قازاق حالقى – تاريح تولقىنىندا تالاي «تار جول تايعاق كەشۋلەردەن» وتكەن باتىر دا قايسار حالىق. ءباھادۇر باتىر بابالارىمىزدان سىڭگەن تاباندىلىق پەن تەگەۋرىندىلىك – سىندارلى ساتتەردەن سۇرىنبەي ءوتىپ, وسى كۇندەرگە جەتۋىمىزگە سەپتىگىن تيگىزسە كەرەك. سونىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى 1916 ج. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس دەۋگە بولادى.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارجىلىق-ماتەريالدىق شىعىندارعا بىتىرىپ, ميلليونداعان ادام ءومىرىن قيىپ كەتتى. سۇراپىل سوعىس العىشارتتارىنان بىرەر مىسال كەلتىرەر بولساق: 1) رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەۋروپالىق بولىگىنەن شارۋالاردىڭ جاپپاي قونىس اۋدارۋى جالعاستى; 2) قازاقستاننىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنىڭ ەڭ قۇنارلى جەرلەرىن كۇشپەن تارتىپ الۋ بەلەڭ الدى; 3) سالىقتار 3-4 ەسەگە ءوستى. قازاق حالقى مايدان مۇقتاجدىعى ءۇشىن ۇزدىكسىز ەت بەرۋگە مىندەتتەلدى. ءتۇتىن سالىعى 1 رۋبل 84 تيىن مولشەرىندە بەلگىلەندى; 4) كونە جەر-سۋ اتاۋلارى تۇتاستاي دەرلىك ورىسشاعا وزگەرتىلدى; 5) پاتشا قابىلداعان جاڭا زاڭعا سايكەس ولكەنىڭ اۆتوحتوندى تۇرعىندارى ءوز رۋلاستارى جىلقى ۇرلاعان جاعدايدا قونىستانۋشى شارۋالارعا مالىن ءوز ەركىمەن بەرۋگە مىندەتتەلدى جانە تاعى باسقا دا ۇلت مۇددەسىنە قايشى ساياسي شەشىمدەر قابىلدانىپ جاتتى.
ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ جاپپاي جالپى حالىقتىق سيپاتقا ەنۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى دە بولدى. 1916 ج. 25 ماۋسىمدا «و رەكۆيزيتسي نا تىلوۆىە رابوتى ينورودچەسكوگو مۋجسكوگو ناسەلەنيا» اتتى پاتشا جارلىعى شىعىپ, 19 بەن 43 جاس ارالىعىندا «بۇراتانا» حالىقتاردى الدىڭعى شەپتە قورعانىس قۇرىلىستارىن سالۋعا تارتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. كوتەرىلىس سەبەپتەرى:
- قازاقستانعا شارۋالاردىڭ جاپپاي قونىس اۋدارۋى;
- جەرگىلىكتى حالىقتى عاسىرلار بويى وتىرعان جەرىنەن كۇشتەپ قونىس اۋدارتقىزۋى;
- قازاقتاردىڭ ءىرى-قارا مالدارى مەن كيىز ۇيلەرىنىڭ تارتىلىپ الىنۋى;
- وتباسى سالىعىن جانە باسقا دا سالىق تۇرلەرىن ەنگىزىلۋى;
- قازاقتاردان قۇنارلى جەرلەرىنىڭ كۇشتەپ تارتىپ الىنۋى;
- مۇسىلمان قۇقىقتارىنىڭ شەكتەلۋى;
- بيلەر سوتىنىڭ السىرەۋى;
- پراۆوسلاۆيە ءدىنىنىڭ كەڭىنەن ۋاعىزدالۋى;
- جەرگىلىكتى قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپ, سالت-داستۇرىنە قۇرمەتسىزدىك تانىتىلۋى;
- ۇلتارالىق كيكىلجىڭدەردىڭ بارلىعىندا پاتشالىق ۇكىمەت قونىس اۋدارۋشى شارۋالار جاعىندا بولۋى ت.ب.
پاتشالىق رەسەيدىڭ ىشكى ساياسي احۋالىنىڭ شيەلەنىسۋىنە اكىمشىلىك جارلىقتار ىقپال ەتتى. تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى ا.ن.كۋروپاتكيننىڭ 1916 جىلى 23 تامىزداعى جارلىعى بويىنشا لاۋازىمدى تۇلعالار: ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى باسشىلار, ءتارتىپ ساقشىلارى, يمامدار, وقىتۋشىلار, ەسەپشىلەر اۋىر جۇمىستان بوساتىلىپ, قالعان لاۋازىمى جوق بۇقارا حالىق جاپپاي تىل جۇمىستارىنا تارتىلدى. ونىڭ سالدارى:
مۇنداي جۇيە پاراقورلىق پەن بيلىكتى اسىرا پايدالانۋدىڭ زارداپتارىنا الىپ كەلدى;
حالىق تاپتىق الاۋىزدىققا ءتۇستى: «60 جاستاعى قاراپايىم قاريالاردى 30 جاستاعىلار دەپ, ال 25-30 جاستاعى باي-شونجارلاردىڭ بالالارىن 50 جاستا دەپ جازادى».
بوستاندىق ءۇشىن باس كوتەرگەن حالىققا قارسى جازالاۋشى جاساقتار جاعىندا 400 باي قۋاتتى قازاقتار دا سوعىستى (ارحيۆ, تسگا رك, ف. 544, د.131)
حالىق قاھارمانى, باتىر بابامىزدىڭ ەرلىگى ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋىمىزدا قوسقان ۇلەسى وراسان زور. امانگەلدى يمانوۆ حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ, ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولۋدا ەلدى ۇيىستىرىپ ازاتتىققا ۇمتىلاتىن اسىل دىڭگەكتەي ءرول وينادى. وسىنداي باتىرلار كەلەشەك ۇرپاق جادىندا جاڭعىرىپ تۇرۋى ءۇشىن قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن عىلىمي قوعامدىق ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلۋى قاجەت
قازاق حالقى تاپتىق تەڭسىزدىكتىڭ ساياسي شەشىمدەردەگى ادىلەتسىزدىگىنە كوز جۇمىپ قاراپ وتىرا المادى. زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ۇستانىمدارى دا ەل مۇددەسى جولىندا ارقيلى بولسا دا, بارلىعىنىڭ ماقساتى ءبىر – قازاق حالقىنىڭ اماندىعى. پاتشا جارلىعىنا قاتىستى قازاق زيالىلارى اراسىندا ورتاق ۇستانىم بولمادى. بارلىعى دا ەلدىڭ اماندىعى ءۇشىن ءارتۇرلى پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى:
جارلىققا اشىق قارسىلىق تانىتۋشى رەۆوليۋتسيالىق باعىتتا – ت.بوكين, ا.مايقۇتوۆ, س.سەيفۋللين, س.مەڭدەشەۆ, ءا.جانگەلدين جانە ت.ب. زيالىلار بولدى.
ۇلتتىق-ليبەرالدىق باعىتتا – ءا. بوكەيحان, م. دۋلاتۇلى, ا. بايتۇرسىنۇلى جانە ت.ب. زيالىلىر وراسان زور ادام شىعىنىن بولدىرماۋ ءۇشىن قارۋلى كۇرەستەن باس تارتۋعا شاقىردى, پاتشا وكىمەتىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە تىرىستى.
وزبىر ساياسي شەشىمدەر حالىقتىڭ جاپپاي نارازىلىعىن ورشىتە ءتۇستى. پاتشانىڭ اياۋسىز جارلىقتارى بۇقارا حالىقتى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە الىپ شىقتى. ەل اراسىنان پاتشا ەزگىسىنە قارسى امانگەلدى يمانوۆتىڭ اسكەري جاساقتارى قۇرىلدى. ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى مەن تالانتى كوتەرىلىستىڭ العاشقى كۇندەرىنەن-اق كورىندى. ورتالىق قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن كوتەرىلىسشىلەر جاساقتارى ۇيىمداستىرىلدى: بايقوڭىر جانە شوقپارقۇل كومىر كەنىشتەرىنەن, سونداي-اق ورىنبور-تاشكەنت تەمىرجول جۇمىسشىلارى جانە ت.ب. قوسىلدى.
قازان ايىنىڭ باسىندا امانگەلدى يمان
وۆ جەتەكشىلىگىندەگى كوتەرىلىسشىلەردىڭ سانى 5 مىڭعا جۋىق بولسا, 15-20 كۇننىڭ ىشىندە ولاردىڭ سانى 50 مىڭ ادامعا جەتتى (ارحيۆ, رگۆيا, ف. گلاۆ.ۋپر.گەن.شتابا, س. ت. 1, د. 139, ل. 30).
امانگەلى يمانوۆ باستاعان 1916 ج. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس – پاتشالىق رەسەيدىڭ قۇلاۋىنا تۇرتكى بولعان ءىرى تاريحي وقيعا. تورعاي دالاسىنىڭ قويناۋىنداعى باتپاققارا وڭىرىندە كوتەرىلىسشىلەردىڭ اسكەري قۇرىلىمى ناقتى جۇمىس ىستەدى. مىسالى, جاساقتاردىڭ قۇرامىندا 10, 50, 100 جانە 1000 ادام بولدى. ولاردىڭ ارقايسىسىن ءوز قولباسشىلارى – ونباسى, ەلۋباسى, ءجۇزباسى, مىڭباسى باسقاردى. امانگەلدىنىڭ ءوزى باس قولباسشى – سارداربەك اتاندى. اسكەري كەڭەس قۇرىلىپ, سالىق جيناۋشى, قازىناشى لاۋازىمدارى ەنگىزىلدى. پوشتا مەن تىل قىزمەتى ىسكە اسىرىلدى.
پاتشا وكىمەتى جازالاۋشى اسكەرىنىڭ قارۋلانۋى كوتەرىلىسشىلەردىڭ قارۋلارىنان الدەقايدا مىقتىراق بولسا دا, قازاق جىگىتتەرىنىڭ ساعى سىنبادى. ەل ازاتتىعى ءۇشىن بولعان قاندى كۇرەستە ەشكىم تارتىنىپ قالمادى. كوتەرىلىسشىلەردىڭ قارۋ-جاراعى قاراپايىم اڭشىلىق مىلتىقتار بولدى. امانگەلدى يمانوۆ كورشى اۋىلدارداعى بارلىق ۇستالاردى جيناپ, تەز ارادا مىلتىق, قىلىش, قانجار سەكىلدى سۋىق قارۋ جاساۋدى تاپسىردى. كوتەرىلىسكە قاتىسۋشى جاليل بەكمۋرزين «امانگەلدى يمانوۆ قارۋ-جاراق جاساۋعا ون ەكى ۇستانى جۇمىلدىردى. ءبارىمىز دە امانگەلدىنىڭ شتابى ورنالاسقان باتپاققارادان سەگىز شاقىرىمداي جەرگە قونىستاندىق. كۇندىز-ءتۇنى جاڭا قارۋ سوعىپ, ەسكى قارۋلاردى جوندەدىك. 1916 جىلدىڭ قاراشاسىنان 1917 جىلدىڭ اقپانىنا دەيىن ۇستاحانادا ءتورت ايعا جۋىق جۇمىس ىستەدىك. كۇندىزگى ۋاقىتتا 10-15 قايقى قىلىش, 5-8 ايبالتا جانە 25-كە دەيىن ۇشكىر سۇڭگىلەر جاسادىق» دەپ ەسكە الادى.
قازاقستانداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ بىرنەشە ءىرى وشاقتارى بولدى. ولاردىڭ باسشىلارى مەن قارۋلى جاساقتارى:
تورعاي وبلىسىنداعى كوتەرىلىس. باسشىلارى ا.يمانوۆ, ءا.جانگەلدين جانە ت.ب. ابدىعاپپار جانبوسىنوۆ حان بولىپ سايلاندى. قارۋلى كوتەرىلىسشىلەر سانى 50 مىڭ ادامعا جەتتى.
جەتىسۋداعى كوتەرىلىس. كوتەرىلىسكە ۇيعىرلار, دۇنگەندەر, قىرعىزدار دا قاتىستى. باسشىلارى ۇ.ساۋرىقوۆ, ج.مامبەتوۆ, ت.بوكين, ب.اشەكەەۆ, ت.ب. جەتىسۋداعى كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ سانى 5 مىڭ ادامدى قۇرادى.
اقمولا وبلىسىنداعى كوتەرىلىس. باسشىلارى راقىمجان مادين مەن ەتنيكالىق ۋكراين ياكوۆ لاتۋتا (جاقىپ جولامانوۆ) بولدى. كوتەرىلىسشىلەر سانى – 30 مىڭ ادام. ولار قارۋ-جاراق ءوندىرىسىن جاساپ, مەرگەندەر جاساعىن قۇردى (وماروۆ, پانكراتوۆا, 1949: 582-583).
امانگەلدى يمانوۆ جاساقتارى قارۋ-جاراقتارىنىڭ پاتشا اسكەرىمەن سالىستىرعاندا ءالسىز بولعانىمەن, شايقاس بارىسىندا وتە جىلدام ءارى كەرەمەت سوعىس ونەرىن كورسەتە ءبىلدى. مىسالى: 1916 ج. قازان ايىنا قاراي تورعاي جانە ىرعىز ۋەزدەرىندە 20-عا دەيىن كوتەرىلىسشىلەر وتريادى بولدى. تورعاي كوتەرىلىسشىلەر وتريادتارى ءۇش توپقا بىرىكتىرىلدى. ىرعىز ۋەزىنە قاراستى قىزىلجار بولىسىنىڭ جامانقۇم بويىنداعى كوتەرىلىسشىلەر 13 قازاندا پاتشا اسكەرلەرىنە كومەككە جىبەرىلگەن باي وتريادىن تالقاندادى. ال 17 قازاندا اقتوبە ۋەزىنىڭ كوتەرىلىسشىلەرى ىرعىزدان 70 شاقىرىم جەردەگى قارابۇتاق اۋىلىن, 23 قازاندا امانگەلدى يمانوۆ باستاعان 15 مىڭ كوتەرىلىسشى تورعاي قالاسىن قورشاۋعا الدى (ارحيۆ, تسگا رك ف.544, د.131).
دالاداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ اۋقىمدىلىعىنا الاڭداعان تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى م.م.ەۆەرسمان سانكت-پەتەربۋرگكە جەدەل تۇردە حابارلاسىپ, سوعىس مينيسترىنەن امانگەلدى يمانوۆ باستاعان كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن جازالاۋ ەكسپەديتسياسىن جابدىقتاۋدى سۇرايدى (ارحيۆ, رگۆيا ف. گلاۆنوە ۋپراۆلەنيە گەنەرالنوگو شتابا, د. 139, ل. 4, 131). پاتشا اسكەرى باس شتابتىڭ بۇيرىعىمەن قازان اسكەري وكرۋگى گەنەرال ا.د.لاۆرەنتەۆتى بىرنەشە اسكەري بولىمشەلەرمەن جاساقتاپ كوتەرىلىس ايماعىنا 17 روتا جاياۋ اسكەر, 18 جۇزدىك كازاكتار, 18 زەڭبىرەك پەن 17 پۋلەمەت, 11 اتتى اسكەر ەسكادرونىن جىبەردى.
پاتشا ۇكىمەتى ءتىپتى ەكسپەديتسيالىق جاساقتاردى اۆتوموبيلدەرمەن, ۇشاقتارمەن قامتاماسىز ەتىپ, چەلقار ستانساسى مەن تورعاي قالاسى اراسىنداعى جول بەكەتتەرىن قورشاۋ ءۇشىن 5000 پۇت تىكەنەك سىم شىعارۋدى كوزدەدى (ارحيۆ تسگا رك, ف. 544, وپ.2, د. 222, ل.35–38; د. 223, ل. 23).
ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ قىرعىنى بولعانى سونشالىق, كوتەرىلىسشىلەر, نەگىزىنەن, اڭشىلىق مىلتىقتارمەن, قىلىش قانجارلارمەن جانە ت.ب. قولدان جاسالعان قارۋلارمەن قارۋلانعانىنا قاراماستان, ولار گەنەرال-لەيتەنانت لاۆرەنتەۆ كورپۋسىنىڭ نەگىزگى ماماندانعان اسكەري كۇشتەرىن تىرپ ەتكىزبەي بۇعاتتاپ, تورعاي قالاسىن راديۋسى 100 كم-گە دەيىنگى بلوكادا ساقيناسىندا ۇستادى.
ا.د.لاۆرەنتەۆ باستاعان ەكسپەديتسيالىق كورپۋس ارنايى ماقساتتاعى پويىزدارمەن توپ-توپ بولىپ شالقار, اقتوبە, قوستانايعا جەتكىزىلدى. 1916 جىلى تورعايعا جەر اۋدارىلعان يۋ.دوۆبيششەنكو ءوزىنىڭ كۇندەلىگىندە: «ۋەزد اۋىلدارىنان بىرنەشە مىڭ ادام قالادان 7 ۆەرستتەي جەرگە جينالدى. تەلەگرافتىق بايلانىس ءۇزىلدى… پوشتا ستانتسيالارى جويىلدى…» دەپ ەسكە الادى.
پاتشا اسكەرى قۋاتتى ىسكەري قۇرالدارعا يە بولۋىنا قاراماستان ايتارلىقتاي السىرەدى. قازان اسكەري وكرۋگى شتابىنىڭ ەسەبىنەن بۇل شايقاستا فرولوۆ وتريادىنىڭ 43 سنارياد پەن 8 مىڭنان استام وق-ءدارى جۇمساعانىن كورۋگە بولادى. اسكەري قاقتىعىستار 21-23 قاراشادا ىرعىز بەن تورعاي اراسىنداعى پوشتا جولدارىندا دا بولدى: «كازاحي پرينيالي ۆوەننىي ستروي كولوننى يدۋت ۋستۋپامي, اتاكۋيا لەۆوي; نا وتدىحە وحرانيايۋتسيا زاستاۆامي ي رازەزدامي, ۆىسىلاەمىمي زا 25 ۆەرست…» دەپ مۇراعاتتىق قۇجاتتاردا باتىر بابالارىمىزدىڭ ەرلىگى سيپاتتالادى.
سونداي-اق كوتەرىلىسشىلەر از اسكەرىمەن پاتشانىڭ الدەقايدا قۋاتتى اسكەرىنە تويتارىس بەرە الدى. پودپولكوۆنيك فون روزەن وتريادىنىڭ قوزعالىسى تۋرالى مالىمەت العان تورعاي ۋەزىنىڭ ءتاۋىپ, امانقۇل جانە قىزىلجار بولىسىنىڭ 6 مىڭعا دەيىنگى كوتەرىلىسشىلەرى جازالاۋ اسكەرىنىڭ الدىنان شىقتى. مۇراعاتتىق قۇجاتتاردا مىناداي دەرەكتەر كەلتىرىلەدى: «نەسموتريا نا وتكرىتىي ارتيللەريسكي, پۋلەمەتنىي ي رۋجەينىي وگون, وني پرودولجالي ناستۋپلەنيە, ي ليش كوگدا ريادى يح سيلنو وپۋستەلي, وني وتحلىنۋلي نازاد, نو, سوبراۆشيس زا حولمامي, سنوۆا دۆينۋليس ۆ ناستۋپلەنيە» (ارحيۆ, رگۆيا, ف. گلاۆنوە ۋپراۆلەنيە گەنەرالنوگو شتابا/س, وپ. 1, د. 129, ل. 112-113).
پاتشا جازالاۋشى اسكەرى مەن امانگەلدى يمانوۆ كوتەرىلىسشىلەرى اراسىنداعى قاقتىعىس اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن دە جالعاستى: «…سمەلىە ناستوي چيۆىە اتاكي كيرگيزوۆ دوحوديلي دو تاكوي دەرزوستي, چتو, نەسموتريا نا ارتيللەريسكي ي پۋلەمەتنىي وگون, كيرگيزى پودحوديلي ك ناستۋپايۋششيم چاستيام نا راسستويانيە 100 شاگوۆ, ا وتدەلنىە ۆسادنيكي ۆرەزاليس ۆ ناستۋپايۋششۋيۋ تسەپ» (ارحيۆ, رگۆيا, ف. گلاۆنىي شتاب, ازياتسكايا چاست, وپ. 263/916, 1916, د. № 1, 2. IV, ل. 86-87).
1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن كوتەرىلىسشىلەر جاساقتارىنىڭ سانى تورعاي ۋەزىندە عانا ەمەس, سونىمەن قاتار كورشىلەس پەروۆسكي, اتباسار, قوستاناي اۋداندارىندا دا كۇرت ءوستى. بۇل وتريادتار امانگەلدى يمانوۆپەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدى (ارحيۆ, ماتەريالى امانگەلدينسكوي ەكسپەديتسي كازفان سسسر 1943 گ. رۋكوپيسنىي فوند ياە ان كازسسر, «پاپكا س ۆوسپومينانيامي و ۆوسستاني 1916 گودا»).
قازاقستان تاريحىنداعى 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ تاريحي ماڭىزى زور بولدى. حالىقتىڭ ازاتتىققا دەگەن تالپىنىسى تاباندىلىعىمەن ءبىلىندى. ناقتىراق ايتساق: 1) بەلگىلى ءبىر دارەجەدە رەسەي يمپەرياسىنىڭ جويىلۋىندا شەشۋشى ءرول اتقاردى; 2) حالىقتىڭ ءسوزى جالپىۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلدى; 3) ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە قازاق حالقىنىڭ بارلىق تاپ وكىلدەرى قاتىستى. 4) تۇركىستانداعى تۇركى حالىقتارىمەن اسكەري باۋىرلاستىق ارتتى; 5) ولكە حالقىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ وسكەنىن, ساياسي كەمەلدەنگەنىن تاعى ءبىر كورسەتتى. 6) قازاقتاردىڭ جاپپاي كوتەرىلىسكە قاتىسۋى 1918-1920 جىلدارداعى الاش پولكتەرىن قۇرۋعا پايدالانىلعان جاۋىنگەرلىك تاجىريبە جيناقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى.
حالىق قاھارمانى, باتىر بابامىزدىڭ ەرلىگى ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋىمىزدا قوسقان ۇلەسى وراسان زور. امانگەلدى يمانوۆ حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ, ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولۋدا ەلدى ۇيىستىرىپ ازاتتىققا ۇمتىلاتىن اسىل دىڭگەكتەي ءرول وينادى. وسىنداي باتىرلار كەلەشەك ۇرپاق جادىندا جاڭعىرىپ تۇرۋى ءۇشىن قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن عىلىمي قوعامدىق ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلۋى قاجەت. مىسالى, مەكتەپ باعدارلاماسىندا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس جايلى اشىق ساباقتار مەن كونفەرەنتسيالار, مەرەكەلىك ءىس شارالار وتكىزىلۋى قاجەت; مەملەكەتتىك باعدارلامالارمەن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردى تەرەڭ زەرتتەۋ كەرەك; ۇلتتىق يممۋنيتەتتى نىعايتۋ جولىندا سولتۇستىك وڭىرلەرگە باتىرلارىمىزدىڭ مونۋمەنتتەرى مەن ستەللالارى, ەسكەرتكىشتەر كوپتەپ ورناتىلۋى قاجەت; ەلىمىزە ءتان ەمەس جەر-سۋ اتاۋلارىنا باتىر اتاۋلارىن بەرىپ, حالىقتىڭ ۇلتتىق تاريحي ساناسىنىڭ جاڭعىرۋىن قولعا الۋ جۇزەگە اسىرىلسا, كەلەر ۇرپاق ۇلت تاعدىرى شەشىلەر نەبىر تاريحي ساتتەردە قاپى قالماسى انىق.
زيابەك قابىلدينوۆ,
ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى, ت.ع.د., پروفەسسور
