ءۇيىمىزدىڭ الدىندا «ارزان» دەپ اتالاتىن ازىق-تۇلىك دۇكەنى بار ەدى. كۇندە تاڭەرتەڭگىلىكتە سودان نان, ءسۇتىمىزدى الىپ تۇراتىن ەدىك. ەكى كۇن بۇرىن سول دۇكەن اياقاستىنان جابىلىپ قالدى. «بۇعان نە بولدى؟» دەپ ءمان-جايدى سۇراستىرىپ بىلسەك, «وتكەن توتەنشە جاعداي كەزىندە ساتۋشىلار دۇكەندەگى باعانى زاڭسىز كوتەردى» دەپ ۇستىنەن تۇتىنۋشىلار شاعىمدانىپتى. سوعان بايلانىستى دۇكەننىڭ جۇمىسى ۋاقىتشا توقتاتىلىپتى. بۇل ادامداردىڭ كوڭىلىنە قۋانىش ۇيالاتتى. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە ايتىلعانداي, الداعى ۋاقىتتا باعانى ءوز بەتتەرىنشە كوتەرەتىندەرمەن ىمىراسىز كۇرەس جۇرەتىندىگىنە حالىق سەنە باستادى.
كەيىنگى كەزدە مونوپولياعا قارسى ۆەدومستۆو دا ەلدەگى توتەنشە جاعداي كەزىندە باعانى نەگىزسىز قىمباتتاتقان بيزنەس وكىلدەرىنىڭ ۇستىنەن تەكسەرىس جۇرگىزۋدە. تەك قاڭتار ايىندا عانا باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ بۇقارامەن بايلانىس تەلەفونىنا 2000-عا تارتا قوڭىراۋ شالىنىپتى. سولاردىڭ بارلىعى دا ازىق-تۇلىك پەن كورسەتىلەتىن قىزمەت تۇرلەرىنە جانە تاكسيگە باعانىڭ شامادان تىس شارىقتاپ كەتكەندىگى جونىندەگى ارىز-شاعىم بولعان.
ولار ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرعىندار كۇندەلىكتى نان-ءسۇتىن الاتىن ازىق-تۇلىك دۇكەندەرى مەن ازىق-تۇلىك بازارلارى, كەيبىر اۆتوموبيل ماي قۇيۋ بەكەتتەرى ەل باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىق كەزىندە باعانى ءۇش-ءتورت ەسەگە دەيىن شارىقتاتقاندارىن ايتىپ كۇيىنەدى. نەگىزىنەن, وسىنىڭ بارلىعى شاعىن كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدارعا قاتىستى بولىپ وتىر.
بىزدە باعانى نارىق ايقىندايدى دەگەنىمىزبەن, قالتاسىنىڭ قامىن ويلايتىنداردى ءتىپتى دە اقتاۋعا بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە قالامىزدا الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان توپتار دا بار. ولارعا ازىق-تۇلىككە قۇجات جۇزىندە شەكتىك باعا دا بەلگىلەنىپ قويىلعان. الايدا قاڭتارداعى سول ءبىر داعدارىس, تاۋارلاردىڭ ۋاقىتىلى جەتكىزىلمەۋى كەيبىر كوممەرسانتتارعا وسى ءساتتى پايدالانىپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرگەن دە سياقتى. سول ءبىر دۇربەلەڭ كۇندەرى تاكسي باعاسى دا بۇرىنعىدان ەكى-ءۇش ەسەگە ءوسىپ كەتكەن.
ەلوردادا قانشا بازار بار, ءار بازاردا باعا ءارتۇرلى. ماسەلەن, «اسەم» بازارىندا سيىر ەتىنىڭ باعاسى 2500 تەڭگەدەن بولسا, «شاپاعات» بازارىندا – 2300 تەڭگە. ال «ەۋرازيا» بازارىندا – 2700 تەڭگە. سوندا مۇنى دا نارىقتىق قاتىناسقا سايامىز با؟
«مينيسترلىكتەر ۇيىنەن «ەۋرازيا» بازارىنا دەيىن ەكى مىڭ تەڭگە سۇراپ تۇردى. نەگە سونشا قىمبات دەسەم, باعا سولاي, مەن ەمەس باعانى قوياتىن دەپ بەت باقتىرمايدى. امال جوق, كەلىستىك» دەيدى نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ تۇرعىنى ەرمەك اسىلجانوۆ.
مۇنداي جاعدايلار تەك ەلوردادا عانا ەمەس, ەلىمىزدىڭ باسقا دا قالالارىندا قايتالانعان. قر باسەكەلەستىكتى قورعاۋ اگەنتتىگى وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا, اشۋلى ازاماتتار تاكسي قىزمەتىنىڭ باعانى شەكتەن تىس كوتەرىپ جىبەرگەنىنە شاعىمدانىپ, ۆەدومستۆوعا بىرنەشە رەت تەلەفون سوققان. ناتيجەسىندە «ياندەكس. تاكسي» سەرۆيسىنە قاتىستى ءجۇز شاقتى ادامنىڭ ۇستىنەن قىزمەتتىك تەكسەرىس ءجۇرىپ جاتىر. وسىعان بايلانىستى قر باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى سەرىك جۇمانعارين بىلاي دەدى:
«ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قاڭتار ايىنداعى توتەنشە جاعداي كەزىندە نۇر-سۇلتان, الماتى, شىمكەنت قالالارىندا 45 تاكسي جۇرگىزۋشىسى الدىن الا ءسوز بايلاسۋ ارقىلى ءبىر مەزگىلدە باعا ءتاريفىن كوتەرگەن. قازىر وسىعان وراي «ەكونوميكالىق قىزمەتتى ۇيلەستىرۋ بەلگىلەرى» انىقتالاتىن بولسا, ءبىراز ادامداردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى قارالاتىن بولادى. بۇل, تۇپتەپ كەلگەندە, مونوپولياعا قارسى زاڭدىلىقتى ورەسكەل بۇزۋ» دەدى.
ال زاڭگەر قانات شوقاباەۆتىڭ تاكسي جۇرگىزۋشىلەرىنە دەگەن كوزقاراسى ءسال باسقاشالاۋ. ول ءوز ەڭبەكتەرىمەن نان تاۋىپ جۇرگەن بۇل ادامداردى ونشا ايىپتاي قويمايدى.
«بۇل ماسەلە وتكەن جىلى دا كوتەرىلدى. «تاكسيگە ءبىر ءتاريفتى باعا قالىپتاستىرايىق» دەگەن پىكىرلەر سوندا دا ايتىلدى. بىراق بۇگىنگى كەزەڭدە ول مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى. ويتكەنى اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعى, جول جاعدايى, كەپتەلىس كەزى دەگەندەي جايلار تاكسيدىڭ جول ءجۇرۋ باعاسىنا اسەر ەتپەي قويمايدى. بۇعان دەيىن دە كەيبىر قوعامدىق ۇيىمدار «تاكسيگە ماكسيمالدى باعا شەگىن بەلگىلەيىك» دەگەن ويلارىن اشىق بىلدىرگەن بولاتىن. ەكىنشى ءبىر پىكىر «ەڭ تومەنگى باعانى» وزدەرى بەلگىلەسىن, ءسويتىپ, جۇرگىزۋشىلەر ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەستىكتە جۇمىس ىستەسىن» دەپ تە جازىلدى. بىراق اقيقاتىنا جۇگىنسەك, جۇرگىزۋشىلەر باعا قالىپتاستىرۋدا ونشا ماڭىزدى ءرول وينامايدى. باعانى, جوعارىدا ءسوز بولعانداي, جاعداي انىقتايدى. ناقتىراق ايتقاندا, «قاۋىرت شاق», تاۋلىكتىڭ بەلگىلى ءبىر مەزگىلى, تاكسيگە تاپسىرىستاردىڭ سانى, جول ءجۇرۋ اقىسى دەگەن سياقتىلار كوميسسيالىق ۇستەمەنى كوتەرۋگە باستى سەبەپكەر بولادى. سوندىقتان «ياندەكس» مۇنداي كەزدە «قىزۋ جۇمىس ۋاقىتى» دەپ كوەففيتسيەنتىن كوتەرىپ جىبەرەدى. سودان كەلىپ جول ءجۇرۋدىڭ بازالىق باعاسى دا كوتەرىلىپ شىعا كەلەدى. ولار مۇنى «شاراسىزدىقتان جاسالىپ وتىرعان ۋاقىتشا شارا» ءارى «جولاۋشىلاردىڭ وزدەرىنە دە ءتيىمدى باسەكەگە جول اشادى» دەپ وزدەرىن اقتاپ الىپ وتىر. شىنىندا دا, نارىقتىق قاتىناستىڭ ءوز زاڭدىلىقتارى بار ەكەنى راس» دەدى زاڭگەر.
قايتكەندە دە ءۇش قالاداعى تاكسي جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ارىز-شاعىمداردى تاياۋ ۋاقىتتا باسەكەلەستىككە قارسى اگەنتتىك قاراپ, جۇرتشىلىققا ءبىر جاۋابىن ايتاتىن بولادى.
ەندىگى ماسەلە – بازارداعى باعالاردىڭ الا-قۇلالىعى. ەلوردادا قانشا بازار بار, ءار بازاردا باعا ءارتۇرلى. ماسەلەن, «اسەم» بازارىندا سيىر ەتىنىڭ باعاسى 2500 تەڭگەدەن بولسا, «شاپاعات» بازارىندا – 2300 تەڭگە. ال «ەۋرازيا» بازارىندا – 2700 تەڭگە. سوندا مۇنى دا نارىقتىق قاتىناسقا سايامىز با؟
تاعى ءبىر مىسال, ون جىلدان بەرى سارى ماي ساتۋمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان اقليما سماعۇلوۆا الدىنداعى سارى مايدىڭ كەلىسىنە ءبىر كۇننىڭ ىشىندە ءجۇز ەلۋ تەڭگە قوسىلعانىن ايتادى.
جىلقى ەتىنىڭ كيلوسى «اسەم» بازارىندا 2900 تەڭگەدەن, سيىر ەتى 2500 تەڭگەدەن ساتىلۋدا ەكەن.
«ەت باعاسىنىڭ وسۋىنە مال ازىعى مەن جانار-جاعارماي باعاسىنىڭ شارىقتاۋى سەبەپ بولىپ وتىر. دەسە دە بۇل قىمباتشىلىق ەت ساتاتىن كاسىپكەرلەرگە دە وڭاي بولىپ تۇرعان جوق. بۇرىندارى ءبىر ءىرى قارانىڭ ەتى سول كۇنى-اق ساتىلىپ كەتەتىن. قازىر ءبىر اپتادا ساتىپ بىتسەك تە قۋاناتىن بولدىق. ساۋدا وتە باياۋ جۇرۋدە. كەشەگى ەلىمىزدە بولعان توتەنشە جاعداي دا ءبىزدىڭ ساۋدامىزعا كەرى اسەر ەتكەنىن جاسىرۋعا بولمايدى» دەيدى «اسەم» بازارىنىڭ ەت ساتۋشىسى ەرسايىن بەكەتوۆ.
ءيا, باعانى وسىرمەۋدىڭ قانداي جولى بار؟ قازاقستان ۇكىمەتى دە, ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان باسەكەگە قارسى مونوپوليالىق اگەنتتىك تە ەندى وسى ماسەلەگە دەندەپ كوڭىل ءبولۋى كەرەك-اق.
