ۇلتتىق بايلىقتى تەڭدەي ءبولۋ ماقساتىندا قۇرىلعان ۇلتتىق قور قارجىسىنىڭ ەندىگى ءبىر بولىگى بولاشاعىمىز – بالالارعا ارناپ جينالماق. كەلەر جىلدان باستاپ بالالار ۇلتتىق قوردان ءوز ۇلەسىن الادى. قوردىڭ ينۆەستيتسيالىق تابىسىنىڭ جارتىسى جىل سايىن 18 جاسقا دەيىنگى بارلىق جاستاعى بالالار اراسىندا بولىنەدى. ال ۇلتتىق قور قارجىسىنان ولارعا قانشا قاراجات جينالادى؟ ونىڭ تەتىكتەرى قانداي؟ جىل سايىنعى جيناق سومماسى قانشا؟ جيناقتار قانداي ماقساتتا جۇمسالادى؟ وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كوردىك.
«ۇلتتىق قور – بالالارعا» باعدارلاماسىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ بىلتىرعى جولداۋىندا بالالار جىلى اياسىندا ۇسىنعان ەدى. وسى رەتتە ول جىل سايىن ۇلتتىق قوردىڭ ينۆەستيتسيالىق تابىسىنىڭ 50%-ىن بالالاردىڭ جەكە شوتىنا اۋدارىپ وتىرۋدى تاپسىردى. پرەزيدەنت ءار وتباسى ەلدىڭ ۇلتتىق بايلىعىنان ءوز ۇلەسىن الۋى كەرەك ەكەنىن مالىمدەدى.
«بالالارعا ارنالعان ۇلتتىق قور» باعدارلاماسىن ىسكە قوسۋدى اسا ماڭىزدى دەپ سانايمىن. ۇلتتىق قوردىڭ جىلدىق ينۆەستيتسيالىق كىرىسىنىڭ 50 پايىزىن بالالار 18 جاسقا تولعانعا دەيىن مەرزىمىنەن بۇرىن الۋ قۇقىعىنسىز ارنايى جيناق شوتتارىنا ءبولۋدى ۇسىنامىن. جوبانى 2024 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ ىسكە قوسۋدى تاپسىرامىن. بۇل قاراجات وسكەلەڭ ۇرپاققا ەرەسەك ومىرگە ناعىز جولداما بەرەدى» دەپ مەملەكەت باسشىسى ۇلتتىق قور شىنىمەن «ۇلتتىق» دەگەن مارتەبەگە يە بولىپ, حالىقتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىنىن اتاپ ءوتتى.
باعدارلاماعا كىمدەر قاتىسادى؟
ۇلتتىق قوردان بۇگىنگە دەيىن ۇلەس الاتىن بالالاردىڭ سانى قانشا دەگەنگە كەلسەك, سوڭعى رەسمي دەرەكتەر بويىنشا ەلىمىزدەگى 18 جاسقا تولماعان بالالاردىڭ جالپى سانى شامامەن – 6,7 ملن. دەگەنمەن اۋىل-ايماقتاردا قۇجاتتارى جوق بالالار بار ەكەنىن جانە شەتەلدە تۇرىپ جاتقان ازاماتتارىمىزدىڭ بالالارى تۋرالى تولىققاندى مالىمەت بولماۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرسەك, بۇل كورسەتكىشتىڭ وزگەرۋى انىق. تۋ كورسەتكىشىنىڭ تۇراقتى ديناميكاسىن دا ەسەپتەسەك, 2024 جىلعا قاراي كامەلەتكە تولماعاندار سانى 7 ملن-نان اسادى.
كامەلەتكە تولماعان ءاربىر قازاقستاندىق بالا ۇلتتىق قوردان ءوز ۇلەسىن الۋعا قۇقىلى. ەگەر 18 جاسقا تولماعان بالا شەت ەلگە كوشىپ, قازاقستان ازاماتتىعىنان شىقسا, وندا وعان ۇلتتىق قوردان اقشا تولەنبەيدى. ال ەگەر بالا شەتەلدە ءومىر سۇرسە, بىراق قازاقستان ازاماتتىعىن وزگەرتپەسە, ونىڭ شوتىنا كامەلەت جاسقا تولعانعا دەيىن قاراجات اۋدارىلا بەرەدى. ەگەر بالا ازاماتتىعىن وزگەرتىپ, شەتەلدە بەلگىلى ءبىر ۋاقىت تۇرىپ كەلسە جانە قازاقستانعا ورالعاننان كەيىن رەسپۋبليكا ازاماتتىعىن قايتا السا, وندا ارنايى جيناقتاۋشى شوت جاڭادان اشىلادى. بالا 18 جاسقا تولعانعا دەيىن جيناقتالعان قاراجات ۇلتتىق قوردا ساقتالادى جانە ونى «ۇلتتىق بانك» ءتۇرلى قارجى قۇرالدارىنا ينۆەستيتسيالايدى. ودان تۇسكەن ينۆەستيتسيالىق تابىس تا بالالاردىڭ شوتىنا قوسىمشا ءتۇسىپ تۇرادى. ءار جىلدىڭ 20 قاڭتارىنا دەيىن باعدارلاماعا قاتىساتىنداردىڭ سوڭعى ءتىزىمى جاسالىپ, 31 قاڭتارعا دەيىن شوتقا اقشا اۋدارىلادى.
باعدارلاماعا قاتىستى ءتيىستى زاڭ جوباسى جاقىندا ءماجىلىس قابىرعاسىندا قارالىپ, تالقىلاندى. وتىرىستا ءماجىلىس دەپۋتاتى ءۇنزيلا شاپاق اتالعان زاڭ جوباسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىندىرگەن ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا, ۇلتتىق قور قاراجاتى تەك قانا تۇرعىن ءۇي جاعدايىن جاقسارتۋ جانە ءبىلىم الۋ ماقساتىندا پايدالانىلادى.
«تۇرعىن ءۇيدى تەك قازاقستان اۋماعىندا عانا ساتىپ الۋعا رۇقسات ەتىلەدى. سونداي-اق, وتاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىمەن قاتار شەتەلدىك ۋنيۆەرسيتەتتەردە دە وقۋعا مۇمكىندىك بار. زاڭدا قاراجاتتى ەمگە جۇمساۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلماعان. ەگەر بالا 18 جاسقا تولعاننان كەيىن جينالعان اقشاسىن الماسا, ول شوتتا 10 جىل بويى ساقتالادى. ون جىلدان كەيىن دە قاجەت بولماسا, قارجى سول ادامنىڭ زەينەتاقى شوتىنا اۋدارىلادى. شوتتاعى اقشا دوللارمەن ەسەپتەلەدى جانە 18 جاسقا تولعاندا دوللارمەن بەرىلەدى. بالا قايتىس بولعان جاعدايدا قاراجات تۋعان باۋىرلارى اراسىندا بولىنەدى نەمەسە اتا-اناسىنا بەرىلەدى. ءبىر ءۇيدىڭ بالالارى وتباسى بانكتەن ورتاق دەپوزيت اشا الادى. ءبىر وتباسىنىڭ بالالارىنا ۇلتتىق قوردان جينالعان قاراجاتتى وتباسى بانكتەگى ورتاق دەپوزيتكە اۋدارۋ قۇقىعى بەرىلەدى. ياعني اعايىندى بالالار كامەلەتكە تولعاننان كەيىن شوتتاعى اقشاسىن وتباسى بانكىنە اۋدارىپ, بىرىگىپ پاتەر ساتىپ الا الادى. بالالاردىڭ ارنايى جيناقتاۋشى شوتتارىنىڭ وپەراتورى بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى بولادى» دەدى دەپۋتات.
18 جىلدا قانشا قاراجات جينالادى؟
ۇرپاق قامىن ويلاعان ۇتىمدى باعدارلاما جايلى ەستىپ, قۋانىپ قالعان قاۋىمدى الدىمەن ءار بالانىڭ ەنشىسىنە شامامەن قانشا كولەمدە قارجى بۇيىراتىنى قىزىقتىردى.
بالا تۋعان كەزدە قارجى تۇسەتىن ارنايى شوت ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ جەكە تۇلعالار دەرەكقورىنىڭ اقپاراتى نەگىزىندە تىركەۋ كەزىندە اۆتوماتتى تۇردە اشىلادى. جينالعان قاراجاتتى مەرزىمىنەن بۇرىن شەشىپ الۋعا تىيىم سالىنادى. بولجام بويىنشا 2024 جىلى دۇنيەگە كەلگەن سابيلەردىڭ شوتىندا 18 جىل ىشىندە 3 500 اقش دوللارى جينالادى. شامالاپ كورسەتىلگەن بۇل سوما, ياعني دوللاردىڭ بۇگىنگى باعامىمەن ەسەپتەگەندە 1 ملن 500 مىڭنان اسا تەڭگەدەن ۇمىتتەنىپ قالعان ءبىراز جۇرتتىڭ ويلاعانىنداي ەمەس ەكەنى بەلگىلى. بىراق ەكونوميستەر بۇل جيناقتىڭ ينۆەستيتسيالىق تابىس ەسەبىنەن ارتا ءتۇسۋى مۇمكىن ەكەنىن دە ايتىپ جاتىر. وسى ورايدا بىرقاتار ساراپشىنى سوزگە تارتىپ, پىكىرىن بىلدىك.
ەكونوميست ماقسات حالىقتىڭ سوزىنشە, الەمدىك تاجىريبەدە بار باعدارلامانىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە جۇزەگە اسىرىلاتىنى وتە قۇپتارلىق قادام. الايدا كوڭىل كونشىتپەيتىن جايتتار دا جوق ەمەس.
«جوبا يدەياسى وتە جاقسى. الايدا تۇسەتىن قاراجاتتىڭ كولەمى تومەن. بىرىنشىدەن, بۇل ۇلتتىق قور قاراجاتىنىڭ از مولشەردە بولۋىمەن بايلانىستى. ەكىنشىدەن, قازاقستاندا ينۆەستيتسيالىق كىرىستىلىك از. ۇلتتىق قوردىڭ ينۆەستيتسيالىق كىرىستىلىگى جىلىنا ورتاشا ەسەپپەن 2 پايىزدى عانا قۇرايدى. كەي جىلداردا 0 پايىز بولىپ, ەشقانداي ءوسىم كورسەتپەگەن ەدى. ياعني, مۇندا ماڭىزدىسى – ينۆەستيتسيالىق كىرىستىلىكتى ارتتىرۋ. اراب ەلدەرىنىڭ, نورۆەگيانىڭ مىسالىنا قاراساق, ينۆەستيتسيالىق كىرىستىلىگى ورتاشا ەسەپپەن 7 پايىز. ال, 2 پايىز كىرىستىلىكپەن ەسەپتەگەندە, ءار بالاعا 100-150 اقش دوللارى تۇسەتىن بولىپ تۇر. ەگەر ول 6-7 پايىز بولسا, جىلىنا كەم دەگەندە 500 اقش دوللارى تۇسەر ەدى. 2023 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىنا قاراي ۇلتتىق قوردىڭ اكتيۆى 58,4 ملرد اقش دوللارىن قۇرادى. بىزگە قوردىڭ كىرىستىلىگىن ارتتىرىپ, تۇسىمدەرىن ۇلعايتۋ كەرەك. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى جاقىندا 2030 جىلعا دەيىن ۇلتتىق قوردىڭ كولەمىن 100 ملرد اقش دوللارىنا دەيىن جەتكىزۋ كەرەك دەپ تاپسىرما بەردى. مەنىڭشە, ونى شەتەلگە كەتىپ قالعان اكتيۆتەردى قايتارۋ ارقىلى ودان دا ەرتە ۋاقىتتا جۇزەگە اسىرۋعا بولادى» دەدى ول.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى انالار كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بايان احاتاي بالا كامەلەت جاسىنا تولعانشا, جينالعان قاراجات تيىن-تەبەن بولىپ قالماۋ كەرەگىن ايتادى.
«ايتالىق, بالا مەكتەپ ءبىتىرىپ, جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسە الماي قالسا, ونى 4 جىلعى وقۋىنىڭ اقشاسىن تولەپ, جاتاقحانامەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. ەگەر جوعارى بىلىمىنە جىلىنا 1 ملن تەڭگە كوزدەلسە, 4 جىلدا 4 ملن تەڭگە, جوق دەگەندە 8-10 مىڭ اقش دوللارى كەتەدى. ال 3 500 اقش دوللارى قازىردىڭ وزىندە ءۇش ەسە از بولىپ تۇر. ەڭ الدىمەن بالانىڭ جوعارى ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساۋ كەرەك. دەمەك, 3 500 اقش دوللارىن كەم دەگەندە 10 مىڭ اقش دوللارىنا دەيىن وسىرەتىندەي جاعداي مەن مۇمكىندىك جاسالعانى ءجون» دەدى ول.
سونداي-اق, ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا, جوبانىڭ ءتيىمسىز ءبىر تۇسى – كامەلەت جاسىنان اسقان بالاسى بار, نە مۇلدە بالاسى جوق ازاماتتار ۇلتتىق قوردان ءوز نەسىبەسىن كورە الماۋى. ياعني, قوعامنىڭ ءبىر بولىگى جوبادان تىس قالىپ, بۇل شەشىمنىڭ ولار ءۇشىن ادىلەتسىز ەكەنىن سەزۋى مۇمكىن.
شەتەلدىڭ تاجىريبەسى قانداي؟
بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە مۇناي مەن گازدان تۇسەتىن كىرىستەردى پايدالانا وتىرىپ, مەملەكەت جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ بولاشاعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن دەپوزيتتىك شوت اشادى. ءار بالانىڭ شوتىندا 18 جاسقا تولعانعا دەيىن شامامەن 100 مىڭ اقش دوللارى جينالادى. الايدا, ەل ازاماتتارىنىڭ 15 پايىزى بالا تۋعاندا بەرىلەتىن نەسيە, جاردەماقى جانە دەپوزيتتەردى پايدالانبايدى. بۇل ءوز كىرىستەرىنىڭ جەتكىلىكتى بولۋىمەن تۇسىندىرىلەدى.
يرلانديا بالالارعا دەپوزيت تۇرىندە اقشا تولەيدى. مۇندا مەملەكەت ءار بالا ءۇشىن 2 500 اقش دوللارىن بولەدى. بالانىڭ اتا-اناسى اقشانى ۇشكە ءبولىپ الادى. العاشقى از بولىگى نارەستە تۋعان كەزدە بەرىلەدى. ال ەكىنشى بولىگىن ءبۇلدىرشىن ءتورت جاسقا تولعاندا الا الادى. قالعانىن بالا 12 جاسقا تولعانعا دەيىن الۋى كەرەك. مۇنىڭ سىرتىندا بالا جەتى جاسقا تولعانشا اي سايىن 150 اقش دوللارى جاردەماقى رەتىندە تولەنەدى.
نورۆەگيا – سىرتقا مۇناي مەن گاز ەكسپورتتايتىن ەۋروپاداعى بىردەن-بىر ەل. ياعني, مۇناي مەن گاز ساۋداسىنان ءاربىر نورۆەگ ازاماتى ۇلەس الىپ وتىرادى. وسى كۇنى ءاربىر نورۆەگ ازاماتىنىڭ جەكە شوتىندا 100 مىڭ اقش دوللارىنان استام قارجى بار. نورۆەگيا ادام دامۋ يندەكسى بويىنشا 2009 جىلدان بەرى ءبىرىنشى ورىندى بەرمەي كەلەدى. 3 جاستان 18 جاس ارالىعىنداعى سابيلەر مەن جاس جەتكىنشەكتەرگە مەملەكەت 1620 اقش دوللارى كولەمىندە جاردەماقى تولەيدى. مۇناي عانا ەمەس, ەلدەگى تابيعي بايلىقتىڭ ءبارى حالىقتىڭ ورتاق مەنشىگى, ۇلتتىق جەتىستىگى سانالادى.
بالالاردىڭ قاجەتىنە جاراي ما؟
بۇگىنگى كۇنگى باعام بويىنشا 3 500 اقش دوللارى 1 549 024 تەڭگەنى قۇرادى. وسى تۇستا, ءبىز استانا قالاسىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋدىڭ قۇنى مەن تۇرعىن ءۇي باعاسىن سالىستىرىپ كوردىك.
ماسەلەن, ەلورداداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىر جىلدىق وقۋدىڭ باعاسى 1-1,2 ملن تەڭگە. وقۋ قۇنى تۇلەك تاڭداعان فاكۋلتەتكە بايلانىستى وزگەرەدى. م.نارىكباەۆ اتىنداعى قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقۋ قۇنى كەم دەگەندە 1,5 ملن تەڭگەدەن باستالادى. ال قالاداعى ەڭ قىمبات باعا نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە تيەسىلى. مۇنداعى ءبىلىم الۋ باعاسى 7-9 ملن تەڭگەنى قۇرايدى.
پاتەر باعاسىنا كەلەتىن بولساق, ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس, 2023 جىلدىڭ مامىر ايىندا تۇرعىن ءۇيدىڭ ءبىر شارشى مەترىنىڭ ورتاشا باعاسى: جاڭا تۇرعىن ءۇي ءۇشىن 486 040 تەڭگە, پاتەردى قايتا ساتۋ 505 679 تەڭگە بولدى. وسىلايشا, ءبىر بولمەلى پاتەردىڭ, اۋدانى 36 شارشى مەتر بولسا, باعاسى 17 497 440 تەڭگەنى قۇراماق.
ەل تابىسىنىڭ شاراپاتىن ءار شاڭىراق سەزىنۋى ءتيىس. العاش رەت ەنگىزىلگەلى وتىرعان باستاماعا قاتىستى الىپ-قوسار جايتتار بارشىلىق. باستىسى, ۇكىمەتتىڭ ۇلتتىق قوردى ساۋاتتى باسقارىپ, ينۆەستيتسيالىق تابىسىن ەسەلەپ ارتتىرعانى ماڭىزدى. سوندا بالالاردىڭ ارناۋلى ەسەپشوتىنا قاراجات تامشىلاپ ەمەس, تاسقىنداپ قۇيىلاتىن بولادى.
