استانا ەكونوميكالىق فورۋمى اياسىندا وتكەن «Understanding Kazakhstan» باستى جوبالار پرەزەنتاتسياسىندا قالا اكىمى اسەت يسەكەشەۆ استانا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت قارجىسىنان تاۋەلسىز ەكەنىن مالىمدەپ, ەلوردانى جاھاندىق قالاعا اينالدىرۋدىڭ جولدارىمەن تانىستىردى.
الدىمەن شاھار باسشىسى استانا قانداي دەگەن ساۋالعا دەرەكتەرمەن جاۋاپ بەردى. «ەلباسىمىزدىڭ باستى جوباسى – ەلوردا 20 جىل ارالىعىندا زور قارقىنمەن دامىدى. وعان شەتەلدىك تاۋەلسىز ساراپشىلاردىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى دالەل. 20 جىل ىشىندە قالا حالقى 3 ەسەگە كوبەيىپ, جەر اۋماعى 3 ەسەگە كەڭەيدى. باس قالاعا كەلىپ قۇيىلاتىن ينۆەستيتسيا كولەمى – 50 ەسە, كولىك سانى – 10 ەسە, ال تۇرعىن ءۇي سانى 19 ەسەگە ارتتى» دەپ باستادى ول ءسوزىن.
اكىم «استانا مەملەكەتتىڭ قولداۋىمەن, بيۋدجەت قارجىسىمەن كۇن كورەدى» دەپ قالىپتاسىپ كەتكەن ويدى جوققا شىعاردى:
– ءيا, باستاپقىدا ەلوردا دامۋىنا كوپ قاراجات جۇمسالدى. ينۆەستيتسيالاردىڭ جالپى كولەمىن ەسەپتەگەندە 2,3 ترلن تەڭگە قۇيىلدى. الايدا استانا سالىق رەتىندە 6 ترلن تەڭگە قاراجاتتى قايتارىپ بەردى. دەمەك, سالىنعان اقشانى 2,5 ەسەلەپ بەردى. جىل سايىن باس قالا ەل بيۋدجەتىنە 750 ملرد تەڭگە پايدا اكەلىپ, دونور-قالاعا اينالا ءبىلدى. كاسىپكەرلەر ايتپاقشى, استانا – ەكونوميكالىق ءتيىمدى جوبا, – دەدى ول.
استانانى بۇگىندە بۇكىل الەم تانيدى. مۇندا ەقىۇ ءسامميتى, شىۇ ءسامميتى, «EXPO-2017» حالىقارالىق كورمەسى, سيريا بەيبىتشىلىك كەزدەسۋلەرى سىندى ماڭىزدى شارالار وتكىزىلەدى.
– باس قالانىڭ دامۋى مۇنىمەن توقتار ەمەس. الەمدىك ترەندكە نازار اۋدارساڭىز, ۋربانيزاتسيانىڭ قانداي قارقىنمەن دامىپ كەلە جاتقانىن بايقايسىزدار. ماسەلەن, 20 جىل ىشىندە كورەيا حالقىنىڭ قالاداعى ۇلەسى 45 پايىزدان 75 پايىزعا دەيىن ۇلعايعان. ال بىزدە ازاماتتاردىڭ 50 پايىزى قالادا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بولجام بويىنشا 2050 جىلعا قاراي حالىقتىڭ 75 پايىزى قالالاردا تۇرادى دەپ كۇتىلۋدە. ال مەنىڭ پايىمداۋىمشا, بۇل مەجەگە ۋاقىتىنان بۇرىن جەتۋىمىز مۇمكىن. سەبەبى جىلدا 50 مىڭنان 100 مىڭعا دەيىن ادام ەلوردادا قوناق بولىپ قايتادى. جالپى, الەمدە جاھاندىق قالالار پايدا بولۋدا. شۆەد ەكونوميكا مەكتەبىنىڭ پروفەسسورى كەلل نوردسترەم ايتپاقشى, 50 جىلدان كەيىن 218 مەملەكەتتىڭ ورنىن 600 قالا باسادى, – دەي كەلە, اسەت يسەكەشەۆ استانانىڭ قاي باعىتتا دامۋى كەرەكتىگىنە توقتالدى.
ەلوردا اكىمىنىڭ پىكىرىنشە, بولاشاقتا جاھاندىق قالالار ەكونوميكا مەن يننوۆاتسيانىڭ, جالپى بۇكىل الەمنىڭ باعىتىن ايقىنداپ بەرە الادى. «ءىرى قالالار كۇللى الەمگە شامشىراقتاي جول كورسەتە الادى. سوندىقتان ءبىز مەگا-قالالاردىڭ تاجىريبەسىمەن تانىستىق. مۇنداي قالالار مەملەكەتتى عانا ەمەس, ايماقتاردى دا دامىتا الادى. تاياۋ شىعىستا ول دۋباي بولسا, وڭتۇستىك-شىعىس ازيادا – سينگاپۋر. بۇل قالالار يننوۆاتسيا, قارجى, دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىنا اينالىپ, ساۋدا-ساتتىق, تۋريزم جانە ساۋلەت سالاسىندا تاماشا ۇلگى كورسەتۋدە» دەدى ول.
اسەت ورەنتايۇلى باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ ءۇشىن ەلدە بىرنەشە جاھاندىق قالالاردىڭ بولۋى كەرەگىن جەتكىزدى. ەلباسى پارمەنى بويىنشا استانانى ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى مادەني, عىلىمي جاعىنان دامىعان ىسكەر قالالاردىڭ بىرىنە اينالدىرۋ كوزدەلىپ وتىر.
– دامىعان ينفراقۇرىلىم, ساپالى قالالىق باسقارۋ جۇيەسى جانە باسەكەگە قابىلەتتىلىكتىڭ ءۇش فاكتورى, اتاپ ايتقاندا, ەكونوميكاداعى ساۋدا سەكتورىنىڭ بولۋى, دارىندى ازاماتتاردى قالاعا تارتىپ, ولاردى ۇستاپ قالۋ, يننوۆاتسيالىق ەكوجۇيەنىڭ بولۋى قالانىڭ دامۋىنا كومەكتەسەدى. استانا ءومىر سۇرۋگە قولايلى قالا رەتىندە دامۋى كەرەك دەپ شەشتىك. دەمەك, ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋ – ءبىرىنشى ورىندا, – دەدى شاھار باسشىسى.
ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ەلوردا «20 ناقتى باستاما» باعدارلاماسىن قابىلداعان بولاتىن. وندا بۇۇ جانە ەسدۇ بەلگىلەگەن تۇراقتى دامۋدىڭ 17 ماقساتى نەگىزگە الىندى. بىرىنشىدەن, باعدارلاما ايماقتىق حاب جانە «اقىلدى» قالا سياقتى دامۋدىڭ جاڭا مودەلىنە بەت بۇرىپ, ەكىنشى جاعىنان قالا تۇرعىندارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋدى كوزدەيدى. بۇل رەتتە «قالالىق ورتانى وزگەرتۋ ماقساتىندا «شەت ايماقسىز قالا» جوباسىن باستادىق. قالا اۋماعىن 100-دەن استام سەكتورعا ءبولىپ, بارلىق سەكتورداعى ءومىر سۇرۋگە قاجەتتى 50 الەۋمەتتىك نىساندى بەلگىلەدىك» دەدى قالا اكىمى. سونداي-اق, ول اكىمدىكتىڭ ءبىلىم بەرۋ, دەنساۋلىق ساقتاۋ, تۋريزم, جول-كولىك سالاسى, قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جانە «اقىلدى» قالا باعىتىندا اتقارىلىپ كەلە جاتقان ىستەرىنە جەكە-جەكە توقتالدى. «ءار سالانى جاقسارتۋ ءۇشىن بيۋدجەت قارجىسىنا ەمەس, مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىككە جۇگىنەمىز. ۇزدىكسىز ىلگەرى جىلجىپ وتىرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ باسقارۋ جۇيەمىز دە وزگەرۋى ءتيىس» دەپ باسا ايتتى.
ءسوز سوڭىندا اسەت ورەنتايۇلى ەلباسىمىزدىڭ ءتول تۋىندىسى – استانانىڭ بولاشاعى جايلى وي-تولعانىستارىمەن ءبولىستى.
– استانا سينگاپۋر مەن دۋباي سياقتى جاھاندىق قالالاردىڭ قاتارىنا كىرۋدى كوزدەيدى. قازىردىڭ وزىندە ەلوردانىڭ ينفراقۇرىلىم ساپاسى مەن ينۆەستورلارعا قولداۋ كورسەتۋ دەڭگەيى وسى قالالارمەن تەڭەسەدى. باس قالادا «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ قۇرىلۋى – پوستكەڭەستىك ەلدەر ءۇشىن رەۆوليۋتسيامەن تەڭ. ەندى ەلىمىزدە بريتاندىق سۋديالار بريتاندىق قۇقىق نەگىزىندە جۇمىس ىستەيدى. بۇل ينۆەستورلاردىڭ زور سەنىمىن قالىپتاستىرادى. ءبىلىم جۇيەسىندەگى كوشباسشى نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى دە – ەلوردا تورىندە. ال جاقىندا الەمدىك دەڭگەيدەگى مەديتسينالىق جەلىلەر ءوز جۇمىسىن باستايدى. مىنە, وسىنىڭ بارلىعى استانانى جاھاندىق قالاعا اينالدىرادى دەپ سەنەمىز, – دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى قالا باسشىسى.
– تۇپتەپ كەلگەندە, بارلىعى ەكونوميكانى تۇتاس تسيفرلاندىرۋعا كوشۋگە مىندەتتەلمەك. سول سەبەپتى بىلتىر «تسيفرلى قازاقستان» باعدارلاماسى قابىلداندى.
– ەگەر الەم ترانسفورماتسياسىنا قاتىستى بولجام جاسايتىن بولسام, 2008 جىلعى ەكونوميكالىق داعدارىستى ۇمىتپاۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم. ول كەزدە قارجى كوپىرشىگى جارىلعان بولاتىن. مۇنىڭ بارلىعى دۇرىس شەشىم قابىلداماۋدىڭ نەمەسە جايلى جاعدايدىڭ بولماۋىنان تۋىندايدى.
– نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاۋىمەن 2017 جىلى قۇرىلعان جاسىل تەحنولوگيالار حالىقارالىق ورتالىعى وسى سالاداعى بۇكىل الەمگە جۇكتەلگەن مىندەتتەردى اتقارۋعا تاپتىرماس قۇرال ەكەنىنە سەنىمدىمىن.
– قازاقستاندا كوپشىلىك «ياندەكس» كومپانياسىنىڭ قىزمەتتەرىن پايدالانادى. الايدا ولار بۇل مەكەمەنىڭ الماتىداعى رەسپۋبليكالىق فيزمات مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ ءتول تۋىندىسى ەكەنىن بىلە بەرمەيدى. «ياندەكس» – قازاقستاندىق جوبا.
