استانا – اۋقاتتىلار قالاسى دەگەن سوزدەر حالىق اراسىندا ءجيى ايتىلىپ قالادى. ارينە, قالتالى ادامدار تەك ەلورداسىندا عانا ەمەس, ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن قالاسىندا بار. ونداي ادال ەڭبەگىمەن, ماڭداي تەرىمەن داۋلەت جيناعان جاندارعا بۇقارانىڭ قۇرمەتى دە زور. ال وليگارحتاردىڭ ءجونى بولەك. ءماجىلىس دەپۋتاتى ابزال قۇسپاننىڭ ايتۋىنشا, «وليگارح» دەگەن ءسوز قولىنداعى بيلىك ارقىلى داۋلەت جيناعاندارعا قولدانىلادى ەكەن. ياعني مەملەكەتتىڭ زاڭدارىن ءوز مۇددەلەرىنە قاراي يكەمدەپ, سول ارقىلى قالتاسىن قامپيتىپ, شەتەلگە قوماقتى قارجى شىعارىپ ۇلگەرگەندەر. مىنە, سول سۋپەر بايلار ەلدە رەسمي تۇردە 162 ادام دەپ سانالعانىمەن, شىن مانىندە ودان الدەقايدا كوبىرەك سياقتى. وسىعان بايلانىستى ەلدە جاڭا سالىق كودەكسىن قابىلداۋ مىندەتى تۇر.
قوعامعا قاجەت زاڭ
«بۇل جەردەگى نەگىزگى ماقسات – بايلار كوبىرەك سالىق تولەپ, كەدەيلەر سونىڭ ارقاسىندا مولىراق وتەماقى السا, ءسويتىپ ەلدە الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە ءبىر قادام جاقىنداي تۇسسەك دەگەن وي. كەيىنگى كەزدە وسى ءسان-سالتانات سالىعىن ەنگىزۋ يدەياسىن اركىم دە قۇپتاپ وتىر. ارينە, ول بىزدەگى كەدەيشىلىك ماسەلەسىن تۇپكىلىكتى شەشپەيتىنى تۇسىنىكتى. دەگەنمەن, قازىرگى شامادان تىس بايلىققا كەنەلگەن وليگارحتارعا مۇنداي تالاپ قويىلۋى – بىردەن-ءبىر دۇرىس ماسەلە. تەك ەندى وسى قولعا الىنعان رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قۇقىقتىق تەتىكتەر, زاڭدىق تۇجىرىمدار كەرەك. وسىعان وراي الداعى ۋاقىتتا ەلدە جاڭا زاڭدار قابىلدانباق. ونىڭ 2017 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىندا قابىلدانعان سالىق كودەكسىنەن باستى ايىرماشىلىعى – سالىق جۇيەسىندەگى اشىقتىق پەن تەڭ مۇمكىندىكتەرى بولۋى قاجەت, – دەيدى ەكونوميست جۇماعازى كەنجەبەك.
مويىنداۋ كەرەك, ءسان-سالتانات سالىعى تۋرالى ايتىلىپ كەلە جاتقانىنا ون جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. ال رەسمي تۇردە ول ۇكىمەت تاراپىنان ناقتى شەشىمىن تابا الماي كەلەدى. «قازىنانىڭ ءبۇيىرىن تولتىرۋعا سەپتىگى تيەر ەدى» دەپ القالى جيىندار مەن ۇلكەن مىنبەرلەردە ايتىلعانىمەن, زاڭ جۇزىندە قابىلدانباي تۇر. بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ مەن ونى ماقساتتى ورىنداۋ جاقىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ نازارىنا ىلىكتى. شىعىندار مەن مەملەكەت قارىزى ءوسىپ بارادى. ۇلتتىق قورداعى ترانسفەرتتەر تومەندەمەي تۇر. جينالىپ كەلگەندە, وسىنىڭ بارلىعى ءتۇيىندى ماسەلەگە اينالۋدا.
تاعى ءبىر اتاپ ايتارلىعى, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بيۋدجدەت كودەكسى 2008 جىلى قابىلدانىپتى. سودان بەرى بيۋدجەت ساياساتىن وڭتايلاندىرۋعا شەنەۋنىكتەردىڭ جەلكەسىنىڭ قىرى جىبەرمەي كەلەدى. ال بۇل دەگەنىڭىز, جىلدان جىلعا نەمقۇرايلىلىقتىڭ قۇرساۋىنان شىعا الماۋ ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى مويىندايدى. ەندى, مىنە, تاعى ءبىر باعدارلامالىق قۇجاتتى جاڭارتپاي, العا قويعان جوسپار دا, ماقسات تا ورىندالمايتىنى كورىنەدى. سوندىقتان وسى جىلى پارلامەنت قاراۋىنا بيۋدجەت كودەكسىنىڭ جاڭا جوباسى ۇسىنىلادى دەگەن ءسوز.
تابىسى ەكى ءجۇز مىڭ تەڭگەگە دەيىنگى ازاماتتاردىڭ سالىعىن ازايتۋ مۇمكىندىكتەرىن, ال تابىسى
500 مىڭنان جوعارىلارعا 15 پايىز سالىق سالۋدى قاراستىرسا دەگەندەي ۇسىنىستار بولدى
مامانداردىڭ پىكىرىنشە, بايلىققا سالىناتىن سالىقتى ناقتى زاڭمەن بەكىتۋ ءۇشىن ەلدەگى اقشا اعىمىن رەتتەپ الۋ كەرەك ەكەن. بۇل جەردە قارجى-ءوندىرىس توپتارى ءىرى بيزنەستەرىنىڭ دە مۇددەسى ەسكەرىلۋى ءتيىس. سوندىقتان سالىق كودەكسىنە وزگەرىستەر ەنگىزەر كەزدە قر پرەزيدەنتى قازىنانى تولتىرۋدى عانا ماقسات ەتىپ قويماي, ودان تۋىندايتىن وزەكتى كۇرمەۋلى ماسەلەلەردى دە قاتاڭ ەسكەرۋ كەرەكتىگىنە باسا نازار اۋداردى.
اڭگىمە لوببيزم توڭىرەگىندە بولىپ وتىر. مەملەكەت باسشىسى جەمقورلىقپەن كۇرەس اياسىندا لوببيلاۋدى رەتتەيتىن ارنايى زاڭ قاجەتتىگىن قوزعادى. ال قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگاندار وسىعان قاتىستى زاڭدى قاراۋعا اسىعار ەمەس. ۇكىمەتتە, ساياسي ەليتادا وسى زاڭ جوباسىنىڭ قابىلدانباۋىنا مۇددەلى توپتار بار سياقتى. تۇپتەپ كەلگەندە, ولارعا قۇقىقتىق جاعىنان شەكتەلمەي, كولەڭكەدە جۇمىس ىستەگەن ءتيىمدى. ال شىن مانىندە, لوببيزم تۋرالى قانداي دا ءبىر زاڭدىق كۇشى بار قۇجاتتىڭ قابىلدانۋى ازاماتتىق ينستيتۋتتارعا زاڭنامالىق پروتسەسكە قاتىسۋعا جول اشپاق.
لوببيگە جول جوق
وتكەن جىلى ءوزىنىڭ حالىققا ارناعان جولداۋىندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ بايلىققا سالىناتىن سالىق تۋرالى ايتىپ, ونىڭ ورتا تاپقا قاتىسى بولماۋىن تاپسىردى. تابىسى ەكى ءجۇز مىڭ تەڭگەگە دەيىنگى ازاماتتاردىڭ سالىعىن ازايتۋ مۇمكىندىكتەرىن, ال تابىسى 500 مىڭنان جوعارىلارعا 15 پايىز سالىق سالۋدى قاراستىرسا دەگەندەي ۇسىنىستار بولدى.
راسى كەرەك, بايلىققا سالىق سالۋ ماسەلەسى ەلدە 2013 جىلدان بەرى كوتەرىلىپ كەلەدى. بىراق ناقتى ءبىر ناتيجە ءالى شەشىمىن تابا الماۋدا. ويتكەنى بۇل باستامانى قولدامايتىندار بۇرىنعى دەپۋتاتتار اراسىندا كوپ بولعانعا ۇقسايدى. بۇلاي دەۋىمىزدىڭ سەبەبى – ەلدە 2007 جىلعا دەيىن پروگرەسسيۆتى سالىق سالۋ ءتاسىلى قولدانىلىپ كەلگەن ەكەن. ەكونوميست جانكەلدى شىمشىقتىڭ ايتۋىنشا, سالىقتىڭ پروپورتسيونالدى جانە وسى پروگرەسسيۆتى ەكى ءتۇرى بولسا, ونى 2007 جىلى دەپۋتاتتار لوببي جاساپ توقتاتىپ تاستاعان. مىنە, سول بۇرىنعى ءتاسىلدى قايتادان جاڭعىرتسا, قۇبا-قۇپ بولار ەدى. ايتپەسە, ءبىر ادامدا ياحتا بار دا, ەكىنشىسىندە ۆەلوسيپەد تە جوق. ارينە, «بۇل نارىق زاڭى» دەيتىندەر تابىلادى. ءسوز جوق, بىزدە قازىر سۇرانىس پەن ۇسىنىس تەپە-تەڭدىكتى قالىپتاستىرىپ وتىر. ايىنا 50 مىڭ تەڭگە تابىس تاباتىن دا, ايىنا 50 ميلليون تەڭگە الاتىن ادام دا ەكى ءجۇز تەڭگەنىڭ نانىن ساتىپ الىپ وتىر. مىنە, پروگرەسسيۆتى سالىق وسى ادىلەتسىزدىكتى جويۋعا باعىتتالار ەدى. مۇنداي سالىق سالۋ تاجىريبەسى دۇنيە جۇزىندە بار. تەك ونى ءبىز ءوزىمىزدىڭ مۇمكىندىكتەرىمىزگە ىڭعايلاپ جۇزەگە اسىرۋعا بولادى.
تاعى ءبىر ماسەلە – قىمبات كولىكتەرگە سالىناتىن سالىق. ونى دا قازىر 50 ميلليون تەڭگەدەن اساتىن كولىكتەرگە سالۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستار ايتىلۋدا. مۇنداي كولىكتەر ەلىمىزدە بارلىق كولىكتىڭ 1,5 پايىزىنداي بولادى ەكەن.
ال جىلجىمايتىن مۇلىككە سالىناتىن سالىق ونىڭ قۇنىنا بايلانىستى ايقىندالماق. ماسەلەن, باعاسى 450 ميلليون تەڭگەدەن اساتىن ۇيلەرگە سالىق كودەكسىندە جازىلعان مولشەردە سالىق سالۋ قاراستىرىلىپ وتىر. قازىر بۇل ماسەلە ماماندار اراسىندا دا, ساراپشىلار ورتاسىندا دا كەڭىنەن تالقىلانىپ جاتىر. ويتكەنى جاڭا سالىق كودەكسى پارلامەنتكە وسى جىلدىڭ اياعىندا ەنگىزىلەدى. ال ونى حالىق قالاۋلىلارى قاراپ, تالقىلاپ زاڭدىق تۇرعىدا قاشان قابىلدايتىندارى ءالى بەلگىسىز.
قازىنا ەسەلەنەر ەدى
– باي-باعلاندارعا سالىناتىن سالىق دەپ ءبىز اۋىز تولتىرىپ ايتىپ جاتقانىمىزعا, قىزىل كەڭىردەك بولىپ تالقىلاپ جۇرگەنىمىزگە ەكى-ءۇش جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى ءوز ۇسىنىستارى مەن تۇجىرىمدارىن العا تارتادى. ءبىر قاراعاندا ءبارى دۇرىس سياقتى بولعانىمەن, تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك, مۇنىڭ استارىندا حالىقتىڭ قامىن ويلاۋ جاتىر ما, الدە باياعى سول قيساپسىز بايىعانداردىڭ مۇددەسىن كوزدەپ, سولاردى قورعاشتاۋ جاتىر ما؟ وسى جەرىن ناقتى اشىپ الۋ كەرەك, – دەيدى ەكونوميست ەرمۇقان جاماەۆ.
ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە, بيىل قاڭتار مەن مامىر ارالىعىندا بيۋدجەتكە تۇسكەن سالىق 6 667, 3 ملرد بولىپتى. بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 22,4%-عا كوپ ەكەن. سونداي-اق سالىقتان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە – 3 تريلليون 776,7 ملرد., جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە – 1,793,6 ملرد., ۇلتتىق قورعا – 1 ملرد, 7 ميلليون قارجى ءتۇسىپتى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا, وسى قاراجاتتى ءسان-سالتانات سالىعى ارقىلى بىرنەشە ەسە كوبەيتۋگە بولادى ەكەن. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز, بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا رەسمي تىركەلگەن جەكە ۇشاعى مەن ياحتاسى بار 384 ادام بار كورىنەدى. ولار جىلىنا وسى مۇلىكتەرى ءۇشىن مەملەكەتكە تەك 13 مىڭ عانا سالىق تولەيتىن كورىنەدى. ال 620 ادامنىڭ وتە قىمبات كولىگى (80 ميلليون تەڭگەدەن جوعارى) بار ەكەنى انىقتالىپ وتىر. سولاردان ءسان-سالتانات سالىعى الىنسا, قازىنانىڭ ءبۇيىرى ءبىراز بۇلتيار ەدى.
مىنە, قازىر كەزەڭ-كەزەڭىمەن قولعا الىنىپ, 2025 جىلى بارشاعا بىردەي دەكلاراتسيا تاپسىرىلعاننان كەيىن ەلىمىزدە كىم قانداي دارەجەدەگى داۋلەتكە يە ەكەنى ودان دا انىق ايقىندالا تۇسەتىن بولادى. سوندا بايلىققا سالىناتىن سالىقتىڭ باعىتى بۇدان دا ناقتىراق كورىنە تۇسەدى دەپ وتىر ساراپشىلار مەن ەكونوميست ماماندار. ال سول جاڭا زاڭ ەل پارلامەنتىندە تەزىرەك قابىلدانسىن دەپ تىلەيىك.
