اقىلبەك كۇرىشباەۆ: مەن عىلىمعا كەزدەيسوق كەلگەن ادام ەمەسپiن

اقىلبەك كۇرiشباەۆ,
س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ رەكتورى, پروفەسسور, استانا قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى:
«مەن عىلىمعا كەزدەيسوق كەلگەن ادام ەمەسپiن»

ايماقتاردان استاناعا اعىلعاندارعا قالامىزدا 14 وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ مۇمكiندiگi بار. سونىڭ بiرi – س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتi. اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا ماماندار دايارلايتىن وقۋ ورداسىنا باسشىلىق ەتۋگە وسى سالانىڭ جiلiگiن شاعىپ, مايىن iشكەن عالىم اقىلبەك كۇرiشباەۆ كەلگەلi بiراز ۋاقىت بولدى. بiز بۇگiن ونى اڭگiمەگە تارتىپ, ەلiمiزدەگi اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ احۋالىن از-كەم وي سارابىنا سالۋدى ءجون كوردiك.

اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندىعىنا بiلiم گرانتتارى از ءبولiنiپ ءجۇر

– 1983 جىلى قازاق اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن بiتiرگەن ەكەنسiز. اراعا 30 جىلداي ۋاقىت سالىپ, ءوزiڭiز وسى تەكتەس اۋىل شارۋا­شىلىعى سالاسى ماماندارىن ازiرلەيتiن وقۋ ورنىنا رەكتور بولىپ وتىرسىز. ارادا وتكەن وتىز جىل ەلiمiزگە قانداي ماماندار قاجەت, ماماندى قالاي دايىنداعان دۇرىس دەگەن سەكiلدi سۇراقتارعا جاۋاپ تاۋىپ بەردi مە؟
– سوڭعى 30 جىلدا ەلiمiزدiڭ اگروونەركاسiپ كەشەنi وركەندەۋدi دە, قۇلدىراۋ كەزەڭiن دە باسىنان وتكەردi. سول سياقتى اۋىل شارۋا­شىلىعى سالاسى ماماندارى دا سوڭعى كەزدە ءوز كاسiبiن جايلى جۇمىستارعا ايىرباستاپ كەتتi. بiر سوزبەن ايتقاندا, ەلiمiزدiڭ اۋىل شارۋا­شىلىعى الدىمەن ينۆەستيتسيادان قاعىلىپ, ودان كەيiن ماماندارىنان ايىرىلىپ, قۇلدىراپ كەتتi. مەملەكەتتiڭ ارالاسۋىمەن مۇنىڭ بارلىعى قازiر رەتتەلiپ, شەشiلiپ كەلە جاتىر.
جالپى, اۋىل شارۋاشىلىعى وندiرiستiك قۇرىلىمدارىنا قانشا مامان جەتپەيتiنi جونiندە ەشقانداي مەملەكەتتiك ورگان جۇيەلi ساراپتاما جاساعان جوق. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگiندە جۇمىس iستەپ جۇرگەن كەزiمدە وسى ماسەلەگە مونيتورينگ جۇرگiزiپ, سالاعا جوعارى بiلiمدi 6,5 مىڭ مامان جەتپەيتiنiنە كوزiمiز جەتكەن. ونىڭ iشiندە 2 مىڭ مال دارiگەرi, 1 مىڭ اگرونوم تاپشى ەكەن. مۇنىڭ نەگiزگi سەبەبi – بiلiم گرانتتارىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندىقتارىنا از بولiنگەندiگiندە. مىسالى, جىل سايىن مەملەكەتتiك گرانتتاردىڭ 5 جارىم پايىزى عانا اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا ءبولiنiپ كەلگەن. بۇل, حالقىنىڭ 47 پايىزى اۋىلدىق جەرلەردە تۇراتىن رەسپۋبليكا ءۇشiن وتە از. اسiرەسە, اۋىلدىق جەرلەرگە نەمەسە اۋىل شارۋاشىلىعى كاسiپورىندارىنا كاسiپتiك ورتا وقۋ ورىندارىن بiتiرگەن ماماندار جەتiسپەيدi. بiز, مەحانيزاتور, ساۋىنشىلارعا دەيiن ارنايى كاسiپتiك بiلiم بەرۋiمiز كەرەك.
– بiلiم گرانتى اۋىل شارۋاشىلىعى مامان­دارىنا از بولiنەدi دەپ وتىرسىز. مۇنىڭ سەبەبi نەدە؟
– بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن بiلiم مينيستر­لiگiنەن سۇراعان دۇرىس شىعار…
– ال, قازiرگi قولدا بار مۇمكiندiك ارقىلى وسى سالاعا ءوزiڭiز قانداي ۇلەس قوسقالى وتىرسىز؟
– ارينە, ساپالى بiلiم تەك قانا عىلىم ارقىلى كەلەدi. دامىعان ەلدەردiڭ تاجiريبەسiنە سۇيەنiپ, الدىمىزعا زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتi مارتەبەسiن الۋعا ماقسات قويىپ وتىرمىز. ول ءۇشiن ۋنيۆەرسيتەتتiڭ جانىنان iرi عىلىمي ورتالىقتار اشىپ, وقۋ-تاجiريبەلiك بولiمدەردi جانداندىرۋىمىز كەرەك. مۇنىڭ بارلىعى بۇرىن بارلىق وقۋ ورىندارىندا بولعان. توقىراۋ كەزiندە ولاردىڭ بارلىعى توزىپ كەتتi. سوندىقتان, زامان تالابىنا ساي, سونداي وقۋ-تاجiريبەلiك ورىنداردى اشۋ جوسپارلانىپ وتىر. سونىمەن قاتار, ستۋدەنتتەردiڭ عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ زەرتحانالارىندا, ەگiس القاپ­تارىندا تاجiريبەدەن وتۋiنە جاعداي جاساعان ءجون. مۇنداي جۇمىستى بiز شورتاندى ورمان شارۋا­شىلىعى, الەكساندر باراەۆ اتىنداعى استىق شارۋاشىلىعى جانە قازاق اۋىل شارۋاشىلىعى ءونiمiن قايتا وڭدەۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋ­تىمەن جۇرگiزەتiن بولامىز. ەڭ باستى ماقسات – عىلىم ارقىلى بiلiمدi دامىتىپ, ساپالى مامان دايىنداۋ. مۇنىڭ بارلىعى ءوندiرiستiڭ ءور­كەندەۋiنiڭ نەگiزi بولاتىنىن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ حالىققا جولداۋىندا ادام كاپيتالىن دامىتۋعا باعىتتالعان باسىمدىقتا ناقتى كورسەتiپ بەردi. بiز سول مiندەتتەردi جۇزەگە اسىرۋعا كiرiسiپ كەتتiك.
وسى ماسەلەنi شەشۋدiڭ تاعى بiر تەتiگi رەتiندە – جوو اگروونەركاسiپ كەشەنiنە قاجەتتi مامانداردى دايارلاپ بەرسە, ال شارۋاشىلىقتار ولاردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋدى ءوز مiندەتتە­مەلەرiنە السا دەگەن ۇسىنىسىمىز بار. قازiردiڭ وزiندە وسىنداي ورتاق شەشiمگە قولداۋ بiلدiرiپ, كەلiسiم جاساپ جاتقان شارۋاشىلىقتار بار. وسى ارقىلى بiز مەملەكەتتiك-جەكەمەنشiك ءارiپ­تەستiكتi دامىتامىز.

مەن مەملەكەتتiك قىزمەتكە عىلىمداعى جەتiستiكتەرiمنiڭ ارقاسىندا بارعام

– جۇزدەگەن عىلىمي ماقالا, 4 مونوگرافيا جازىپسىز. عىلىم دوكتورى, پروفەسسورسىز. بۇل بiزدiڭ بيلiكتە جۇرگەن باسقا دوكتورلاردiكi سەكiلدi «دوكتورلىق» پا؟ الدە… سiزدiڭ قىزمەتiڭiز عىلىممەن شىنداپ اينالىسۋعا مۇمكiندiك تۋدىردى ما؟
– سۇراق تۇسiنiكتi. مەن عىلىمعا كەزدەيسوق كەلگەن ادام ەمەسپiن. ينستيتۋتتى ۇزدiك بiتiرiپ, ءوز ماماندىعىما سايكەس, قازاق ەگiنشiلiك شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا اگرونوم بولىپ قىزمەت ەتتiم. بۇل مەنiڭ ماماندىعىم, ءارi مەنiڭ عىلىم سالاسىنا بەتتەگەن ماقساتىمنىڭ باستاۋى بولدى. مەن عىلىم سالاسىندا قىزمەت ەتەتiنiمدi سانالى تۇردە ءتۇسiنiپ, عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا جۇرگەن كەزiمدە اسپيرانتۋراعا ءتۇستiم. ءسويتiپ, عىلىمعا تۇبەگەيلi بەت بۇرىپ, بiلiمiمدi جەتiل­دiردiم جانە عىلىمي زەرتتەۋلەرiمدi جۇرگiزدiم. بار ىنتا-جiگەرiمدi عىلىم جولىنا ارنادىم. سوندىقتان بولسا كەرەك, ونىڭ بارلىعى ءنا­تيجەسiز قالعان جوق. كانديداتتىقتى دا, دوكتورلىقتى دا عىلىمنىڭ ورتاسىندا ءجۇرiپ قورعادىم.  عىلىم وزiنە باۋراپ العاندىقتان بولسا كەرەك, مەن مەملەكەتتiك قىزمەتكە كەلۋدi جوسپارلاعان ەمەسپiن. ناقتى ايتاتىن بولسام, مەملەكەتتiك قىزمەتكە عىلىمداعى جەتiستiكتە­رiمنiڭ ارقاسىندا كەلدiم.
– ەكi مارتە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترiنiڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالىپ, كەيiن 3 جىل مينيستر بولدىڭىز. اتقارۋشى بيلiك قۇرامىندا وتكiزگەن وسى جىلدار سiزگە نە بەردi?
– ەل ەكونوميكاسىنىڭ ماڭىزدى سالاسىنىڭ بiرi سانالاتىن اۋىل شارۋاشىلىعى – وزiندiك ەرەكشەلiگi بار كۇردەلi سالا. ال, سونداي سالانىڭ ەڭ جوعارعى ورگانى بولىپ تابىلاتىن اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگi ماڭىزدى قۇرىلىم ەكەنi ءسوزسiز. وسى مينيسترلiككە 2002 جىلى قىزمەتكە كەلدiم. احمەتجان ەسiموۆ, سەرiك  ۇمبەتوۆ سەكiلدi تۇلعالاردىڭ ءتار­بيەسiن كورiپ, ءتالiم الىپ, تاجiريبە جيناقتادىم. مينيستر­لiكتە قىزمەت ەتكەن جىلدارىمدا بiلiمiم مەن تاجiريبەمدi سالانىڭ قۇقىقتىق نەگiزiن قالىپتاستىرۋعا ارناپ, عىلىمنىڭ وندiرiسپەن ساباقتاستىرۋ ماسەلەلەرiن شەشۋگە اتسالىستىم. ءوزiمنiڭ كاسiبي شىڭدالۋىما دا ۇلكەن مۇمكiندiك بولدى. عىلىم مەن مەملەكەتتiك قىزمەتتiڭ اراسىنداعى ەرەكشەلiكتەردi ەكشەي وتىرىپ, ەلدiڭ مۇددەسi ءۇشiن ماڭىزدى باستامالاردى اتقارۋعا ۇلەس قوستىم. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ وسى سالادا اتقارعان ەڭبەكتەرiمنiڭ ناتيجەسiن باعالاپ, 2008 جىلى مينيستر ەتiپ تاعايىندادى. سودان ءۇش جىل وسى قىزمەتتi اتقارىپ, سالانىڭ وركەندەۋi جولىندا بار ىنتاممەن قىزمەت ەتتiم.
ەل ەكونوميكاسى نارىقتىق قاتىناستارعا كوشiپ جاتقان كەزدە, اۋىل شارۋاشىلىعىن بۇرىنعى iزiمەن دامىتا المايتىنىمىزدى مويىنداۋ كەرەك. كەيبiر كiسiلەر سونى كوكسەيدi. مىسالى, مينيسترلiك ەگiندi ەگiپ, ونى ورۋعا نەگە قاتىسپايدى دەگەن سياقتى ماسەلەلەر كوتەرەدi. جالپى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ جوسپارلى ەكونوميكادان نارىقتىق ەكونوميكاعا بەيiمدەلۋi ءالi كۇنگە دەيiن جالعاسىپ كەلە جاتىر. وسى ماسەلەگە تۇسiنiستiكپەن قاراۋ كەرەك.
ال, مينيسترلiك سالانىڭ قۇقىقتىق نەگiزiن جاساپ, دامۋ جوسپارىن دايىنداۋى تيiس. مەن اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگiنە كەلگەن كەزدە سالانىڭ ناقتى باعىتى ايقىندالماعان, جۇيەسi جوق بولاتىن. احمەتجان ەسiموۆتiڭ باسشىلىعىمەن مينيسترلiكتiڭ بارلىق قىز­مەتكەرلەرi الدىمەن سالانىڭ قۇقىقتىق نەگiزiن قالىپتاستىرۋعا كiرiستiك. سونىڭ ارقا­سىندا جالپى اگروونەركاسiپ كەشەنi نارىقتىق قاتىناستارعا بەيiمدەلە باستادى. مەن ول كەزدە عىلىم دەپارتامەنتiنiڭ ديرەكتورى, مي­نيستردiڭ ورىنباسارى سياقتى قىزمەتتەر اتقاردىم. ءوزiمنiڭ قارىم-قابiلەتiمدi سالىپ, سالانىڭ دامۋىنا ۇلەس قوستىم دەپ ەسەپتەيمiن. مينيستر بولىپ تاعايىندالعاننان كەيiن دە سول باعىتتاعى جۇمىستاردى جالعاستىرىپ, اۋىل شارۋاشى­لىعى سالاسىنىڭ قۇقىقتىق نەگiزدەرi مەن ناقتى باعىتتارىن وركەندەتۋگە ۇلەس قوستىم.
بiرنەشە كودەكستەر قابىلدانىپ, جۇزدەن استام زاڭ مەن جاناما زاڭ اكتiلەرi وزگەرتiلدi. مۇنىڭ بارلىعى شارۋالاردىڭ نارىق تالاپتارىنا سايكەس جۇمىس iستەۋiنە جول اشتى. ەڭ باستىسى, مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ەرەكشە كوڭiل ءبولiنiپ, ارنايى باعدارلاما قابىلداندى. اسىل تۇقىمدى مال باسىن كوبەيتۋ ماقساتىندا «اسىل تۇلiك» اسىل تۇقىم شارۋا­شىلىعىن اشىپ, قولدا بار مالدىڭ تۇقىمىن ساقتاپ-كوبەيتۋگە مۇمكiندiك الدىق. وسى شارۋا­شىلىقتا ميلليونداعان مولشەردە اسىل تۇقىم­دى مالدىڭ ۇرىقتارى ساقتالىپ وتىر.
ۆەتەريناريا سالاسىن قۇلدىراتىپ العانىمىز جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان, ۆەتەريناريانىڭ ماسەلەلەرiن شەشiپ, بiر جولعا سالۋدى ماقسات ەتiپ, وسى باعىتتا جۇيەلi جۇمىس جاسادىق. جەكە-مەنشiككە ءوتiپ كەتكەن مال دارiگەرلiك قىزمەتتiڭ مەملەكەتتiك مونوپوليادا بولۋى كەرەكتiگiن دالەلدەپ شىقتىق. ەڭ الدىمەن مالدان تارايتىن اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ جانە ۆەتەرينارلاردىڭ بەدەلiن كوتەرۋ كەرەك بولدى. وسى ماسەلەگە جان-جاقتى ساراپتاۋ جاساپ, مال شارۋاشىلىعىن دامى­تۋدىڭ العىشارتى ەسەبiندە جۇمىستى ۆەتە­ريناريانى قولعا الۋدان باستادىق. ۆەتەري­نارلىق ستانتسيالاردىڭ مەملەكەتتiك مونوپو­لياعا ءوتۋi جاعدايدى قاداعالاۋعا مۇمكiندiك بەردi.
ناقتى اگرونوم رەتiندە تۇقىم شارۋاشى­لىعى, وسiمدiك قورعاۋ, مەحانيزاتسيا سالاسىندا كوپ iلگەرiلەۋ بولعانىن نىق سەنiممەن ايتا الام. زاڭ تالاپتارى رەتتەلiپ, ارنايى مەكەمەلەر قۇرىلدى. سونىڭ ارقاسىندا سوڭعى جىلدارى تۇقىمنىڭ ساپاسىن كوتەرۋ, شەگiرتكەمەن كۇرەس باعىتىنداعى جۇمىستاردىڭ ناتيجە بەرە باس­تاعانىن كورەمiز. جاڭا تەحنيكامەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسi شەشiلiپ, ەگiن ەگۋ مەن ورۋ جانە مال ازىعىن دايىنداۋ سياقتى تەحنيكانىڭ كۇشiمەن اتقارىلاتىن نەگiزگi شارۋالار جاڭا تەحنيكانىڭ ارقاسىندا جەڭiلدەدi. سونىمەن قاتار, جاڭا تەحنولوگيانى پايدالانۋ كولەمi سوڭعى جىلدارى ەسەلەپ كوبەيدi. مىسالى, ەگiس القابىنىڭ 70 پايىزى مينيمالدى تەحنولوگياعا كوشكەنiن وسى سالاداعى ۇلكەن جەتiستiك رەتiندە ايتۋعا تولىق نەگiز بار. ويتكەنi بiز مۇنداي كور­سەتكiشكە عىلىمي نەگiزدەلگەن, زاڭ­دىق تالاپ­تاردى بەكiتiپ جانە ىنتالاندىرۋ مەحا­نيزم­دەرiنiڭ ارقاسىندا قول جەتكiزدiك. بۇل – اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ ەكi قاناتىنداي بول­عان مال شارۋاشىلىعى مەن ەگiن شارۋاشى­لىعىنا قاتىستى كەلتiرگەن ناقتى ەكi مىسال عانا. ال, اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىن جۇيەلi دا­مۋىنا ىقپال ەتكەن «قازاگرويننوۆاتسيا» اق-نىڭ قۇرىلۋى دەسەك, ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
– ايتپاقشى, «ديپلوممەن – اۋىلعا» باعدارلاماسى سiزدiڭ كەزiڭiزدە باستالدى عوي؟
– بۇل باعدارلامانىڭ ورنى بولەك. مەملەكەت تاراپىنان اۋىلعا باراتىن الەۋمەتتiك سالا ماماندارىنا كومەك كورسەتۋ ءۇشiن ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا 2008 جىلى ارنايى زاڭ قابىلداندى. وسى زاڭعا سايكەس, ولاردىڭ كوشi-قون شىعىندارىن مەملەكەت تولەپ, باسپانا الۋ ءۇشiن پايىزسىز نەسيە بەرەدi. وسىنداي مەملە­كەت­تiك ساياساتتىڭ ارقاسىندا سوڭعى 3 جىلدا 16 مىڭنان استام جاس مامان اۋىلدىق جەرلەرگە بارىپ, قونىستانىپ, قىزمەتتەرiنە كiرiستi. بۇل بۇرىنعى احۋالمەن سالىستىرعاندا 3 ەسەگە كوپ. بiز كەزiندە سول تiزiمگە ۆەتەرينارلاردى كiرگiزۋ كە­رەكتiگiن ايتىپ, ونىڭ وزەكتiلiگiن دالەلدەپ, زاڭعا وزگەرiس ەنگiزدiك. سونىڭ ارقاسىندا اۋىل­دىق جەرلەرگە بارعان ۆەتەرينارلارعا دا «ديپ­لوممەن  – اۋىلعا!» باعدارلاماسى بويىنشا قولداۋ جاساۋعا مۇمكiندiك الدىق. وسى سياقتى تالاي دۇنيەنi تiزبەكتەۋگە بولادى. سالانىڭ دامۋىنا قاجەتتi اتقارىلعان شارۋا از ەمەس, اتقاراتىن iس تە جەتەدi.
مامان رەتiندە دە, مينيستر رەتiندە دە, ەڭ باستىسى, ازامات رەتiندە بارلىق قابiلەتiمدi وسى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا ارنادىم دەپ تولىق ايتا الامىن.

قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇيەسiن عىلىمي نەگiزدە دامىتۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك

– راسىندا دا, بiزدە ەل تۇرعىندارىنىڭ 47%-دان استامىنىڭ قىزمەتi مەن تiرشiلiك كوزi اۋىلدىق جەر بولىپ تابىلادى. وسى جەرمەن جۇمىس iستەيتiن قاۋىمنىڭ تىنىس-تiرشiلiگiنە بيلiك قاجەتiنشە جاعداي جاساپ وتىر ما؟
– ولاي ايتا المايمىن.
– نەگە؟
– ەلiمiزدە 155 مىڭنان استام فەرمەرلiك-شارۋا قوجالىقتارى بار. وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىندا نەبارi 1-2 گەكتارەگiستiك جەرi بار شارۋاشىلىقتار كوپ. وسىنداي از جەرگە ەگiن ەگۋ شارۋالارعا تيiمدi ەمەس. مۇنداي جولمەن ەڭبەك ونiمدiلiگiن دامىتۋ مۇمكiن ەمەس. سون­دىقتان شارۋاشىلىقتاردى iرiلەندiرۋ كەرەك. بۇل كەڭەس ۇكiمەتi تۇسىنداعىداي كوللەك­تيۆي­زاتسيا ەمەس. الەمدە دامىعان مەملەكەتتەردiڭ تاجiريبەسiنە سۇيەنسەك, مەملەكەت وسى باعىتتى دامىتا بەرگەنi دۇرىس.
قازiر اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرىلىمدارىنا مەملەكەت تاراپىنان ۇلكەن قولداۋ جاسالىپ, شىققان شىعىندارىنىڭ بiراز بولiگi سۋبسيديا رەتiندە قايتارىلىپ وتىر. بۇل دا بiر قارجىلىق قولداۋ مەحانيزمiنiڭ بiر تەتiگi. جالپى, اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن بارلىق مەملەكەتتەر قارجىلاي قولداپ, جەڭiلدiكتەر جاساپ وتىراتى­نى جاسىرىن ەمەس. مىسالى, بەلورۋسسيادا – 16 پايىز, دامىعان ەلدەردە 50 پايىزعا دەيiن سۋبسي­ديا بولiنەتiن بولسا, بiزدە نەبارi – 5 پايىزدىڭ كولەمiندە. بۇل – شارۋاشىلىقتارعا قارجىلاي جاسالاتىن كومەكتiڭ بiر جولى.
ال, ەڭ ماڭىزدىسى اۋىلشارۋاشىلىق وندiرiسiنە باعىتتالعان نەسيە جۇيەسiن جەتiلدiرۋ كەرەك. مىسالى, ەلiمiزدەگi ەكiنشi دەڭگەيلi بانكتەر ارقىلى بەرiلiپ جاتقان بارلىق نەسيە­نiڭ 3-4 پايىزى عانا اۋىل شارۋاشىلىعىنا ءبو­لiن­گەن. وسىدان-اق ەكiنشi دارەجەلi بانكتەردiڭ كوزقاراسىن اڭعارۋعا بولادى. سوندىقتان, بiراز ۋاقىتتان بەرi كوتەرiلiپ كەلە جاتقان – «اگرو­بانك» قۇرۋ باستاماسى وتە ماڭىزدى. سونىمەن قاتار, اۋىلشارۋاشىلىق ءونiم وندiرۋشiلەرiنiڭ تاۋەكەلiنە كەپiلدiك بەرۋ قورىنىڭ جۇمىسىن جەتiلدiرۋ ارقىلى دا ىقپال ەتۋگە مۇمكiندiك بار. قازiر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگiنiڭ وسى باعىتتا جالعاستىرىپ جاتقان جۇمىستارى دۇرىس. كورشi رەسەيدە «روسسەلحوزبانك» قۇرىل­عانى بەلگiلi. سونىڭ كومەگiمەن شارۋاشىلىق­تاردىڭ ءونiم ءوندiرۋ كولەمiنiڭ ارتقانى بiردەن كورiنە باستادى. مىسالى, ماماندار نەسيە الىپ جۇمىس iستەپ جاتقان ءسۇت ءوندiرۋ سالاسىنىڭ ەرەك­شە قارقىنمەن دامۋىنا وسى بانكتiڭ تiكەلەي اسە­رi بولعانىن ايتتى. ەكi جىلدا وندiرiلگەن ءسۇتتiڭ كولەمi 4 ەسەگە ارتقان. سوندىقتان بiزدە دە ار­نايى اۋىل شارۋاشىلىعىن قارجىلاندى­رۋعا باعىتتالعان بانك قۇرىلاتىن بولسا, ول ءوندi­رiستiڭ ونiمدiلiگiنە ىقپال ەتەتiنiنە كۇمان جوق.
– اگرارلىق ءوندiرiستiڭ تۇراقتىلىعى – ەلدiڭ ازىق-تۇلiك قاۋiپسiزدiگiنiڭ نەگiزi. استىق جانە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ باسقا دا ونiمدەرi – الەمدiك نارىقتا ەكسپورتتىق وكتەمدiك جاساۋدا الەۋەتتi ونiمدەردiڭ جانە ۆاليۋتالىق ءتۇسiم كوز­دەرiنiڭ بiرi. ول راس. اسiرەسە, قارجى داعدارىسى كەزiندە وسى سالاعا باسىم كوڭiل ءبولiنۋ قاجەت سەكiلدi. ءوز تاراپىڭىزدان قانداي يدەيا قوسىپ, قانداي باستاما كوتەرەر ەدiڭiز؟
– ەلiمiزدiڭ نەگiزگi شارۋاشىلىعى بيداي وسiرۋگە بەيiمدەلگەن. سوندىقتان, نەگiزسiز پiكiر­لەردi جاڭالىق رەتiندە قابىلداماي, قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇيەسiن عىلىمي نەگiزدە دامىتۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. ونى ايتىپ وتىرعان سەبەبiم, بيداي القابىن قىسقارتۋ كەرەك دەپ ءجۇر­گەندەر بار. ەڭ الدىمەن توپىراقتىڭ قۇنارلى­لىعى مەن ەرەكشەلiگiن ءتۇسiنۋ كەرەك.
ەگiس القاپتارى قۇرىلىمىن تەك قانا ءارتاراپ­­تاندىرۋدى جەتiلدiرۋ ارقىلى ەگiن بiتiك شىققان جىلدارى استىق ءوندiرۋ مەن وعان سۇرانىس اراسىنداعى تەپە-تەڭدiكتi ساقتاۋ قيىن. بiرiن­شiدەن, اۋىسپالى ەگiس (داقىل تۇرلەرiن اۋىستى­رىپ وتىرۋ, كەزەكتەستiرۋ) توپىراقتىڭ قۇرامى مەن كليماتتىق جاعدايعا بايلانىستى ەكەنiن ەسكەرۋ كەرەك. قۇرعاق توپىراقتى ايماقتاردا (تور­عاي ءوڭiرi, اقمولا وبلىسىنىڭ وڭتۇستiك اۋ­دان­دارى, قاراعاندى وبلىسى) ءداندi داقىلدا­رىنىڭ جالپى ەگiس القابىنداعى ۇلەسi 60-70 پايىزعا دەيiن قىسقارۋى مۇمكiن, ال سولتۇستiك ايماقتاردا 50 پايىزعا دەيiن ازايادى. سەبەبi قۇرعاقشىلىق جىلدارعا ەڭ بەيiم كەلەتiن بيداي, ارپا جانە سۇلى سياقتى داقىلدار ەگiن شارۋا­شىلىعىنداعى قاۋiپتi (تاۋەكەلدi) ازايتا الادى. وكiنiشكە قاراي, بiزدە مايلى جانە بۇرشاق داقىلدارىنىڭ قۇرعاقشىلىققا ءتوزiمدi سۇرىپ­تارى جەتiسپەيدi. وعان قوسا, بالاما داقىلدارعا اۋىسۋ ءۇشiن جاڭا ينفراقۇرىلىمدار قۇرۋ قاجەت جانە ول بەلگiلi بiر ۋاقىتتى تالاپ ەتەدi. سون­دىقتان, جىلدان جىلعا جاقسارىپ كەلە جاتقان ەگiس داقىلدارىن وڭدەۋ تەحنولوگيالا­رىنىڭ ارقاسىندا كوپ مولشەردە استىق جيناۋ مۇمكiن­دiگi ۇلعايىپ كەلەدi.
بiزدەگi قالىپتاسقان استىق ەكسپورتتاۋ جۇيەسiن جەتiلدiرۋمەن قاتار, ينفراقۇرىلىمدى كەڭەيتۋ, استىقتى قايتا وڭدەۋ جانە تاسىمال­داۋدى دامىتۋ قاجەت. مۇنى بiز iرi استىق ەكسپورتتاۋشىلاردان, ياعني باسەكەلەستەرiمiزدەن ۇيرەنسەك بولادى. مىسالى, كانادا مەملەكەتiن الاتىن بولساق, ول جەردiڭ كليماتى بiزدiڭ سولتۇستiكتەگi استىقتى ايماقتارىمىزدىڭ كلي­ماتىنا وتە ۇقساس. بۇل ەلدiڭ استىق ەكسپورتى كانادالىق بيداي كەڭەسiنiڭ قاداعالاۋىمەن 50 جىلدان بەرi مونوپوليالىق جۇيەدە جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدi.
الىسقا بارماي-اق, بiزدiڭ كورشiمiز, كەدەن وداعى بويىنشا ارiپتەسiمiز – رەسەيدە ەنگiزiلگەن جاڭا جۇيەنi الايىق. وسىدان ەكi جىل بۇرىن بiرiككەن استىق ەكسپورتتاۋشى كومپانياسىن قۇردى. الەمدiك استىق نارىعىنداعى ۇنەمi كۇشەيiپ وتىراتىن باسەكەلەستiك جاعدايىندا iرi استىق دەرجاۆالارى وزدەرiنiڭ ەكسپورتتىق ساياساتىن بۇرىن دا, قازiر دە قايتا قاراپ, زامان تالابىنا ساي ارەكەت ەتiپ كەلەدi. ال, بiز ءالi ويلانىپ ءجۇرمiز. بiر جىل بۇرىن پرەمەر-مينيستردiڭ تاپسىرماسى بويىنشا ەلiمiزدە بiرىڭعاي ەكسپورتتىق كومپانيا قۇرۋ تۋرالى (رەد. – مينيستر كەزiندە) ۇسىنىس دايىندادىق. ول ءالi كۇنگە دەيiن جۇزەگە اسقان جوق.
ناقتى ايتقاندا, ەگiس القاپتارىن ءارتاراپ­تاندىرۋ بيدايدىڭ ارتىق ونiمدiلiگi ماسەلەسiن شەشپەيدi, ونىمەن بiرگە ەكسپورت ساياساتىن دامىتۋ قاجەت.

ۇلتجاندى ۇرپاق ءوسiپ كەلە جاتقانىنا قۋانام

– «قولىمدا بيلiك بار كەزدە بەكەر بىلاي iستەمەپپiن», «مىنا جۇمىستاردى ەسكەرمەي قالىپپىن» دەپ, وكiنەتiن كەزدەرiڭiز بولماي ما؟
– «وتكەن iسكە وكiنبە» دەمەۋشi مە ەدi دانا حالقىمىز. بiراق مەن اتقارعان قىزمەتiمدە جوسپارلى تۇردە, سالانىڭ نەگiزگi تەتiكتەرiن دامىتۋ ماقساتىن ۇستاندىم. بiز سولاردى جۇزەگە اسىرۋعا كۇش سالدىق. مينيسترلiكتiڭ قىزمەتكەرi رەتiندە دە, باسشىسى رەتiندە دە ناقتى شارۋا­لارمەن اينالىستىق. مۇمكiندiككە قاراي اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگiنiڭ قىزمەتكەر­لەرiنiڭ قابiلەتiمەن عانا شەشiلەتiن ماسەلەنiڭ بارلىعىن اتقاردىق. ال, اسىل تۇقىمدى مال جۇيەسiن قۇرا وتىرىپ, مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ سەكiلدi كەيبiر ماسەلەلەر بويىنشا قولداۋ تاپپاي, شامام كەلمەگەنi راس.
– حوش. سونىمەن بيلiكتەن كەتكەنiڭiزگە, وسىلاي جۋرناليستەرمەن ەمiن-ەركiن اڭگiمەلەسۋگە مۇمكiندiك العانىڭىزعا, ەركiندiك العانىڭىزعا قۋاناسىز با, الدە وكiنەسiز بە؟
– مەندە وكiنiش جوق. ال, جۋرناليستەرمەن اڭگiمەلەسۋگە بۇرىن دا مۇمكiندiگiم بولعان, قازiر دە ەركiن ارالاسامىن.
– قازاق ءۇشiن جالپى نە iستەدiم, نە iستەي الام دەپ ويلايسىز؟
– مەن مەملەكەتiمە جاساعانىمدى حالقىما جاسادىم دەپ تۇسiنەمiن. سوندىقتان, كەز كەلگەن iسiمدi قازاق حالقىنىڭ مۇددەسi مەن مەملەكەتتiڭ دامۋ جولىنداعى پارىزىم, ەلباسىمىزدىڭ ارتقان سەنiمiن اقتاۋعا باعىتتاعان مiندەتiم دەپ ءتۇسiندiم. كەلەشەكتە دە وسى ماقسات-مۇددەمنەن اينىمايتىنىما سەنiمدiمiن.
–  قازاعىڭىزدى قانشالىقتى جاقسى كورەسiز؟
– اناسىن جاقسى كورمەيتiن بالا بولمايتىنى سياقتى, ۇلتىن سۇيمەيتiن ازامات بولمايتىن شىعار. جوعارى وقۋ ورنىنىڭ رەكتورى رەتiندە ستۋدەنتتەرمەن جيi پiكiرلەسiپ وتىرامىن. سوندا وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ iشiندە تۇلعاسى بولەك, ۇلت­جاندى ۇرپاقتىڭ ءوسiپ كەلە جاتقانىن كورiپ قۋا­نام. بۇلار – ەلدiڭ كەلەشەگi. ءوزiمنiڭ قازiرگi بiر مiندەتiم وسى جاستارعا جول سiلتەۋ دەپ ءتۇسi­نەمiن. الاشتىڭ كوڭiلiندەي دارحان, قازبا باي­لىققا تولى دالاسى بايتاق, تەڭiزدەي شالقار داناسى بار حالقىمدى شىن ىقىلاسىممەن جاقسى كورەمiن. حالقىمنىڭ باسىنان باعى تاي­ما­سىن, ەلiمiزدiڭ نەسiبەسi ورتايماسىن دەپ تiلەيمiن.

اڭگiمەلەسكەن ءنازيرا سايلاۋقىزى