اقمولا ۋەزىنىڭ ارىستارى

زيابەك
قابىلدينوۆ,
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى

حح عاسىر باسىندا اقمولا ءوڭىرى قازاق حالقىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ تاعدىرلارى ءبىر جەرگە توعىسقان ايماققا اينالدى. كەيبىرى وسى وڭىردە دۇنيەگە كەلسە, الدەبىرى قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك قىزمەت بابىمەن اقمولاعا كەلگەندەر ەدى. ولار تەرەڭ ءبىلىمدى زيا­لى ادامدار بولاتىن. ومىرلەرىن وتانعا, حالىق مۇددەسىنە قالتقىسىز قىز­مەت ەتۋگە جۇمساعان جاندار ەدى.
اقمولا ءوڭىرىنىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندە ورىن العان ءبىلىمدى دە ۇلتجاندى تۇلعالار دەپ بىرمۇحامەد ايباسۇلى, قوشكە كەمەڭگەرۇلى, حايريدين بولعانباەۆ, ابدوللا اسىلبەكوۆ, اسىلبەك سەيىتوۆتەردى ەرەكشە ايتۋعا بولادى.
الاش وردا ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن كوبىسى كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاعىنا شىققانىمەن, وكىنىشكە قاراي, ولاردىڭ بارلىعى 1937-1938 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن شەڭگەلىنەن قۇتىلىپ كەتە المادى.
الاش پارتياسىنا مۇشە بولعان تۇلعالاردىڭ كوپشىلىگى مادەني-اعارتۋشىلىق قىزمەتپەن اينالىسقان. ولار – ادىلەتتىلىكتى تۋ ەتىپ ۇستانعان, پاراساتتى, ادال بولۋىمەن قاتار ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسى جولىندا قىزمەت ەتكەن جاندار!

ايباسوۆ بىرمۇحامەد – اقمولا وبلىسى اتباسار ۋەزى ۇلىتاۋ بولىسىندا تۋعان قوعام قايراتكەرى. ۇلىتاۋ بولىسىندا 30 جىلدان استام فەلدشەر بولعان ايباس بايتابىنوۆتىڭ وتباسىندا تۋعان. 1917 جىلى ومبى اۋىل شارۋاشىلىق ۋچيليششەسىن, 1933 جىلى ماسكەۋ قىزىل پروفەسسۋرا ينستيتۋتىن بىتىرگەن. «بىرلىك» مادەني-اعارتۋ ۇيىمى باسقارماسىنىڭ حاتشىسى بولدى. «ايقاپ», «قازاق» باسىلىمدارىندا ولەڭدەرى مەن ماقالالارى جاريالانعان. ي.س.تۋرگەنەۆتىڭ «اكەلەر مەن بالالار» رومانىن قازاقشاعا اۋدارعان. اقمولا ۋەزدىك قازاق كوميتەتىنىڭ جانە «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى. 20-جىلدارى اقمولا وبلىسى جەر باسقارماسىنىڭ باستىعى, 1925-1928 جىلدارى سەمەي گۋبەرنياسى «قوسشى» وداعىنىڭ توراعاسى, قازاق اۋىلشارۋاشىلىق كووپەراتسيا وداعى مال شارۋا­شىلىعى ءبولىمىنىڭ باستىعى, 1928-1931 جىلدارى ولكەلىك كووپەراتسيا تەحنيكۋمىنىڭ ديرەكتورى بولعان. بايلاردى تاركىلەۋگە, قازاق شارۋالارىن ۇجىمداستىرۋداعى اسىرا سىلتەۋشىلىككە قارسى شىققاندىعى ءۇشىن قۋعىنعا ۇشىرادى. 1933 جىلى ي.ۆ.ءستاليننىڭ اتىنا جازىلعان «التاۋدىڭ حاتى» اۆتورلارىنىڭ ءبىرى. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى تۇرگەن قوي كەڭشارى ساياسي ءبولىمىنىڭ (الماتى وبلىسى) باستىعى (1933-1935 جىلدارى), قازاق پارتيا باسپاسىنىڭ رەداكتورى (1935-1937 جىلدارى) بولدى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى. كسرو جوعارى سوتىنىڭ اسكەري القاسىنىڭ 1958 جىلى 28 اقپاندا شەشىمىمەن اقتالعان.

ابدوللا اسىلبەكوۆ – 1896 جىلى سول كەزدەگى اقمولا ۋەزىنىڭ نۇرا بولىسىندا, قۇندىزدى وزەنىنىڭ بويىنداعى كەڭقياق القابىندا, قاراسۋدا (قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ وساكاروۆ اۋدانىنداعى (بۇرىنعى نۇرا اۋدانى) ابدوللا اسىلبەكوۆ اتىنداعى كەڭشاردىڭ ورتالىعى بوگۋچار سەلوسىنىڭ ماڭىندا دۇنيەگە كەلىپتى. اۋىلدا اشىلعان ءبىرىنشى باستاۋىش تاتار مەدرەسەسىنە وقۋعا ءتۇسىپ, ونى 1913 جىلى ءبىتىرىپ شىعادى. سودان 1914 جىلى قىزىلجارعا كەلگەن ابدوللا وسىنداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن قازاق مەكتەبىندە وقيدى. جاستار اراسىندا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزەدى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە ارالاسادى. اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ساكەن سەيفۋللينمەن بىرگە قاراوتكەل (قازىرگى استانا) قالاسىندا, جەرگىلىكتى جەرلەردە جاستاردى, جۇمىسكەرلەردى ۇيىمداستىرۋ ىسىنە كىرىسەدى.
1917 جىلدىڭ كوكتەمى. ابدوللا اسىلبەكوۆ – قىزىل گۆارديا جاساعىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى سوعىس كەڭەسىنىڭ مۇشەسى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ازىق-تۇلىك كوميسسارى. س.سەيفۋللين ۇيىمداستىرعان «جاس قازاق» ۇيىمىنىڭ مۇشەسى بولعان. ۇيىم مۇشەلەرى حالىق اراسىنا ەركىن جەتىپ, ونىمەن تىلدەسۋ, سىرلاسۋ ءۇشىن «اينا» دەگەن جۋرنال شىعاردى, كوپ ۇزاماي «تىرشىلىك» اتتى گازەت دۇنيەگە كەلدى.
1917 جىلدىڭ مامىر ايىندا جيىرمادان ەندى عانا اسقان ابدوللا بولشەۆيكتەر قاتارىنا ەنىپ, ءوزىنىڭ بۇدان بىلايعى تاعدىرىن پارتيامەن بەرىك بايلانىستىرادى. وسى تۇستا قاراوتكەل اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ساكەن مەن ابدوللا الەۋمەت, ساياسات مايدانىنداعى كۇرەستى بۇرىنعىدان دا كۇشەيتە ءتۇستى. بىراق 1918 جىلى-اق اقمولانى اقتار قايتا باسىپ الدى. ابدوللا ساكەنمەن بىرگە تۇتقىنعا ءتۇستى. سودان سوڭ اننەنكوۆتىڭ «ازاپ ۆاگونىنا» قاماپ, ولاردى ومبىعا, ودان سوڭ سەمەيگە ايدادى. وندا دا تۇراقتاتپاي, قايتادان ومبىعا اكەلدى. سۋىق ۆاگوندا 1,5 اي جۇرگەندە 20 شاقتى ازامات اشتىقتان, ۇسىگەننەن ولەدى. ومبى لاگەرىندە بۇلاردى سۇزەك اۋرۋى جايلادى. كۇرەسكەرلەردىڭ كوبى وسىندا مەرت بولدى. ابدوللانىڭ جانى وسى دەرتتەن زورعا قالدى. ساكەن تۇرمەدەن قاشىپ كەتكەندە ول ءال ۇستىندە جاتىر ەدى. كولچاك قۇلاردىڭ الدىندا سوۆدەپشىلەردى كۇنشىعىسقا ايدادى. 1920 جىلى ابدوللا لاگەردەن قاشىپ شىعىپ, قيىر شىعىستاعى سارباز اسكەرلەرگە قوسىلدى. سونداعى ازامات سوعىسىنا قاتىستى.
1921 جىلى 21 ناۋرىزدا ­ا.­اسىلبەكوۆ ومبىداعى سيببيۋرونىڭ قاراماعىنا كىردى. ونى قىزىل ارميانىڭ پەتروپاۆل, اقمولا, كوكشەتاۋ ۋەزدەرىندەگى كونتررەۆوليۋتسيالىق كوتەرىلىستى باسۋ جونىندەگى شتاب باستىعىنىڭ ورىنباسارى ەتىپ جىبەردى. گۋبكوم, گۋبرەۆكوم مۇشەسى بولىپ سايلاندى. بۇدان كەيىن قاسسر حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى ساياسي-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى قىزمەتىن اتقارادى. سول جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ سول كەزدەگى استاناسى ورىنبوردا قازاق وبلىستىق (رەسپۋبليكالىق) پارتيا ۇيىمىنىڭ قۇرىلتاي كونفەرەنتسياسى وتكىزىلدى. قازاقستاندىق كوممۋنيستەردىڭ وسى تۇڭعىش باسقوسۋىندا وعان دەلەگات رەتىندە قاتىسقان ابدوللا اسىلبەكوۆ وبلىستىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى. ال كەلەر 1922 جىلدىڭ اقپانىندا وتكىزىلگەن وبلىستىق ەكىنشى پارتيا كونفەرەنتسياسىندا ول وبلىستىق كوميتەتتىڭ ەكىنشى حاتشىسى جانە رك(ب)پ ءحى سەزىنە دەلەگات بولىپ سايلانادى.
ابدوللا 1923-1926 جىلدارى تيميريازەۆ اتىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق اكادەمياسىندا وقىدى. 1926-1928 جىلداردا ەگىنشىلىك حالىق كوميسسارياتىندا باسشىلىق قىزمەتتە ءجۇردى, قوستاناي وكرۋگتىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولدى. 1928-1937 جىلداردا قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ حاتشىسى, قارقارالى وكرۋگتىك, قاراعاندى وبلىستىق كەڭەس­تەرى اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ توراعاسى, قازاق كسر-ءى جەڭىل ونەركاسىپ حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى, الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ حالىق كوميسسارى بولىپ قىزمەت ىستەدى. 1937 جىلى «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن اتىلدى.
ابدوللا اسىلبەكوۆ قوعام قايراتكەرى عانا ەمەس, جازۋشى رەتىندە دە بەلگىلى. «ءبىزدىڭ دە كۇنىمىز تۋدى», «وكتيابر كۇنىندە» اتتى پوۆەستەرى, «اش-جەتىمگە جاردەمگە» جانە «قويشىلار مەن قاسقىرلار» ولەڭدەرىنىڭ اۆتورى.

كەمەڭگەرۇلى قوشكە – كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامبەت دۇيسەبايۇلى – الاش قايراتكەرى, عالىم, دراماتۋرگ, جازۋشى, جۋرناليست. 1896 جىلى 15 شىلدەدە اقمولا وبلىسى ومبى ۋەزى تەكە بولىسى قارجاس اۋىلىندا تۋعان. العاش قيسىقتاعى قارجاستا بەلگىباي مولدادان ءدارىس العان. مۇنان سوڭ ومبى پريحود مەكتەبىندە, ۆەتەرينارلىق فەلدشەرلىك مەكتەپتە وقيدى. 1913 جىلى ومبى اۋىل شارۋاشىلىق ۋچيليششەسىنە تۇسەدى. وسىندا ءجۇرىپ قازاقتىڭ تۇڭعىش قوعامدىق-ساياسي ۇيىمى «بىرلىككە» (1914-1918) مۇشە بولىپ كىرەدى. ونىڭ ءۇنى «بالاپان» قولجازبا جۋرنالىنا (1916-1918) رەداكتورلىق قىزمەت جاسايدى. 1917 جىلى ساۋىردە د.ءادىلۇلى, س.سەيفوللاۇلى, ت.ب. ازاماتتارمەن بىرىگىپ, اقمولادا قازاق كوميتەتىن قۇرۋعا اتسالىسادى. وسى جىلى اقمولا وبلىسى حالىق ساناعىن جۇرگىزۋگە قاتىسادى. 1917 جىلى كۇز-قىس ايلارىندا وسى وبلىستا الاش وردا كوميتەتىن اشۋعا كۇش-جىگەر جۇمسايدى. 1918 جىلى «بىرلىك» ۇيىمى «جاس ازامات» ۇيىمى رەتىندە قايتا قۇرىلعاندا, ونىڭ مۇشەسى جانە ۇيىم اتتاس گازەتتىڭ رەداكتورى بولىپ سايلانادى. 1918 جىلدىڭ اياعىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ, 1919 جىلى اقمولا وبلىستىق (ومبى) حالىق اعارتۋ ءبولىمىنىڭ سانى از ۇلتتار ءىسى جونىندەگى بولىمشەسىنە نۇسقاۋشى بولىپ قىزمەتكە كىرەدى. 1919 جىلى جەلتوقساندا ءسىبىر اۋىل شارۋاشىلىق جانە ءوندىرىس ينستيتۋتىنىڭ مەديتسينا بولىمىنە وقۋعا تۇسەدى. وبلىس­تىق «بوستاندىق تۋى» (ومبى – قىزىلجار) گازەتىنە ءتىلشى رەتىندە قاتىسىپ تۇرادى. 1924 جىلى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىنە اۋىسادى. تاشكەنتتە ول بىردەن قىزمەتكە ارالاسىپ كەتەدى. مۇندا «اق جول» گازەتىندە, «سانا» جۋرنالىندا قىزمەت جاسادى. سونىمەن بىرگە ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە, تۇركىستان اسكەري ۋچيليششەسىندە قازاق تىلىنەن ساباق بەردى. ونىڭ «التىن ساقينا» پەساسىمەن 1926 جىلى 13 قاڭتاردا قازاق مەملەكەتتىك ۇلتتىق تەاترىنىڭ رەسمي شىمىلدىعى اشىلعان. 1924 جىلى ماسكەۋدە باسىلعان «قازاق تاريحىنان» اتتى ەڭبەگىندە بوداندىق تۇسىنداعى تاريح زەردەلەنگەن. جازۋشى پروزا, دراماتۋرگيا, ادەبيەتتانۋ, ءتىل ءبىلىمى, پەداگوگيكا سالاسىنا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. 1930 جىلى وامۋ (ساگۋ) اسپيرانتى بولىپ جۇرگەن جەرىنەن م.اۋەزوۆپەن بىرگە تۇتقىندالدى. ەكى جىل الماتى اباقتىسىندا وتىرىپ, 1932 جىلى ۋكراينانىڭ ۆالۋيكىنە جەر اۋدارىلدى. بۇدان 1935 جىلى بوسادى. وعان ومبىنىڭ شارباقكول اۋماعىندا تۇرۋعا رۇقسات بەرىلدى. وسىندا اۋداندىق اۋرۋحانادا دارىگەر بولىپ قىزمەت ىستەدى. 1937 جىلى 7 تامىزدا قايتا ۇستالىپ, جالعان ايىپپەن 21 قاراشادا ومبى قالاسىندا اتىلعان.

اسىلبەك سەيىتوۆ – 1894 جىلى 22 قاڭتاردا ومبى قالاسىندا باتىc ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى كەڭسەسى اۋدارماشىسىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. الاش قوزعالىسى قايراتكەرىنىڭ ءبىرى. ول الدىمەن ورىس مەكتەبىندە, سودان سوڭ ومبىنىڭ كلاسسيكالىق ەرلەر گيمنازياسىندا وقىدى. 1911 جىلى ومبى گيمنازياسىن ءبىتىرىپ, تومسك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن. 1916 جىلى اقمولا ۋەزىندە اۋىلشارۋاشىلىعى بويىنشا ساناق جۇمىستارى جۇرگىزىلگەندە ا.سەيىتوۆ ونىڭ وڭتۇستىك بولىگى كوميسسياسىن باسقارادى. ونى 1917 جىلى ءبىتىرىپ, پاۆلودار وبلىسىنداعى باياناۋىل بەكەتىندە دارىگەر بولىپ جۇمىس ىستەدى. حالىق اراسىندا ءجيى كەزدەسەتىن سۇزەك, بەزگەك, تىرىسقاق اۋرۋلارىنا قارسى مەديتسينالىق كومەك ءىسىن ۇيىمداستىردى. سونداي-اق, وسى جىلدارى قوعامدىق ساياسي ومىرگە ارالاسىپ, وزىق ويلى زيالى قاۋىمنىڭ قاتارىنان كورىندى. 1917 جىلى وتكەن اقمولا وبلىستىق قازاق سەزىندە الدىمەن حاتشىلىققا, سەزد سوڭىندا توراعانىڭ ورىنباسارلىعىنا سايلانعان. ال 1917 جىلى ورىنبوردا وتكەن ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىنە قاتىسىپ, وندا ول تورالقا قۇرامىندا م.دۋلاتوۆپەن بىرگە حاتشىلىققا ۇسىنىلادى. وسى سەزدە ا.سەيىتوۆ اقمولا وبلىسى اتىنان قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتاتتىققا سايلانعان. وسى قۇرىلتايعا سايلانعان دەپۋتاتتارعا باعا بەرىلگەندە «قازاق» گازەتى ول تۋرالى: «اسىلبەك سەيىتوۆ – جاس دوكتور, قىز مىنەزدى, اق قاعازدان اق, ۇلتشىل جاس. وبلاستنوي قازاق كوميتەتىندە پرەدسەداتەل ورىنباسارى» دەپ جازعان ەدى. ا.سەيىتوۆ الاشوردانىڭ اقمولا وبلىستىق كوميتەتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولا وتىرىپ, ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى.
1921 جىلى ورىنبوردا وتكەن قازاقستان دارىگەرلەرىنىڭ سەزىنە, 1922 جىلى قازاق اكسر-ءى كەڭەستەرىنىڭ سەزىنە دەلەگات بولىپ قاتىستى. ول باياناۋىلدا باس دارىگەر قىزمەتىن اتقارعان.
1922 جىلدان باستان 15 جىل بويى سەمەي قالاسىنداعى گۋبەرنيالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى بولىپ جۇمىس ىستەدى. سەمەي وبلىسىندا تۋبەركۋلەزدى ەمدەيتىن «اۋىل» جانە «بەرەزوۆكا» ساناتوريلەرىن اشۋعا اتسالىستى (بۇل ەمدەۋ ورىندارى وسى كۇنگە دەيىن جۇمىس ىستەيدى).
1937 جىلى قازاق كسر دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ جوسپارلاۋ-قارجى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, الماتى قالاسىنداعى №5 ەمحانانى العاش ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى جانە ونىڭ باس دارىگەرى بولدى. ونىڭ «تاڭ» جۋرنالى بەتتەرىندە جاريالانعان پۋبليتسيستيكالىك ماقالالارى بار. 1937 جىلى 1 جەلتوقساندا ۇستالىپ, 8 جەلتوقساندا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ونىڭ تۋعان باۋىرلارى مۇسىلمانبەك پەن مۇراتبەك تە «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە رەپرەسسياعا ۇشىرادى.