استانادا حان سارايىنداي ءسانى مەن ساۋلەتى كەلىسكەن ءزاۋلىم عيماراتتار از ەمەس. سىرتىنان قاراپ تۇرىپ كوزىڭ قىزىعادى. ارينە, جاقسى ءومىر سۇرۋگە اركىمنىڭ دە حاقىسى بار. دەگەنمەن سونىڭ وتەۋىندەي بايلىققا سالىناتىن سالىقتى مەملەكەت وتكەن جىلى ايقىنداپ قويعان. ەندى, مىنە, كەزەڭ-كەزەڭىمەن سونى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. الايدا بۇل تۇرعىدا بارلىعى جوسپارلاعانداي بولماي جاتقانى بايقالادى.
باستى ولشەم – دەكلاراتسيا
پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى – قارجى ءمينيسترى ەرۇلان جاماۋباەۆ پارلامەنت دالىزىندە جۋرناليستەرگە بەرگەن جاۋابىندا: «جاڭا سالىق كودەكسىنە سايكەس, بۇل ماسەلە كۇن تارتىبىنە ەندى. ودان ءارى ونى جالپىعا بىردەي دەكلاراتسيا تاپسىرىلعاننان كەيىن ناقتى قولعا الاتىن بولامىز» دەدى.
بۇعان دەيىن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ قىركۇيەك ايىنداعى حالىققا ارناعان جولداۋىندا 2023 جىلى جۇرگىزىلگەلى وتىرعان جاڭا سالىق رەفورماسى اياسىندا بايلىققا سالىناتىن سالىقتى دا ەنگىزۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋدى تاپسىرعان ەدى. بۇعان قوسا, پرەزيدەنت «ول سالىق ساۋلەتتى دە ءزاۋلىم جىلجىمايتىن مۇلىككە يە, وتە قىمبات كولىگى بار بايلارعا سالىنسىن. ورتا تاپ وكىلدەرىنە تيمەڭدەر» دەپ ەسكەرتتى.
جالپىعا بىردەي دەكلاراتسيا جۇرگىزۋدى ەكونوميست-ساراپشى قۇرمانعالي ءالجانوۆ تا قولدايتىنىن ايتادى.
«بۇل – ساناق جۇرگىزۋدىڭ بىردەن-ءبىر قۇرالى. سول ارقىلى كىمنىڭ قانداي الەۋەتى بار ەكەنىن انىق بايقاۋعا بولادى. مۇندا ماتەريالدىق قۇندىلىقتارمەن قوسا, ادامداردىڭ بيولوگيالىق اكتيۆتەرى مەن قارىزدىق مىندەتتەمەلەرى تولىق كورسەتىلۋى ءتيىس.
دەكلاراتسيا تاپسىرۋدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى 2021 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستالدى. ول كەزدە اكتيۆتەر مەن مىندەتتەمەلەر تۋرالى قۇجاتتار مەملەكەتتىك جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر مەن ولاردىڭ زايىبىنان الىنعان بولاتىن. ەندى 2023 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ مەملەكەتتىك جانە كۆازيمەملەكەتتىك مەكەمەدەگى بارلىق قىزمەتكەرلەر مەن ولاردىڭ زايىبى تاپسىرۋى ءتيىس. ال 2024 جىلدان باستاپ مۇنداي دەكلاراتسيانى قاتارداعى قىزمەتكەرلەر مەن جەكە كاسىپكەرلەردىڭ دە تاپسىرۋى مىندەتتەلىپ وتىر» دەيدى ول.
راسى كەرەك, كوبى «مۇنداي مەنشىگىڭدەگى دۇنيەلەردى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن «تۇگەندەۋ» نەگە كەرەك؟» دەپ نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتادى. مۇنى ەكونوميست بىلاي تۇسىندىرەدى.
دەكلاراتسيانى 2023 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ مەملەكەتتىك جانە كۆازيمەملەكەتتىك مەكەمەدەگى بارلىق قىزمەتكەرلەر مەن ولاردىڭ زايىبى تاپسىرۋى ءتيىس. ال 2024 جىلدان باستاپ مۇنداي دەكلاراتسيانى قاتارداعى قىزمەتكەرلەر مەن جەكە كاسىپكەرلەردىڭ دە تاپسىرۋى مىندەتتەلىپ وتىر
– نەگىزگى ماقسات بىرەۋدىڭ جيعان-تەرگەن ارتىق-كەم قورىنا ەسەپ جۇرگىزۋ ەمەس. بۇل جەردەگى باستى ماسەلە – جەڭ ۇشىنان جالعاساتىن سىبايلاس جەمقورلىققا مەيلىنشە توسقاۋىل قويۋ, سالىقتان جالتاراتىنداردىڭ جولىن كەسۋ. جوعارىدا ايتىلعانداي, قازىر شەندى ازاماتتاردان, دەپۋتاتتار مەن جوعارى قىزمەتتەگىلەردەن تابىسى مەن مۇلكىن كورسەتكەن قۇجاتتار الىندى. الايدا كەيبىرەۋلەر ءوزىنىڭ زاڭسىز جولمەن تاپقان اسا قىمبات مۇلكى مەن دۇنيەسىن باسقا بىرەۋدىڭ (زەينەتكەر اكەسى مەن قايىن اتاسى, ەنەسىنىڭ, ت. ب.) اتىنا جازىپ قويۋى ابدەن مۇمكىن. ال ەلدەگى ازاماتتار تۇگەل دەكلاراتسيا تاپسىرعان مەزگىلدە مۇنداي ايلا-شارعىلار جۇزەگە اسپاس ەدى. ماسەلەن, تولىق جالپىعا بەردەي دەكلاراتسيا الىنعاننان كەيىن ءبىر زەينەتكەردە 100 ميلليون تەڭگەنىڭ سۋ جاڭا قىمبات كولىگى پايدا بولسا, بىردەن تەكسەرۋ جۇرگىزىلەدى. سوندىقتان مۇنى جاڭا قازاقستانداعى الەۋمەتتىك ادىلدىككە باستايتىن بىردەن-ءبىر قادام دەپ تۇسىنگەن ءجون.
اسىرا سىلتەۋ بولماسا ەكەن
باجايلاپ قاراساق, بايلىققا سالىناتىن سالىق كوپتەگەن ەلدە بار. ءارى الەمدىك تاجىريبەدە بۇعان جان-جاقتى تالداۋ جاساپ, ءتۇرلى ءتاسىلدى قولداناتىنىن بايقايمىز. ماسەلەن, 1912 جىلى العاش رەت قولعا الىنعان انگليادا قازىر بايلىققا سالىناتىن سالىققا كوزقاراس ءسال باسقاشالاۋ. وندا قاراپايىم ادامنىڭ ەكونومكلاستاعى بەس كولىگى بولسا دا, بايلىق سالىعىنا ىلىنبەۋى مۇمكىن. ال جۇرتشىلىققا تانىمال ءبىر شونجار مەنشىگىندەگى جالعىز ماشيناسى ءۇشىن دە سالىق تولەيتىن بولادى. نەگە ولاي؟ ويتكەنى وندا وتباسى مۇشەلەرىنە, مەنشىك يەسىنىڭ الەۋەتىنە باسا نازار اۋدارىلادى.
«بىزدە دە سولاي بولۋى كەرەك» دەيدى قارجىگەر-ساراپشى جۇماعازى كەنجەبەك. بىرىنشىدەن, قازاقستاندا وتباسى كەم دەگەندە ءتورت-بەس ادامنان تۇرادى. بالالاردى بالاباقشاعا, مەكتەپكە اپارۋ دەگەن بار. سوندىقتان ءبىر ۇيگە ءبىر كوشەلى كولىكتىڭ بولۋى قاجەتتىلىك بولىپ وتىر. ال ونى بايلىققا بالاسا, وندا ۇكىمەتتىڭ ادىلدىكتەن اتتاپ, اسىرا سىلتەۋگە جول بەرگەنى» دەيدى ول.
راسىندا دا, قالا توڭىرەگىندەگى تۋريستىك ورىندارعا كەي كەزدەرى «ءدجيپسىز» بارا المايسىز. سونداي-اق الەم بويىنشا اۋماعى جونىنەن توعىزىنشى ورىن الاتىن رەسپۋبليكامىزدىڭ ەلدى مەكەندەرىنە جۇيتكىگەن جەڭىل ماشينامەن بارعاننان گورى اۋقىمدى اۆتوكولىكپەن بارعان الدەقايدا تيىمدىرەك. مىنە, سوندىقتان دا تۇرعىنداردىڭ كوبى شاما كەلگەنشە جول تاڭدامايتىن كولىكتەردى ساتىپ العاندى ءتاۋىر كورەدى. ال ول بىزدە ازىرشە كوبىنە «Toyota» اۆتوماشيناسى بولىپ تۇر. ولاردىڭ باعاسى دا بازاردا كۇيىپ تۇر. ماسەلەن, بەس جىل بۇرىن شىعارىلعان «LC Prado» جول تالعامايتىن كولىگىنە قازىر 26-35 ميلليون تەڭگە سۇرايدى. قاجەتتىلىك بولعان سوڭ ادامدار, امال جوق, ساتىپ الادى. ال ەندى وسى باعاعا استانادان قايتالاما نارىقتان ەكى بولمەلى پاتەر ساتىپ الۋعا دا بولادى ەكەن. سوندا اسا قاجەتتىلىك ءۇشىن الىنعان «LC Prado» جول تالعامايتىن كولىگىن بايلىق دەپ باعالايمىز با؟ مىنە, وسى ماسەلە قازىر كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا ۇسىنىلىپ, ءالى دە ءبىر بايلامعا كەلە الماي تۇر. بىزدىڭشە, شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ وتىرعان اۋىلدىڭ ءبىر فەرمەرىنىڭ مەنشىگىندەگى قىمبات جول تاڭدامايتىن كولىكتى «بايلىق» دەپ باعالاپ, سالىق سالۋعا اسىقپاعان ءجون سياقتى» دەيدى قارجىگەر-ساراپشى.
تاجىريبەگە ساي شەشىم
بىزدە قازىر وليگارحتار جەتىپ ارتىلادى. ەندى ولارمەن حالىقتىڭ ورتا تاپ بولىگىنىڭ اراسىنداعى جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىقتى ازايتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىنە شىعىپ وتىر. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا, بايلىققا سالىناتىن سالىق ناقتى كىمگە سالىناتىنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ناقتى جوبامەن بەكىتىلۋى كەرەك. ءارى ونىڭ كوپشىلىك مويىنداعان الگوريتمى بولۋى ابدەن قاجەت. ايتپەسە اۋقاتتىلار مەن جاڭا داۋلەت جيناي باستاعانداردىڭ بارىنە سالىق سالا بەرۋ وڭتايلى شەشىم بولمايدى. ويلانىپ ىستەمەسە, بيۋدجەتتىڭ ءبۇيىرىن تولتىرامىز دەپ كولەڭكەلى كاپيتالعا ۇرىنىپ قالۋىمىز ىقتيمال ەكەنىن دە جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
ايتالىق, امەريكا قۇراما شتاتتارىندا 1990 جىلى بايلىققا سالىنعان سالىققا ياحتالار, ۇشاقتارمەن قاتار, زەرگەرلىك بۇيىمدار, التىن ساعاتتار, تەرى بۇيىمدارى, قىمبات كولىكتەر ەنىپ كەتىپ, امەريكالىقتار ءوز ەلىندە قىمبات زات الۋدان باس تارتقان. ناتيجەسىندە شتاتتاردا سالىق تولەۋ قۇلدىراپ, كوپ ادام جۇمىسسىز قالعان. ماسەلەنىڭ ءمان-جايى انىقتالا باستاعان سوڭ, ەلدە ەكى جىلدان كەيىن بايلىققا سالىناتىن سالىق الىنىپ تاستالعان.
ال فرانتسيادا بايلىققا 75 پايىز كولەمىندە سالىق سالۋ 2013 جىلى ەنگىزىلىپ ەدى. ءبىر جىلدا ءۇش ميلليون ەۋرو تۇسكەنمەن, كەلەسى جىلى وليگارحتار مەن اكتەرلەر ەلدى جاپپاي تاستاي قاشىپ, ەكى جىلدان كەيىن ول باستاماعا, امال جوق, تىيىم سالۋعا تۋرا كەلگەن.
سونداي-اق يتاليانىڭ دا ياحتاسى, ۇشاعى, ۆيللاسى بار جەرگىلىكتى بايلارعا سالىنعان سالىعى قاتتى ناتيجە بەرمەدى.
– ال بىزدە بايلىققا سالىق سالۋعا دەندەپ كىرىسكەن ەكەن. تەك جوعارىدا ايتىلعان تاجىريبەگە ساي بۇل باستاما حالىقتىڭ ورتا تاپ وكىلدەرىنە اسەرى بولماسا ەكەن دەيمىز. قازىر بىزدە ايتارلىقتاي داۋلەت جيناعان 162 ادام بار دەگەن دەرەك ايتىلىپ ءجۇر عوي, سالىقتى ناقتى سول ادامدارعا سالۋ كەرەك. دەگەنمەن ولار مۇنداي سالىقتان جالتارۋدىڭ نەشە ءتۇرلى قۇيتىرقى جولىن ىزدەيتىنى تاعى تۇسىنىكتى. ال قاراپايىم قازاقستاندىقتاردا ونداي مۇمكىندىك از بولادى. ءتىپتى قازىردىڭ وزىندە ولارداعى بايلىققا سالىناتىن سالىقتىڭ نەگىزىن كولىك سالىعىنان بايقاۋعا بولادى. 2013 جىلعا دەيىن قوزعالتقىشى ءتورت ليترلىك اۆتوكولىكتەردىڭ سالىعى 15 اەك بولسا, 2014 جىلدان بەرى 66 اەك تولەۋگە ءماجبۇر بولىپ كەلەدى, – دەيدى ەكونوميست-ساراپشى قۇرمانعالي ءالجانوۆ.
بىزدە «دجيپ» بايلىق ەمەس, قوزعالىسقا قاجەتتى جول تالعامايتىن كولىك رەتىندە تانىلسا, اۋىلدا ايازعا توڭىپ, كۇنگە كۇيىپ جۇرگەن شارۋانىڭ دا مۇددەسىنىڭ ەسكەرىلگەنى دۇرىس بولار ەدى دەيدى ەكونوميست-ساراپشى.
