جارتى عاسىرعا جۋىق عۇمىرىن قازاق باسپاسوزىنە ارناپ, ارتىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعان, ادەبيەت الەمىنە دە قۇلاش سەرمەگەن قالامى قارىمدى قالامگەر جىلقىباي جاعىپارۇلىنىڭ ومىردەن وزعانىنا قىرىق كۇن بولىپ قالىپتى. «قازاق – جىلقى مىنەزدى» دەپ جاتاتىنىمىز بار. جىلقىباي اعا اتىنا زاتى ساي ازامات ەدى. بويىندا جىلقىعا ءتان تارپاڭدىق, اساۋ مىنەز دە, تازالىق تا, ادالدىق تا بار بولاتىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ناعىز قازاق كىم دەسە, كورسەتەتىن ادامنىڭ ءبىرى ەدى.
قالامگەردىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعى كەشەگى تسەلينوگراد-اقمولا, بۇگىنگى استانامەن استاسىپ جاتىر. قاسيەتتى قارقارالى توپىراعىندا دۇنيەگە كەلىپ, ات جالىن تارتىپ مىنەر شاعىندا تاعدىردىڭ جازۋىمەن ەجەلگى قاراوتكەل وڭىرىنە كەلگەنىنە بيىل تۋرا 50 جىل بولادى ەكەن. وسى جەردەن ارمان قۋىپ, الماتىعا وقۋعا اتتاندى. اباي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا وقىپ, تاريحشى ماماندىعىن الدى. الايدا ماقساتى جۋرناليست بولۋ ەدى. سودان جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەننەن كەيىن «كوممۋنيزم نۇرى» (قازىرگى «ارقا اجارى») گازەتىنە ادەبي قىزمەتكەر بولىپ قابىلداندى. بۇل باسىلىمدا وتىز جىلعا جۋىق ەڭبەك ەتىپ, باس رەداكتوردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىنە دەيىن ءوستى. سول جىلدارى 7 پايىز عانا قازاعى بار قالادا ۇلتتىق مۇددەنى تۋ قىلىپ كوتەرىپ, تۋعان ءتىلىمىزدىڭ ءوزىنىڭ بيىك تۇعىرىنا كوتەرىلۋىنە, ۇلتتىق رۋحتىڭ ويانۋىنا ايانباي قىزمەت ەتتى.
ماسەلەن, 1979 جىلى اقمولا ولكەسىندە نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ جوسپارى بولعانى تاريحتان بەلگىلى. وعان قارسى شىققان ازاماتتاردىڭ اراسىندا سول ۋاقىتتا جالىنداعان جيىرما بەس جاستاعى جىلقىباي جاعىپارۇلى دا بولدى. نارازىلىق شەرۋىنىڭ بەلورتاسىندا ءجۇرىپ, ۇندەۋلەر جازىپ, بەيبىت شەرۋدىڭ بۇقارالىق سيپات الۋىنا بەلسەندى ۇلەس قوستى. وسى وقيعادان كەيىن
مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى تاراپىنان تەكسەرۋدەن ءوتىپ, وسى ورگاننىڭ تۇراقتى نازارىندا بولدى. 1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە «سەنىمسىزدەر» قاتارىندا باقىلاۋعا الىندى
ومىردەن وتەرىنەن ءبىر جارىم اي عانا بۇرىن ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «ءباسپاسوز جانە باسپا ءىسى» كافەدراسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قالامگەرمەن كەزدەسۋ ءوتتى. سول جەردە جىلقىباي جاعىپارۇلىنىڭ اقمولانىڭ قازاقىلانۋىنا قوسقان ۇلەسى جايىندا ءبىراز اڭگىمە ايتىلدى.
ماسەلەن, 1979 جىلى اقمولا ولكەسىندە نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ جوسپارى بولعانى تاريحتان بەلگىلى. وعان قارسى شىققان ازاماتتاردىڭ اراسىندا سول ۋاقىتتا جالىنداعان جيىرما بەس جاستاعى جىلقىباي جاعىپارۇلى دا بولدى. نارازىلىق شەرۋىنىڭ بەلورتاسىندا ءجۇرىپ, ۇندەۋلەر جازىپ, بەيبىت شەرۋدىڭ بۇقارالىق سيپات الۋىنا بەلسەندى ۇلەس قوستى. وسى وقيعادان كەيىن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى تاراپىنان تەكسەرۋدەن ءوتىپ, وسى ورگاننىڭ تۇراقتى نازارىندا بولدى. 1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە «سەنىمسىزدەر» قاتارىندا باقىلاۋعا الىندى.
«سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا تسەلينوگراد قالاسىنداعى جالعىز قازاق مەكتەبى – جامبىل اتىنداعى №4 مەكتەپتە ءبىرىنشى سىنىپقا بالا بولماي, باستاۋىش سىنىپتار جابىلدى. بالا سانى 200-گە تولمايتىن مەكتەپتىڭ بولاشاعىنا قاتەر ءتوندى. سول ۋاقىتتا جىلقىباي جاعىپارۇلى ءۇي-ءۇيدى ارالاپ, اتا-انالار اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزىپ, قازاق مەكتەبىن قيىن تىعىرىقتان الىپ شىققان ۇلتجاندى ۇستاز, مارقۇم جاننا بايسەيىتقىزى ارپەنوۆاعا جان-جاقتى كومەك كورسەتتى. ال 1987 جىلى ول بالاسى ءبىرىنشى سىنىپقا باراتىن ءاربىر وتباسىندا بولىپ, اتا-انالارمەن جان-جاقتى جۇمىس جۇرگىزىپ, اقمولا شەجىرەسىندە العاش رەت تسەلينوگراد قالاسىنىڭ قاق ورتاسىندا №3, №8 جانە № 26 ورىس ورتا مەكتەپتەرىندە العاشقى قازاق سىنىپتارىن اشتى» دەيدى ارىپتەس ءىنىسى, بۇگىندەرى ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى مۇراتبەك توقتاعازين.
ونىڭ ايتۋىنشا, جىلقىباي جاعىپارۇلى رەسپۋبليكامىزداعى العاشقى «ءتىل جانە مادەنيەت» قوعامىنىڭ قۇرىلۋىنا ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىرىپ, ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولدى. قوعامنىڭ قۇرىلتايىندا بەتاشار ءسوز سويلەپ, بايانداما جاسادى. وڭىردە ورىنسىز بۇرمالانعان تاريحي جەر اتاۋلارىن قالپىنا كەلتىرۋ, قالا كوشەلەرىنىڭ اتاۋىن قازاقىلاندىرۋ جۇمىسىنا دا بەلسەنە ارالاستى. 1988 جىلى 31 مامىردا تسەلينوگرادتا ستۋدەنت جاستاردىڭ كومەگىمەن رەسپۋبليكامىزدا تۇڭعىش رەت 1932-33 جىلدارداعى اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ ميتينگىسىن وتكىزىپ, قالا ورتاسىنداعى مۇسىلماندار زيراتىندا قالپىنا كەلتىرۋ, كوگالداندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. وسى ميتينگى سوڭىندا الداعى ۋاقىتتا جىل سايىن 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتۋ تۋرالى ۇندەۋ قابىلداۋعا ۇيىتقى بولدى.
جىلقىباي جاعىپارۇلى «ارقا اجارى» گازەتىندە بەلگىلى جۋرناليست, كوسەمسوزشى, فيلوسوف جومارت ابدىحالىقتىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولدى. باس رەداكتور ءوزىنىڭ ورىنباسارىنا قالتقىسىز سەنىپ, گازەتتى ۇيىمداستىرۋ ىسىندە ەركىندىك بەرەتىن. سەبەبى ورىنباسارى جەرگە قاراتپايتىنىن بىلەتىن. باس رەداكتور مەن ورىنباسارى ەرەكشە سىيلاستىقپەن, ىنتىماقپەن جۇمىس ىستەدى. جىلقىباي اعا تاريحشى ماماندىعىن العانىن جوعارىدا ايتتىق. تاريحي تاقىرىپتارعا, اسىرەسە ادەبي شىعارمالارىندا قالام تەربەدى. سونىڭ ىشىندە 1932-33 جىلدارداعى اشارشىلىق قاسىرەتىن جايىپ سالعان «زار-نالا» پوۆەسىنىڭ شىعارماشىلىعىندا الاتىن ورنى ەرەك. بۇل تۋىندىنى كەزىندە جومارت ابدىحالىق جوعارى باعالاپ, ءباسپاسوز بەتىندە ارنايى پىكىر ءبىلدىردى. اللانىڭ جازۋى دەيمىز بە, جىلقىباي جاعىپارۇلىنىڭ عۇمىرى دا جومارت اعاسى سياقتى قارا جولدا ءۇزىلدى…
جالپى جىلقىباي جاعىپارۇلى – «ءۇمىت تولقىنى», «زار-نالا», «قيانات», «زالال», «قالام كيەسى», «اقمولا كوتەرىلىسى», «قايتا جانعان ءۇمىت», «قاراسارت» كىتاپتارىنىڭ اۆتورى. «استانا», «ۇلت ۇياسىنداعى ۇلاعات» سىندى بىرنەشە كىتاپتى قۇراستىردى.
جىلقىباي اعا ماڭايىنا بالاعىندا ءبيتى بار جاستاردى ۇنەمى ءۇيىرىپ جۇرەتىن. بەلگىلى جۋرناليست, بۇگىندەرى قوسشى قالالىق «جاڭا باستاۋ» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى داۋلەتقالي اساۋوۆتى قۇرىلىستا جۇرگەن جەرىنەن جۋرناليستيكاعا جەتەلەپ الىپ كەلىپ, «ارقا اجارىنا» جۇمىسقا الدى. قازىر «حالىق ءۇنى» سايتىنىڭ شەف-رەداكتورى ەركەعالي بەيسەنوۆتى 18 جاسىنان قاسىنا ەرتىپ ءجۇرىپ, جۋرناليستيكاعا باۋلىدى. جالپى اقمولا وڭىرىنەن تۇلەپ ۇشقان تالاي جۋرناليست جىلقىباي جاعىپارۇلىن ۇستاز تۇتادى. تالىمگەرلىگى «ەل» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولعانىندا دا جالعاستى. وسى باسىلىمدا تالاي جاستى تاربيەلەپ, توماعاسىن سىپىردى.
جىلقىباي جاعىپارۇلى ون جىلدان استام ۋاقىت «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە قىزمەت ىستەپ, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تاقىرىپتاردى, ەل ومىرىندەگى وزەكتى ماسەلەلەردى كەڭىنەن تولعادى. وسى باسىلىمنان زەينەتكە شىقتى. قاي قىزمەتتە جۇرسە دە ادالدىعىنان اينىماي كەتتى.
«ادالدىق – اسىل قاسيەت. بىراق ول – جاس شىبىق سياقتى وتە نازىك. ەگەر باعبان جەرگە وتىرعىزعان جاس شىبىعىن كۇندە باپتاپ, قيسىق وسكەن بۇتاقتارىن تۇزەپ, كۇتىم جاساماسا, ول تەرەڭگە تامىر جايىپ جايقالا وسپەگەن بولار ەدى. ادالدىق تا سول سياقتى. ول بارلىق ادامنىڭ بويىندا كەزدەسەتىن تابيعي قاسيەت بولعانىمەن, ءتالىمدى تاربيەنى قاجەت ەتەدى. ەگەر وسكەلەڭ ۇرپاقتى جاستايىنان شىنشىلدىققا, ادىلدىككە, بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن قاناماۋعا, وزگەنىڭ نەسىبەسىنە قول سۇقپاۋعا تاربيەلەمەسە, ولاردىڭ بويىنداعى تابيعي ادالدىقتى كىر شالادى» دەپ جازدى ءوزى «ادالدىق» اتتى وي-تولعامىندا.
بيىلعى كۇزدە جەتپىس جاستىڭ جوتاسىنا شىعاتىن ەدى. وعان دايىندىقتى دا باستادى. جازۋشىلار وداعىنىڭ استانا قالالىق فيليالىنىڭ ديرەكتورى داۋلەتكەرەي كاپۇلىمەن كەزدەسىپ, وسى ماسەلەنى اقىلداسقان دا ەدى. جاراتقان وعان جەتكىزبەدى. كورنەكتى اقىن ابزال بوكەنشە ايتساق, قالامگەردىڭ قادامىن ەندى قالامىنان تامعان سيا ءارى قاراي جالعايدى. ال مۇراسىن ناسيحاتتاۋ – وتباسى, شاكىرتتەرىنە امانات.
