«قايدا بارساڭ دا قورقىتتىڭ كورى» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى تەك ءولىمدى عانا ەسكە سالۋدا ەمەس. عالىمدار بۇل تۇجىرىمنىڭ ماعىناسى تەرەڭدە دەيدى. سوعان وراي قورقىتتىڭ كوردەن قاشۋى اجالدان ەمەس, الدامشى ادام ىسىنەن ءارى پايداسىز كەشكەن كۇننەن قاشۋىندا ەكەن. دەمەك, قازىرگى ەلىمىزدەگى سانداعان كەلەڭسىز جايعا نازار سالساق, «قايدا بارساڭ دا قورقىتتىڭ كورى» دەگەن شاراسىزدىققا تاپ بولاسىڭ. ونىڭ كوپتىگى سونداي, قانشا ايتىلسا دا, كەمشىلىك كەرنەگەن ءىستى جابا توقۋ جالعاسا بەرەتىن سەكىلدى.
ال ول نەندەي كەمشىلىك دەيسىز عوي؟ ول شەشىمىن تابۋ ءۇشىن تۇپكىلىكتى ءتيىمدى شارا قولدانىلمايتىنىنا بايلانىستى قوعامدى اشىندىراتىن كەسىرلى ىستەر كەرۋەنى بولىپ تۇر. مۇنداي كەسىرلى سيپاتى مول كەمشىلىكتەر وتە كوپ. سوندىقتان ولاردى بىرتىندەپ تالداپ ايتۋ – قورقىتتىڭ كورىنەن ساقتاندىرۋ. ءارى ول حالىق تاراپىنان بولىپ جاتقان كەمشىلىك ەمەس. اسىرا سىلتەۋ مەن اسىعىستىقتان, حالىق سەنگەن بيلىك وكىلدەرىنىڭ نەمقۇرايدى ءىس-ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىنەن كورىنىپ جاتىر. ولاي دەمەسكە نە شارا؟ الدىمەن ءبارىن رەت-رەتىمەن باياندايىق.
ماسەلەن, پرەزيدەنت ۇكىمەتتىڭ وتكەن كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا بيلىك قۇرىلىمدارىنىڭ شىنايى جۇمىسىن پاش ەتتى. سوندا بايقاپ قاراساق, ۇكىمەت پەن اكىمدەردىڭ جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلى ءبىر ۇستانىمدا ەمەس ەكەن. جۇيەلى ۇستانىم بولماعان سوڭ جۇيەسىزدىك بەلەڭ الادى. ماسەلەنى جەدەل شەشۋمەن قاتار, ەكونوميكانىڭ ۇزاق مەرزىمدى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ وتە ماڭىزدى دەيمىز. وسى ورايدا پرەزيدەنتتىڭ ءوزى: «الداعى مىندەتتەردى ورىنداۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە دە, اكىمدەرگە دە ءتيىستى قۇزىرەت بەرىلگەن. الايدا بۇل مۇمكىندىكتەر كوپ جاعدايدا دۇرىس قولدانىلماي جاتادى. سونىڭ كەسىرىنەن رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ قارقىنى باسەڭدەپ كەتتى. مۇندايدى دوعارۋ قاجەت» دەپ قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسادى.
ايتالىق, رەسپۋبليكانىڭ قاي قالاسىنا بارساڭىز دا, ءتىپتى شاعىن ەلدى مەكەندەردىڭ وزىندە دە اتويلاپ الدىڭىزدان «ساقالدى قۇرىلىستار» شىعا كەلەدى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ سول قالاداعى قوجايىننىڭ وسالدىعىن با, الدە بيلىك سالالارىنىڭ ءبىر جۇدىرىقتاي جۇمىلا الماعان جۇيە تىرلىگىن كورسەتە مە؟ قالاي دەسەك تە, مۇندا جاپپاي بەلەڭ العان ءىستىڭ سالدارىنا تابىلار سەبەپ كوپ. ول سەبەپتىڭ باستاۋىنا جەتۋ دە مۇمكىن ەمەس. سەبەبى (تاعى دا سەبەپ) ناقتى قوجايىن جوق, ياعني ەسەبىن سۇرار جان جوق. ول بولماعان سوڭ جاۋاپكەرشىلىك تە جوق. اينالىپ كەلگەندە, كەلەڭسىز ىستەردىڭ قاپتاۋىنا حالىقتىڭ ءوزى كىنالى بولىپ شىعادى. بۇل ورايدا پرەزيدەنت: «بۇل سالادا ۇلەسكەرلىك قۇرىلىسقا, عيماراتتاردىڭ زاڭسىز ءارى ورىنسىز سالىنۋىنا, مۇلىك يەلەرىنىڭ بىرلەستىگىن رەفورمالاۋعا قاتىستى قوردالانعان ماسەلەلەر بار. ازاماتتار ۇنەمى شاعىمدانىپ جاتادى. الايدا قۇزىرلى ورگاندار ءالى كۇنگە دەيىن ءتيىستى شارا قولدانباي وتىر» دەدى.
ال ولاي بولسا بيلىك سۇتتەن اق, سۋدان تازا دەۋگە نە كەپىل؟ مەملەكەتتىڭ ءوزى حالىق. بيلىك ازاماتتارىنىڭ ءبارى اسپاننان تۇسكەن جوق, سول حالىق وكىلدەرى. تەك جۇيەگە ەڭىسىمەن ونىڭ تەرىس اعاسىنا قارسى جۇزۋدەن قالادى. سەبەبى تەرەڭدە. بەلگىلىسى – ەشتەڭەنى وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا بولار سەبەپتىڭ وزىمەن ەمەس, سالدارىمەن كۇرەس قانا جالعاسا بەرەدى. بۇل ورايدا وزگە قالانى قويىپ, باس قالامىزدىڭ وزىندە وتكەن جىلى 76 قۇرىلىس نىسانىنىڭ جۇمىسى توقتاتىلعانى بار. ال ونىڭ الدىندا قالا اۋماعىندا 96 قۇرىلىس نىسانى رۇقساتسىز جۇرگىزىلگەنى دە بارشاعا بەلگىلى. سوندا بىرەۋ ەمەس, ەكەۋ ەمەس, ءتىپتى ون, ياكي جيىرما ەمەس, باقانداي جۇزگە تارتا كوپ پاتەرلى قۇرىلىس نىسانى رۇقساتسىز باستالعان! مۇنى و باستا بىلمەۋ جانە كورمەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى عوي. تۇيەدەي ءىستى تۇيمەدەيگە تەڭەپ, و باستان ەلەمەۋدىڭ سالدارى كەيىن سان سوقتىرارى ءسوزسىز. تەك ۇلەسكەرلەر ەمەس, وزگەلەر دە سانىن سوعىپ جاتىر. ونىڭ سالدارى رۇقسات بەرىلمەسە دە «رۇقساتپەن» سالىنىپ, اياقتالماي قالعان ۇيلەر ماسەلەسى. ونىڭ ساپاسى مەن قىمباتتىعى تۋرالى اڭگىمە باسقا. عاجاپ! سوندا يەك استىندا قاپتاعان زاڭسىزدىق بولىپ جاتسا دا ۋاقىتىلى ەشكىم بايقامايدى. تەك ۇلەسكەرلەر دابىل قاققاندا عانا زاڭ «سالتانات» قۇرا باستايدى. ءارى-بەرىدەن كەيىن رۇقسات بەرىلمەۋدى بەلدەن باسۋدىڭ ءوزى زاڭسىزدىق ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. جانە مۇنى بەلدەن باسىپ وتىرعان جالعىز قۇرىلىس سالۋشىلاردىڭ سوراقىلىعى ەمەس. ونى ەشكىم بىلمەدى دەۋ دە بەكەرشىلىك. ماسەلە سول زاڭسىزدىقتىڭ جولىن كەسەتىن, الدىن الاتىن ءتيىستى ورگاندار قايدا؟ الدە اكىمنىڭ دە ءتيىستى پارمەن بەرە المايتىن تۇستارى بولا ما ەكەن؟! بۇل ورايدا ناۋقاستى ەمدەي الماعان دارىگەردىڭ ىسىندەي اكىم ءىسى دە ناتيجە بەرمەيتىنى ويلاندىرادى.
سوندا بايىپتاي قاراساڭىز, اكىم مەن دارىگەردىڭ امالى بىردەي سەكىلدى. تەك ايىرماشىلىق – اكىمنىڭ امىرىنە قاراي ءالى جۇرەدى, ال تەراپەۆت دارمەنىنە قاراي ناۋقاستى سان سالاعا جۇگىرتەدى. سوسىن سوڭعى ناتيجە ادامنىڭ وزىنە عانا بايلانىستى دەيدى. ياعني اگاركي ناۋقاستان ادام ساۋىعىپ جاتسا دارىگەر ەمى شيپا بولدى, ال دارىگەر ناۋقاس اۋرۋىنا ەم قوندىرا الماسا, وندا سول دەرتكە شالدىققان جاننىڭ ءوز ايىبى. سوندىقتان قايران ناۋقاسقا اۋرۋىنا مويىنسۇنباسقا امال قالمايدى. جالپى, بۇل ءسوزىمىزدىڭ دالەلىندەي, ەلىمىزدەگى مەديتسينالىق سالانىڭ دا وڭىپ تۇرعانى شامالى. ويتكەنى پرەزيدەنت بۇل تۋرالى دا: «مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسىنىڭ ىسكە قوسىلعانىنا بەس جىل بولدى. سودان بەرى بۇل سالانىڭ بيۋدجەتى 2 ەسە ارتتى. بيىل 2,6 ترلن تەڭگە بولىنەدى. الايدا مەديتسينالىق كومەكتىڭ ساپاسى ايتارلىقتاي جاقساردى دەپ ايتۋعا بولمايدى» دەدى. سوندىقتان بار سالانى جايلاعان سالعىرتتىق سالدارىنىڭ سالقىنىن تارتىپ جاتقان حالىق. ويتكەنى ۇكىمەتكە سەنگەن ۇلەسكەرلەر باسپانالى بولۋدىڭ جولىن قارجى شاماسىنا قاراي بەلگىلى ءبىر تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا قۇيادى, ال الدانىپ ۇيدەن دە, قارجىدان دا قاعىلىپ جاتسا بيلىككە, جالپى مەملەكەتكە سەنگەندەرى بەكەر بولدى دەيدى. الايدا سول مول قارجىنىڭ قولدى بولمايتىنى ۇلەسكەرلەردىڭ بيلىككە دەگەن جالعىز سەنىمى بولاتىن. سوندىقتان مۇنداي جاعدايعا دۋشار ەتەتىن ءىستىڭ الدىن الا الماعان بيلىككە سەنىم جوعالسا, حالىق قايدا بارىپ باسپانا تاپپاق؟ بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: قايدا بارساڭىز دا قورقىتتىڭ كورى دەمەسكە نە لاج بار دەيدى ۇلەسكەرلەر.
ارينە, زاڭسىز قۇرىلىس سالۋشىلار ۋاقىت وتە كەلە ۇستالىپ, قامالىپ جاتقانى دا راس. بىراق بۇل ارەكەت ۇلەسكەرلەردىڭ ءۇمىتىن جانە بيلىككە دەگەن سەنىمدى ەش اقتاي المايدى. ويتكەنى دەر ۋاقىتىندا زاڭ بۇزۋشىلىقتى قۇرىقتاي الماعان جانە قۇرىلىس سالۋشىلاردىڭ دارمەنسىزدىگىن انىقتاي الماعان جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ەش ايىبى جوق دەگەنگە كىم سەنەر؟! دەمەك, مۇنداي سان سوقتىرار ماسەلەگە ۇلەسكەرلەردى ۇرىندىرماس ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ونىڭ شەشىمىن تابار جول قاراپايىم, بىراق وتە سەنىمدى ءارى ءتيىمدى جول. بۇل ماسەلە جەمقورلىقتىڭ كوزىن تۋدىرماس ءۇشىن ءار وڭىردەن سايلانعان پارلامەنت ءماجىلىسى دەپۋتاتتارىنىڭ يىعىنا الدىن الا ارتىلۋى ءتيىس. حالىق قالاۋلىسى حالىقتىڭ زارداپ شەككەنىن قالامايدى عوي. جۇرت ءالى سولاي سەنەدى. ال قالايتىن بولسا, وندا بۇل جاساندى تىرلىك قايتالانا بەرەدى. سوندىقتان استىندا كولىك, قولىندا قاۋقار, باسىندا قورعانى, ءسوزى پارمەندى دەپۋتاتتىڭ زاڭسىزدىقتى بولدىرماۋعا, الدىن الۋعا دارمەنى جەتەدى دەپ ويلايمىز. سوندا ولار مۇنداي شارۋانى ىنتا-جىگەرىمەن اتقاراتىن بولسا «جينالىپ الىپ ۇيىقتاپ وتىرادى» دەگەن جەل سوزدەن دە ارىلار ەدى. قولىنان ءىس كەلەتىن, سوزىنە بيلىك باس يەتىن, شىنىمەن حالىققا جاناشىر ازاماتتار ىرىكتەلگەن ەكەن دەگەن ۇلكەن سەنىم پايدا بولادى. ال حالىقتىڭ سەنىمى قايتا ورالسا, ول – جاڭا قازاقستانعا, ءسوزسىز, اياق باسقانىمىزدىڭ ناقتى بەلگىسى. نارتاۋەكەل دەپ, سوزدەن ىسكە كوشەتىن ۋاقىت كەلدى دەگەن وسى.
سول سياقتى قالا مەن ەلدى مەكەندەردەگى تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلەگە كوڭىل اۋدارماسا, قاتەرلى قاۋىپكە ادەيى جول بەرگەندىك سەكىلدى قابىلدانۋى مۇمكىن. ول نە دەيسىز عوي. ول – الدىڭىزدان قاڭعىباس يتتەر شىعا كەلگەندە, شىنىمەن, «ولىمنەن قاشقانداي» كۇي كەشەتىن جاي. وزگە قالالاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە, استانانىڭ قاق تورىندە ازۋلى يتتەر ازۋىن اقسيتىپ جۇرسە, ءتىپتى بالا تۇگىل, ەرەسەك ادامنىڭ وزىنە ايبات شەكسە, نە دەرسىز؟! مەكتەبىنە بارا جاتقان كىشكەنە وقۋشى قىز بالاعا وسىنداي ءۇيىر يتتەر شاۋىلدەپ تۇرا ۇمتىلعانىن كوردىك. كولىكپەن كوشە بويلاي كەلە جاتقانبىز. جەدەل توقتاپ, كولىكتەن تۇسە سالا قولعا ىلىككەن تەمىر كىلتتى ۇستاي ايقايلاپ جۇگىردىك. ابىروي بولعاندا, يت بىزگە قارسى شابا المادى, بىتىراي قاشتى. ال انا كىشكەنتاي بالانىڭ قورىققانىنان جان داۋىسى شىقتى. ەكى كوزى جاسقا تولىپ كەتكەن. سويلەي المايدى, قالشىلداپ, ۇرەيدەن ءدىر-ءدىر ەتىپ, مەكتەپتەگى ساباعىنا بارا جاتقانىن زورعا ايتتى.
كىم بولساڭىز دا, الاڭسىز كەلە جاتقاندا, جان-جاقتان ازۋىن اقسيتىپ ۇرە شاپقان يتتەردى كورگەندە ولىمنەن قاشارداي كۇيگە تۇسەسىز. الايدا بۇل يتتەردىڭ نە جازىعى بار؟ يت تۇگىل, قاۋقارسىز قالعان ادام دا قاڭعىباس كۇيگە تۇسەدى. تەك ايىرماشىلىق – ادام ءبىلىپ ىستەيدى, يت بىلمەي ىستەيدى. ەندەشە مۇنداي ارتى وكىنىشكە سوقتىرۋى مۇمكىن جايدىڭ الدىن الماي وتىرعان كىم كىنالى؟ ءتىپتى مۇنى از دەسەڭىز, سول كوشەدە قاڭعىعان يتتەردى ۇستاپ, استانالىق كافە, مەيرامحانالارعا ەتكە وتكىزىپ جاتقاندار بار كورىنەدى. بۇل نە؟! بۇل دەگەنىڭىز – تالاي ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا قاۋىپ ءتوندى دەگەن ءسوز. ول جابايى يتتەردىڭ قانداي اۋرۋ ارقالاپ جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن؟! مەيرامحاناعا باردىق, ءدامدى اسپەن اۋقاتتاندىق, ويداعىداي دەمالدىق دەپ جۇرگەندەر جازىلماس دەرتكە دۋشار بولسا كىم كىنالى؟ ءبىز قاۋىپ ەتكەننەن سوڭ ايتامىز عوي. قايدا بارساڭ دا قورقىتتىڭ كورى دەگەن وسى-اۋ.
اۋماعى اتشاپتىرىم پرەزيدەنت ساياباعى بار. كەيىنگى كەزدە وسىنداي اتى دارداي ساياباققا بارعان جۇرت ايالدايتىن, بالالار قۇمارتىپ وينايتىن ورامدى ورىندار بوي كورسەتتى. بۇلدىرشىندەر قىزىعا سىرعانايتىن قىزىلدى-جاسىلدى ۇلكەن سىرعاناق قۇرىلىسى تىپتەن تارتىمدى. پرەزيدەنت ساياباعىنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى, ونداعى اعاشتار ەسىل وزەنىن جاعالاي بوي كوتەرگەن. مۇندا ادام جاسىل جەلەكتى ءيىسى جۇپار اعاشتار اراسىمەن سەرۋەندەۋ ءۇشىن, وزەننىڭ باياۋ اققان اعىسىنىڭ كوڭىلگە قۋات بەرەر دەمىمەن تىنىستاۋ ءۇشىن كەلەدى.
ونىڭ ۇستىنە, كىرەبەرىسىندە «ءسپيرتتى ىشىمدىك ىشۋگە بولمايدى, ءيتتى قىدىرتۋعا بولمايدى!» دەگەن سياقتى ەسكەرتۋلەر ىلىنگەن. كەرەمەت ەمەس پە! بىراق سولاي بولا تۇرا, جەتەكتە جۇرگەن يتتەردەن كوز سۇرىنەدى. جەتەكتە جۇرگەن سوڭ ولاردان ەشكىم ۇركە قويمايدى. الايدا ولار يت بولعان سوڭ يتتىگىن ىستەيدى. بىتەۋ ەمەس. تىمىسكىلەپ ءجۇرىپ, كەيدە اعاشتىڭ تۇبىنە بارىپ وتىرادى. ال سول اعاش, وزگە اعاشتارمەن بىرگە ەرتەڭگى كۇنى جاپىراعىن جايىپ جايقالعان كەزدە ونىڭ ءتۇبى كۇننىڭ كوزىنەن كولەگەيلەيتىن جانە اينالاسى جاسىل شوپكە بولەنگەن كورىكتى جەرگە اينالادى. سوندا مۇندا سەرۋەنگە اسىققان جاندار ءيتتىڭ ناجىسىمەن ەمەس, جاسىل جەلەكتى تازا اۋامەن تىنىستاۋعا كەلەتىنى نەگە ەسكەرىلمەيدى؟ بىرنەشە رەت يەسىز بوس جۇرگەن بىرنەشە ءيتتى كەزىكتىردىك. مۇنداي كەزدە اعاش اراسىمەن الاڭسىز جالعىز-جارىم سەرۋەندەپ جۇرگەن جان قاشىپ تا ۇلگەرە الماۋى مۇمكىن. بۇعان كىم كىنالى؟
سارسەنباي (الەكساندر) زۇلقارنايۇلى,
جۋرناليست, استانا قالاسى
