوشىپ كەلدى. جۇمىس ودان ءارى قىزا تۇسكەن بولار…
– 1997 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قالا باسشىسى بولىپ ادىلبەك جاقسىبەكوۆ تاعايىندالدى. مەن سول كىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قالا بەردىم. اتقاراتىن ءىس كوپ. ماعان تاعى دا شاھاردىڭ بەزەندىرۋ شارالارى تاپسىرىلدى. قالانىڭ ءارىن اشا تۇسەتىن كوشەلەرگە ساعاتتار قويدىق. كوشە جيەكتەرى مەن ساياباقتارعا اعاش ەگىپ, گۇل وتىرعىزدىق. اسىرەسە, تۇندە شاھارعا ەرەكشە كورىك بەرەتىن ءتۇرلى-ءتۇستى شامداردى ورناتتىق. ولاردى كۇندىز ىستەپ, تۇندە تەكسەرەمىز. ونى ادىلبەك ىرىسكەلدىۇلىنىڭ ءوزى بارىپ قارايدى. سودان كەيىن قالا اكىمى ءبارىمىزدى جيناپ الىپ, تۇنگى 2-3 مەزگىلىندە لەزدەمە وتكىزەدى. مەن جاقسىبەكوۆپەن ءبىر جارىم جىلداي جۇمىس ىستەدىم. 1998 جىلى 6 مامىردا سارىارقا مەن الماتى اۋدانى قۇرىلدى. شاھار باسشىسىنان سول اۋداندى باسقارۋعا ءوزىم سۇرانىپ باردىم. سول جولى ەلباسى جاڭا قۇرىلعان ەكى اۋداننىڭ اكىمىن ءوز رەزيدەنتسياسىندا قابىلدادى. «مەن سەندەرگە كەلىسىمىمدى بەردىم. بۇل – جاي قالا ەمەس, ەلىمىزدىڭ باس ورداسى. سوندىقتان دۇرىس جۇمىس ىستەڭدەر, جىگىتتەر!» دەپ قىزمەتىمىزگە ساتتىلىك تىلەدى. مەملەكەت باسشىسى بۇرىن بۇلاي اۋدان اكىمدەرىن قابىلداماعان. ءبىز ءۇشىن بۇل تاريحي وقيعا بولدى. جالپى, پرەزيدەنتتىڭ ەلورداعا دەگەن كوزقاراسى ەرەكشە ەدى. ول كىسى ۇنەمى قالانىڭ باس جوسپارىن تالقىلاعان جيىنىنان كەيىن شاھارعا جاۋاپتى مامانداردى اۆتوبۋسقا وتىرعىزىپ الىپ, ءوزى قالانى ارالايدى. بارلىق كوشەنى مۇقيات قارايدى. كوزگە كورىنىپ تۇرعان كەمشىلىكتەردى اشىق كورسەتەدى. ەكىنشى رەت ونى قايتالاماۋ كەرەك ەكەندىگىن ەسكەرتەدى. مەن الماتى اۋدانىن ءتورت جىل باسقاردىم.
– از ۋاقىت ەمەس ەكەن. وندا قانداي شارۋالاردى اتقاردىڭىز؟
– ءبىزدىڭ اۋداندى سول كەزدە جۇرتشىلىق اۋىزەكى تىلدە «سپالنىي رايون» دەپ ايتاتىن. ويتكەنى كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەر كوپ بولدى. العاشىندا ءبىراز قيىندىقتار كەزدەستى. كەيىن ءبارى قالپىنا كەلدى. بىزگە قىرقىنشى, سيليكاتنىي جانە كۇيگەنجار ەلدىمەكەندەرى كىردى. ولاردا شەشىلمەگەن ماسەلە شاش ەتەكتەن. تۇرعىندار بالا دۇنيەگە كەلدى دەگەن قاراپايىم انىقتاما الۋ ءۇشىن قالاعا كەلەدى. سوندىقتان, ءبىز سول كەنتتەردىڭ اكىمشىلىگىن كەڭەيتىپ, اۋىل اكىمدەرىنىڭ وكىلەتتىگىن كۇشەيتتىك. ودان كەيىن اۋدان اۋماعىنا اعاش, گۇل وتىرعىزۋدى قولعا الدىق. پيك توراعالارىمەن تىعىز جۇمىس ىستەدىك. ءار ورامعا ءبىر-ءبىر توراعا سايلادىق. ولارعا ەڭبەكاقى تولەندى. توراعالارمەن اپتا سايىن كەزدەسىپ, اتقارىلعان جۇمىستارعا ەسەپ جۇرگىزدىك.
سۋ, جىلۋ ماسەلەلەرىمەن اينالىستىق.
– اعا, ءسىز ەلوردانىڭ ءتورت باسشىسىمەن قىزمەتتەس بولىپسىز. سونىڭ ىشىندە قاي ازاماتقا بۇيرەگىڭىز بۇرادى؟
– ءيا. مەن الماتى اۋدانى اكىمىنەن كەيىن قالالىق ساۋدا باسقارماسىن باسقاردىم. ودان سوڭ ادىلبەك ىرىسكەلدىۇلى مەنى قالا اكىمى اپپاراتىنىڭ جەتەكشىلىگىنە شاقىردى. وسى قىزمەتتى تەمىرحان دوسمۇحامبەتوۆ, ومىرزاق شوكەەۆ باسشىلىققا كەلگەندە دە جالعاستىردىم. بۇل ازاماتتاردىڭ ءبارى دە – مىقتى جىگىتتەر. ەشكىمدى بولە-جارعىم كەلمەيدى. بىراق مەن ءۇشىن مارقۇم امانجول قۋانىشۇلىنىڭ ورنى بولەك. ەكەۋمىز ەرتەدەن تانىسپىز. قالالىق تاكسوپاركتە بىرگە جۇمىس ىستەدىك. ماعان كوپ نارسەنى ۇيرەتتى. ەر مىنەزدى ازامات بولاتىن. ەشتەڭەدەن جاسقانبايتىن. ويىنداعىسىن اشىق ايتاتىن. استانا كوشىپ كەلەر كەزدە قالانى سوعان لايىقتاۋ ءۇشىن جان سالىپ جۇمىس ىستەدى. جالپى, مەن ومىرىمە ريزا اداممىن. استانانىڭ العاشقى قالىپتاسۋ جىلدارىندا ادىلبەك جاقسىبەكوۆ, تەمىرحان دوسمۇحامبەتوۆ, اسقار مامين, ومىرزاق شوكەەۆ, نۇرلان نىعماتۋلين, قايرات ساتىبالدى, تولەگەن مۇحامەدجانوۆ سەكىلدى ازاماتتارمەن بىرگە ارىپتەس بولدىم. ولاردان كوپ تاجىريبە جيناقتادىم. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, جاقسى ۇيلەسىم تاپقان كوماندا بولدى. ءوز باسىم, جيىرما جىلدا ەلوردا وسىنداي كەرەمەت كورىكتى قالاعا اينالادى دەگەنگە سەنگەن ەمەسپىن. مەن وسى اقمولادا دۇنيە ەسىگىن اشتىم. بالا كۇنىمدە بۇرىنعى وكتيابر (قازىرگى م.اۋەزوۆ) مەن بازارعا باراتىن كوشەدە عانا تاس جول توسەلگەن. ونى سوعىستان كەيىن نەمىس تۇتقىندارى سالعان. بەيبىتشىلىك, جەڭىس داڭعىلدارىنىڭ بويى ىزا سۋ باسقان, قامىس بولاتىن. قازىر استانا ادەمى شاھارعا اينالدى. ءبىر جاققا جولاۋشىلاپ كەتىپ, ۇزاق جول ءجۇرىپ كەلسەم, قالانى تانىماي قالامىن.
– قازىر دە قالانىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن باعدارلاپ وتىراسىز. كوڭىلىڭىز تولمايتىن تۇستارى بار ما؟
– بىرىنشىدەن, بۇگىنگى شاھاردىڭ ادەمىلىگىن ساقتاۋ قاجەت. وتكەن جولى الدەبىرەۋلەر ايالدامالاردى قيراتىپ كەتتى دەگەندە قامىعىپ قالدىم. سودان كەيىن كوپشىلىكتى الاڭداتىپ وتىرعان ءبىر ماسەلە بار. قازىر زەينەتكەرمىن. زايىبىم ەكەۋمىز ءجيى-ءجيى ەمحاناعا قارالامىز. دارىگەرگە جازىلۋ ءۇشىن ونى ءبىر جارتى اي كۇتۋ قاجەت. ەمحانادا كەزەك دەگەن قىرعىن. ماسەلەن, قالا كۇنىنە وبلىستار ادەمى تارتۋ-تارالعىلارىن جاسادى. ولارعا راقمەت! بىراق سوعان جىبەرگەن قارجىعا ەمحانا سالسا قايتەر ەدى دەپ ويلايمىن. قالتاسى قالىڭ ادامدار وشىرەتى جوق جەكەمەنشىك ەمحانالارعا بارادى. ال قاراپايىم حالىق نە ىستەيدى؟ وسىنى ەسكەرسە دەيمىن. ودان كەيىن قالادا قىزمەت كورسەتۋ ساپاسى وتە تومەن. استانالىق دەگەن اتقا لايىق ەمەس. وسىعان جاۋاپ بەرەتىن مەكەمە دە جوق. استانا ەلدىڭ ايناسى عوي. سىرت جەردەن قانشاما قوناقتار كەلەدى. بۇل ماسەلەنى دە نازاردان تىس قالدىرماعان ءجون.
– ساليقالى اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
ازامات ەسەنجول
