«ەلۋ جىلدا ەل جاڭا, ءجۇز جىلدا قازان» دەپتى بابالارىمىز. الاشقا ەسىمى ءماشھۇر قارامەڭدى, جيدەباي, سانا, شابانباي, ءجالاڭتوس سەكىلدى بي-شەشەن, باتىر-باھادۇرلەر ەل بىرلىگىن تۋ ەتكەن, ءاليحان, ءالىمحان, اقبايدىڭ جاقىبى ءتارىزدى الاشتىڭ كوسەمدەرى دۇنيەگە كەلىپ, كىندىگىن كەسكەن, كۇلاش, ماناربەك, اسەت, شاشۋبايداي بۇلبۇل ءۇندى انشىلەر, نارمانبەت پەن جازىقتاي ءدۇلدۇل اقىندار, اققىز بەن ماعاۋياداي بارماعىنان بال تامعان كۇيشىلەر شىققان اقتوعاي اۋدانى ءوزىنىڭ 90 جىلدىعىن دۇركىرەتىپ تويلادى. بۇل شارا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسى اياسىندا ۇيىمداستىرىلدى. مەملەكەت باسشىسى ءوز ماقالاسىندا تۋعان جەرگە, ونىڭ سالت-داستۇرلەرىنە, مادەنيەتىنە قال-قادەرىنشە ۇلەس قوسۋ – شىنايى ءپاتريوتيزمنىڭ كورىنىسىنىڭ ءبىرى ەكەنىن قاداپ ايتقان بولاتىن.
«سارىارقانىڭ توسىندە,
وتتى بەل دە,
تۇرىپ تالاي داۋىلدار,
سوقتى جەل دە.
ءاليحان مەن ءالىمحان,
جاقىپ تۋىپ,
ءبىر ەڭكەيتكەن سەكىلدى كوكتى جەرگە» دەپ اقتوعايدان شىققان كورنەكتى اقىن ءداۋىتالى ستامبەكۇلى جىرلاعانداي, الاشتىڭ اقتوعايى – تاريحى عالامات باي ولكە. تارلان تاريحىنان تاعىلىم العان, وتكەنىن جاڭعىرتىپ, وشكەنىن جاندىرعان كيەلى جەردىڭ ءبۇگىنگى ۇرپاقتارى توقىراۋىننىڭ جاعاسىندا ساۋىن ايتىپ, توي جاسادى. دالاداي دارحاندىعىمەن, ەرەن ەڭبەكقورلىعىمەن ەجەلدەن ەل بولا بىلگەن وركەندى ءوڭىر اقساقالدارىن ارداقتاپ, جاستارىنا ونەگە كورسەتتى. ءبىر قۋانارلىعى, بايگەتوبەدەگى توي-دۋمان ۇلتتىق ونەردىڭ, سپورتتىڭ, مادەنيەتتىڭ تويىنا اينالدى. شاتىرشانىڭ باۋرايىنان اسپانعا كوتەرىلگەن اسەم ءان مەن ءتاتتى كۇي شارتاراپقا تاراپ جاتتى. ەسىمى الەمگە ايگىلى «توقىراۋىن تولقىندارى» حالىق ءان-بي ءانسامبلىنىڭ مەرەكەلىك كونتسەرتىن جيىلعان جۇرت تىك تۇرىپ تاماشالادى. قازاقشا كۇرەس, قوي كوتەرۋ, تاي جارىسى, الامان بايگەنىڭ قىزىعىنا باتقان ەل اتا داستۇرىمەن قايتا قاۋىشتى.
توقسان جىلدىق تويدىڭ كوپ جاڭالىعىنا كۋا بولدىق. سونىڭ ءبىرى – اۋدان ورتالىعىنا كىرەبەرىستە بوي كوتەرگەن «دومبىرا» مونۋمەنتى. مەتالدان قۇيىلعان 12 مەترلىك مونۋمەنت الىستان مەنمۇندالاپ تۇر. بۇل – ارقانىڭ اقتوعايىنىڭ ونەرلى, ءانشى ەل ەكەنىن عانا ەمەس, قازاقتىڭ رۋحى دومبىرامەن ۇندەستىگىن ايعاقتايتىن ساۋلەت تۋىندىسى. كورە بىلگەن ادامعا مونۋمەنتتىڭ ءوزى وسى تويدان ۇلاعات ال دەپ مەڭزەپ تۇرعانداي.
«دومبىرا بۇل اۋىلدىڭ ءانشى, ونەرپاز ەكەندىگىن ايعاقتايدى. ونىڭ ورنىنا مىلتىق قويسا, ىڭعايسىز بولار ەدى. دومبىرانىڭ ءوزى كەلەر ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە. جاستارىمىز وسىنى جەتە ءتۇسىنۋى كەرەك. توي دەگەندە اس ءىشىپ, اياق بوساتىپ, جاي باسقوسۋ عانا ەمەس, ۇلاعات الۋى ءتيىس» دەيدى اقتوعاي اۋدانىنىڭ تاريحىن زەردەلەپ جۇرگەن تۇڭعىشباي مۇقان اعامىز. ونىڭ پىكىرىنشە, اقتوعايدى الاشتىڭ كىشى وتانى, كىشى استاناسى دەپ اتاۋىمىز كەرەك. تويدىڭ ۇلكەن عيبراتى وسىندا. «الاشتىڭ ءۇش بىردەي ارىسى وسى توپىراقتا تۋعان. تاڭعالارلىعى, گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنا قاراساق, ءۇش قايراتكەردىڭ تۋعان اۋىلى ءبىر تۇزىكتىڭ بويىندا جاتىر. اراقاشىقتىعى 30-35 شاقىرىم جەر. جەلتاۋ دەگەن جەردە ءاليحان بوكەيحان, بورىكتاستا ءالىمحان ەرمەكوۆ, توڭىرەكتاستا اقبايدىڭ جاقىبى تۋعان. كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن العان 99 قازاقتىڭ ەكەۋى – اقتوعايلىق. اقتوعايدان ەكى بىردەي كسرو حالىق ءارتىسى, ءتورت بىردەي مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى شىققان. بۇل – تاريحتىڭ تەك اقتوعايعا ەمەس, قازاققا بەرگەن بايلىعى. بۇگىنگى ۇرپاعىمىز تۋعان جەردىڭ اسەم تابيعاتىمەن, تاريحىمەن عانا ەمەس, ۇلى تۇلعالارىمەن ماقتانۋى قاجەت دەپ بىلەمىن» دەدى ول تويعا قاتىستى وي-پىكىرىمەن ءبولىسىپ. ايتپاقشى, ولكەتانۋشى تۇڭعىشباي مۇقاننىڭ جەتەكشىلىگىمەن قۇراستىرىلعان «اقتوعاي اۋدانى» اتتى 614 بەتتىك ەنتسيكلوپەديا تويعا تاماشا تارتۋ بولدى.
اقتوعايلىق ابايتانۋشى عالىم سۇلتان ىبىرايمەن تويدىڭ تاماشاسىن بىرگە قىزىقتادىق. ونىڭ ايتۋىنشا, اۋداننىڭ كىرەبەرىسىنىڭ ءبىر جاعىندا دومبىرا, ەكىنشى جاعىندا الاش ارىستارىنىڭ الىپ ەسكەرتكىشى تۇرۋى ءتيىس. «الاش ارىستارىنىڭ الىپ ەسكەرتكىشىن اۋداننىڭ 100 جىلدىق تويىنىڭ قارساڭىندا تۇرعىزۋ كەرەك. سىرتتان كىرىپ كەلە جاتقان ءار ادام الاشتىڭ كىشى وتانىنا كەلگەنىن ەسكەرتكىشتەن كورەر ەدى. الاشتىڭ توعىز تارماقتان تۇراتىن اتا زاڭىن تاسقا قاشاپ جازىپ قويساق, تىپتەن عاجاپ بولار ەدى. جاس ۇرپاقتىڭ الاششىل, سانالى, ورەلى بولىپ وسۋىنە, تاريحتان تاعىلىم الۋىنا ونداي ەسكەرتكىشتىڭ ماڭىزى اسا زور» دەيدى س.ىبىراي.
الاشتىڭ ايتوبەل اقىنى جەڭىس قاشقىنوۆتاي تەكتىنىڭ تۇياعى – ەرنات قاشقىنوۆ. ەرنات تۋعان جەردىڭ تويىنا قوماقتى ۇلەس قوستى. ول تۋعان ەلگە, جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى, سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋدى سوزبەن ەمەس, ىسپەن كورسەتىپ, ەل ومىرىندەگى ەكى ايتۋلى وقيعا – استانانىڭ 20 جىلدىعى مەن الاشتىڭ اقتوعايىنىڭ 90 جىلدىعىنا وراي ارنايى ۆەلوشەرۋ ۇيىمداستىردى (بۇل تۋرالى «استانا اقشامىندا» «ەلجاندى ەرناتتىڭ تارتۋى» دەگەن ماقالا جازعان ەدىك). 4 قىركۇيەكتە ەرنات باستاعان «استانا-اقتوعاي» ۆەلوشەرۋىنە قاتىسۋشىلار ەلوردامىزدىڭ تورىندەگى «قازاق ەلى» مونۋمەنتىنەن جولعا شىقتى. ۆەلوشەرۋشىلەر ءوز ساپارىن 7 قىركۇيەكتە اقتوعايدىڭ ءتورىندەگى «الاش» الاڭىندا اياقتادى.
