الىپ كۇش يەسىنىڭ ۇرپاعىمەن تانىسۋىمنىڭ ءوزى قىزىق. بىردە قوعام قايراتكەرى ومىربەك بايگەلدى قاريامەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا ول كىسى بالۋان شولاقتىڭ نەمەرەسى شايدوللا اعا تۋرالى ايتىپ قالدى. ەلەڭ ەتە قالدىم. قازاق تەكتى اتانىڭ ۇرپاعىن «جاقسىنىڭ كوزى» دەپ دارىپتەيدى. ءسويتىپ, شايدوللا اعامەن تانىستىم. قاراپايىم, سابىرلى ادام. ارتىق ءسوزى جوق. بيىل اتامىزدىڭ دۇنيەدەن وزعانىنا تۋرا ءبىر عاسىر تولدى. ەل ىشىندە ول جايىندا ايتىلىپ جۇرگەن اڭىز-اڭگىمە جەتەرلىك. سونىڭ قايسىسى شىن, قايسىسى قيسىنسىز ەكەنى دە بەيمالىم. بالۋاننىڭ بىلايعى جۇرتشىلىق بىلە قويمايتىن تىلسىم سىرى كوپ. ءبىز بۇگىن داڭقتى دارابوزدىڭ تۋعان نەمەرەسىمەن ونىڭ ءومىرى مەن ۇرپاقتارى جايىندا اڭگىمەلەستىك.
اتامنىڭ ارۋاعى قايروللاعا قونعان
– اعا, بالۋاننىڭ نەشە بالاسى بولعان, قازىر قانشا ۇرپاعى بار, ولار كىمدەر, قايدا تۇرادى, سوعان توقتالساڭىز؟
– اتامنىڭ كىندىگىنەن ءۇش بالا تاراعان. ۇلكەنى – يساجار, ورتانشىسى – باتەن, كىشىسى, مەنىڭ اكەم – قۇدايبەرگەن. اكەم اتام قايتىس بولعاندا ون جەتىدە ەكەن. ءبىزدىڭ اۋىل – قازىرگى اقمولا وبلىسى بۇلاندى اۋدانى تاستىوزەك دەگەن جەر. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە «كراسنىي كوردون» دەپ اتالدى. پاتشانىڭ اسكەرى تۇرىپتى. اتامنىڭ زيراتى وسى اۋىلدان بەس شاقىرىم جەردە. تابيعاتى كوركەم, جان-جاعى سىڭسىعان ورمان.
اتامنىڭ ۇلكەن ۇلى يساجاردىڭ تەمىرتاس جانە اقجۇنىس دەگەن ەكى بالاسى بولعان. ولاردان ۇرپاق بار. يساجار اكەمنىڭ ابىلاي دەگەن شوبەرەسى كوكشەتاۋدا تۇرادى. ءبىز اكەمىز – قۇدايبەرگەننەن جەتى اعايىندىمىز, ءتورت ۇل, ءۇش قىز. ۇلكەن اعام – قايروللا, ودان كەيىن مارقۇم مانات دەگەن اپام, سوسىن ءايبات, مەن, مەنەن كەيىن حاميدوللا, ەسەنباي دەگەن ءىنىم جانە اسىل دەگەن قارىنداسىم بار. قازىر اۋىلداعى قاراشاڭىراققا قايروللا اعام باس-كوز بولىپ وتىر.
– اتاقتى تۇلعا تۋرالى كوركەم شىعارما دا, دەرەكتى دۇنيە دە جازىلدى. جالپى, ول كىسى ومىردە قانداي ادام بولعان؟ اكەڭىز نە ايتۋشى ەدى؟
– جالپى, ەل ىشىندە اتام تۋرالى اڭىز جەتەدى. ول جايىندا جازىلعان دەرەكتەر, ايتىلعان اڭگىمەلەر ونىڭ ەرەسەن كۇش يەسى, جاسىنان كۇرەسكە ءتۇسىپ, جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋان, ات ۇستىندە وتىرىپ, نەشە ءتۇرلى ءادىستى مەڭگەرگەن سپورتشى بولعاندىعىن دالەلدەيدى. بۇعان الىپ-قوسارىم جوق. اكەمنىڭ ايتۋىنشا, اتامنىڭ بويى 1.78 سم بولعان. اكەمنىڭ بويى ودان ءسال بيىكتەۋ. بالۋاننىڭ دەنەسى جالپاق, جاۋىرىندى بولعانىمەن, اياعى دەنەسىنەن قىسقالاۋ ەكەن. جانە اكەم «اتامنىڭ جەلكەسىندە جىلقىنىڭ جالى سەكىلدى قىل وسكەندىگىن» ايتىپ وتىراتىن. مەنىڭ ويىمشا, وسىندا ءبىر تىلسىم كۇش بار سەكىلدى. ول كىسى كوكشەتاۋداعى ءبىر ءدۇبىرلى تويدا 51 پۇت (316 كگ-داي) تارتاتىن كىر تاسىن تىك كوتەرىپ اكەتكەن. جەتىسۋعا بارعاندا جۇرتتىڭ الدىندا 1200 كگ تاستى كوتەرىپ, ەلدى تاڭعالدىرعان. ايتپاقشى, اتامنىڭ قولىنىڭ تابى قالعان بۇل تاس قازىر شۋ اۋدانىنداعى ولكەتانۋ مۇراجايىندا ساقتالىپ تۇر.
بالۋان دىنگە ۇيىعان, يماندى بولعان. دارەتسىز ەشقايدا قادام باسپاعان. قىستى كۇنى ساپارلاپ كەلە جاتىپ دارەت الۋ ءۇشىن وزەننىڭ مۇزىن شىنتاعىمەن ءبىر ۇرىپ, جارىپ جىبەرەدى ەكەن. كوزىن كورگەندەر ايازدى كۇندەرى ونىڭ دەنەسى بۋلانىپ جۇرەتىندىگىن ايتادى. ءبىر كۇنى ىرگەلەس وتىرعان اۋىلدان بىرەۋ كەلىپ, بايدىڭ بايلاپ قويعان وگىزى بوساپ كەتىپ, كيىز ۇيلەردى قۇلاتىپ, بالالاردى قۋىپ, قىسقاسى, اۋىل ادامدارىن ءبىراز ابىگەرگە سالىپ جاتىر دەگەندى حابارلايدى. سودان اتام سول اۋىلعا سەرىكتەرىمەن كەلىپ, اتىن كەرمەگە بايلاپ, ۇيگە جاياۋلاپ كەلە جاتسا, الدىنان وكىرىپ ماناعى وگىز شىعادى. اتام وگىزدى ەكى مۇيىزىنەن شاپ بەرىپ ۇستاپ الىپ, ماڭدايىنان جۇدىرىعىمەن ءبىر بەرەدى. جانۋار سىلق ەتىپ جەرگە «گۇرس» ەتە قالادى. سوسىن بايدىڭ ۇيىنە كەلىپ, تىزەسىن بۇگىپ وتىرا بەرگەندە ءبىر بالا جۇگىرىپ كەلىپ, ءۇي يەسىنە وگىزىنىڭ ءولىپ جاتقانىن جەتكىزەدى. ول: «مۇمكىن ەمەس, ونى ەشكىم ولتىرە المايدى» دەپ باس شايقاپ, ەسىكتەن شىعا جونەلەدى. كەلسە, شىنىمەن وگىزى تەڭكيىپ ءولىپ جاتىر. جانۋاردىڭ ماڭداي سۇيەگى جارىلىپ كەتكەن.
– مۇنداي الىپ كۇش قايدان دارىعان؟ الدە ارعى بابالارىڭىزدا وسىنداي ادامدار بولعان با؟
– قاريالار بابالارىمىزدىڭ باتىر بولعاندىعىن ايتادى. بىراق مۇنداي الىپ كۇش يەسى بولعان دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن. اتام ارۋاقتى ادام بولعان. ونىڭ ارۋاعى قوشقار ەكەن. 2005 جىلى اتامنىڭ قۇلاپ قالعان كۇمبەزىن قايتا كوتەرىپ, اس بەردىك. سودان بەيىت باسىنا قۇرباندىق شالامىز دەپ ءبىر قوشقاردى اكەپ, بايلاپ قويعانبىز. ءبىر كەزدە ءتورت اياعى دا بايلاۋلى تۇرعان قوشقار شەشىلىپ كەتىپ, ورمانعا قاشا جونەلسىن. اياعى قالاي شەشىلىپ كەتكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. مۇنى اقساقالدار جاقسىلىققا جورىدى.
اتامنىڭ ارۋاعى ۇلكەن اعام قايروللاعا قونعان. اعام ومىرگە الىپ بالا بولىپ كەلىپتى. اكەم سونى بايقاپ, اناما: «التى ايعا دەيىن بالانى ۇيدەن شىعارما, بىرەۋدىڭ قولىنا بەرمە, ەشكىمگە ەشنارسە ايتپا» دەپ ەسكەرتەدى. سودان انام اعامدى التى ايعا دەيىن ۇيدەن شىعارماعان. بىراق اۋىلداعى ادامنىڭ شارۋاسى بىتە مە؟ ءبىر كۇنى شارۋامەن انام قۇنداقتاۋلى بالامەن جولعا شىقپاق بولىپ, جۇك ماشيناسىنا مىنەدى. ۇيدە بىردەڭەسى قالىپ قويىپ, بالانى شوپىرعا بەرىپ, جونەلە جۇگىرەدى. الگى شوپىرى ورىس ەكەن. انام كەلگەننەن كەيىن شوپىر «مىنا بالانىڭ سالماعى قانداي اۋىر, دەنەسى دە قاتتى ەكەن» دەپ تاڭىرقاپتى. انام سول ساتتە اكەمنىڭ ءسوزىن ويعا الىپ قالادى. ۇيگە كەلگەننەن كەيىن بالا مۇرتتاي ۇشادى. اكەم بارلىق جايدى بىلگەنەن كەيىن ورىس شوپىردى ىزدەيدى, بىراق تابا المايدى, سوسىن باسقا ورىستى اكەپ بالانى ۇشىقتايدى. اعام سولاي امان قالدى. ءسويتىپ, اتامنىڭ ارۋاعى كەتىپ قالعان.
الماتىداعى سارايعا ەسكەرتكىش قويسا دەيمىن
– اكەڭىز قۇدايبەرگەن دە جاي ادام بولماعان سەكىلدى. اتا-اناڭىز تۋرالى ايتاسىز با؟
– اكەم وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ومىرگە كەلگەن, 73 جاسىندا دۇنيە سالدى. مەن وندا 8-ءشى سىنىپتا وقيمىن. جاس كەزىندە توكار بولىپ جۇمىس ىستەپ, تىلعا كەرەك مامان دەپ سوعىسقا الماعان. كەيىن ءارتۇرلى قىزمەت ىستەدى. جازدا اكەم ءبىزدى ءشوپ شابۋعا الىپ بارادى. ءشوپتى شالعىمەن شابامىز. اۋەلى اكەم شابادى, ول دەمالعاندا شالعىنى مەن ۇستايمىن, ەكى ءىنىم ءشوپتى جيناپ وتىرادى. شوپكە بارعان سايىن جولاي اتامنىڭ زيراتىنا سوعىپ قۇران وقيدى. دومبىرانى كەرەمەت تارتاتىن. سالماقتى, اۋزى اۋىر ادام ەدى. بىردە اربامىزعا ءشوپتى نىعىزداپ تيەپ, اۋىلعا الىپ اكەلە جاتقاندا ورتا جولدا اربانىڭ دوڭعالاعى شىعىپ كەتتى. اكەم مەنى ورمانعا كەپكەن قاراعاي اكەلۋگە جۇگىرتىپ جىبەردى. قاراعايدى الىپ كەلدىم. ءبىر كەزدە ونى جەرگە تىرەپ, ۇيىلگەن شوبىمەن اربانى تىك كوتەرىپ, دوڭعالاقتى سالدى. سوندا اكەمنىڭ جاسى 72-دە. اقساقال جاسىندا بولسا دا قايراتتى بولاتىن. انامنىڭ ەسىمى – عازيزا. 2013 جىلى 95 جاسىندا ومىردەن ءوتتى. انامنىڭ دا اكەسى بالۋان ءارى ءدىني ادام بولعان. جۇرت ماتكەن مولدا دەپ اتايدى. كەڭەس داۋىرىندە كوپ قۋعىن كورگەن كىسى. انام ومىردەن وتكەنشە قولىنان قۇران تۇسىرمەگەن باتاگوي جان بولدى.
– اتامىزدىڭ ۇرپاقتارى اراسىنان كۇرەسكە ءتۇسىپ, بالۋان بولعان ەشكىم جوق پا؟
– يساجار اكەمنىڭ بالاسى جولداسباي اعامىز الماتىدا پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەندە كۇرەسىپ, ءبىراز جارىستارعا قاتىسقان. سامبودان سپورت شەبەرىنە كانديدات. كەيىن اۋىلعا كەلدى, وتباسىلى بولدى, سودان سپورتتان الشاقتاپ كەتتى. ودان كەيىن شىققان ەشكىم جوق.
كەيدە ادامدار مەنى تانىپ, ءجون-سۇراسىپ بولعاننان كەيىن: «ءسىز بالۋان شولاقتىڭ ۇرپاعى ەكەنسىز» دەپ ايتىپ جاتادى. بۇعان قۋانامىن, ءبىر جاعىنان قىسىلامىن. ءوزىم اتامدى جالعىز مەنىڭ عانا ەمەس, بارشا قازاقتىڭ اتاسى دەپ بىلەمىن. ول – قارا باسىنىڭ ەمەس, تۇتاس ەلدىڭ قامىن ويلاعان تۇلعا. كوزى تىرىسىندە حالىققا تىزەسىن باتىرعان, كۇش كورسەتكەندەرمەن تىرەسىپ وتكەن. اكەم مارقۇم ءبىر وتىرعاندا, بىزگە «سەندەر اتالارىڭنىڭ اتىن شىعارام, جولىن قۋام دەپ, جان-جاققا جۇگىرىپ, كوپ كۇش سالماڭدار. اللا بەرگەن ىرىزدىققا, باققا يە بولساڭدار جەتەدى. اكەمدى ەلدىڭ ءوزى توبەسىنە كوتەرىپ, قۇرمەتتەيدى» دەدى. وسى وسيەت-ءسوز ويىمنان ەش شىققان ەمەس. ونىڭ ايتقانى ايداي كەلدى.
شىن مانىندە, اتا داڭقىنا لايىق بولۋ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. مەن ونى جاس كۇنىمدە ونشا ۇعىنا قويعان جوقپىن. ورتا جاسقا كەلدىك, الدى-ارتىمىزدى اڭداپ, العا قادام باسقان سايىن الدىمەن اتام اتىنا كىر كەلتىرمەۋدى ويلايمىن. «بالۋان شولاقتىڭ ۇرپاعى» دەگەن ءسوزدىڭ قۇنى بارىنەن باعالى. ءبىز دە وسى ابىرويعا لايىق بولۋ ءۇشىن ادالدىقتان, ادامدىقتان اتتاعان ەمەسپىز. ەندى كوكەيىمدە جۇرگەن كەيبىر ماسەلەنى ايتىپ كەتەيىن. الماتىدا بالۋان شولاق اتىنداعى سپورت جانە مادەنيەت سارايى بار. وسى سارايدىڭ الدىنا الىپ تۇلعانىڭ ەسكەرتكىشىن قويامىز دەگەنگە ءبىراز بولدى. بىراق ءالى ول ەسكەرتكىش قويىلعان جوق.
كوكشەتاۋدا بالۋان شولاقتىڭ گۋبەرناتوردىڭ قىزى تاتيانانى الىپ كەتىپ, بىرنەشە كۇن ۇستاپ وتىرعان تاۋ قۋىسىنداعى ۇڭگىرى بار. مۇنى بالۋان تۋىسقاندارى مەن جاقىندارىن تۇرمەدەن بوساتىپ الۋ ءۇشىن ىستەگەن. وسى ۇڭگىردى جەرگىلىكتى ادامدار مەن ەكسكۋرسوۆودتار بىلگەنىمەن, جالپى كوپشىلىك بىلمەيدى. شەتەلدىك تۋريستەر دە وسى تاۋ قۋىسىن كورۋگە ىنتىعىپ تۇرادى. سوندىقتان وسى جەرگە بەلگى قويسا دەيمىن. سودان كەيىن تاستىوزەكتەن بەس شاقىرىمداعى اتامنىڭ زيراتىنا بارۋ دا قيىن. دالا جولى. اۋدان اكىمشىلىگى وسى جولدى دۇرىستايمىز دەگەنگە ءبىراز بولدى. بىراق ءالى جۇزەگە اسقان جوق. جولداعى بەيىتكە باراتىن بەلگى دە ەسكىرگەن.
مادريدتەن ءمۇسىنى تابىلدى
– بالۋاننىڭ اجالى تۋرالى ءارتۇرلى دەرەك بار. نەگىزى, ول كىسى قالاي قايتىس بولعان؟
– ونىڭ راس. ءتۇرلى دەرەك ايتىلادى. ءسابيت مۇقانوۆ «بالۋان شولاق» پوۆەسىندە اتامدى اتىپ ءولتىردى دەيدى. ەندى ول كوركەم شىعارما. شىندىعىنا كەلگەندە, بالۋاندى ەمەس, بالاسى يساجاردى اتىپ ولتىرگەن. سوندا اكەسىمەن بىرگە بالاسى تەمىرتاس بولعان ەكەن. اتام سوقىرشەكتەن قايتىس بولعان دەپ ايتادى. بىرەۋ وق تيگەن دەيدى. نەگىزى, سوقىرشەگى جارىلىپ كەتكەن سەكىلدى. 55 جاسىندا ومىردەن وتكەن.
– بيىل الىپ تۇلعانىڭ دۇنيەدەن وزعانىنا ءبىر عاسىر تولدى. سوعان بايلانىستى قانداي دا ءبىر ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلدى ما؟
– اللا قالاسا, وسى جەلتوقساندا كاسىپكەر-مەتسەنات مارات نابيەۆتىڭ قولداۋىمەن «بالۋان شولاق» دەگەن ۇلكەن ەنتسيكلوپەديا جارىق كورمەك. وعان اتامىز تۋرالى بۇگىنگە دەيىن تابىلعان, ايتىلعان تاريحي قۇجاتتار, مالىمەتتەر, دەرەكتەر, ەل ىشىندەگى اڭگىمەلەر تولىق كىرىپ وتىر. بىراق ەنتسيكلوپەديا شىقسا دا زەرتتەۋ جۇمىستارى توقتاپ قالمايدى. ءالى دە زەرتتەيتىن دۇنيەلەر كوپ.
ءساۋىر ايىندا ءانشى, ونەرتانۋشى سەرىك وسپاننىڭ «بالۋان شولاق: ءومىرى جانە مۋزىكالىق مۇراسى» اتتى كىتابى شىقتى. «بالۋان شولاق» اتتى كوركەم فيلم كورەرمەنگە جول تارتتى. كينوعا اتامنىڭ ءومىرىنىڭ ءبىر ۇزىگى عانا بەرىلگەن. وعان كوپ وقيعالار كىرمەگەن. نەگىزى, كوپ سەريالى فيلم تۇسىرۋگە بولادى. تۋىندى ماعان ۇنادى. اكتەرلاردىڭ ويىنى دا كوڭىلىمنەن شىقتى.
اتام ومىردە قولى اشىق, جومارت ادام بولعان. پاڭ نۇرماعامبەت بالۋاندى 1891 جىلى رەسەيدىڭ تاق مۇراگەرى II نيكولايدىڭ ومبى قالاسىنا كەلۋ قۇرمەتىنە ەرتىپ اپارىپ, سونداعى تويدا كۇرەسكە ءتۇسىپ, بارلىق بالۋاندى جەڭىپ, II نيكولايدىڭ قولىنان التىن ساعات الادى. اتام سول ساعاتتى جانىندا جۇرگەن ءبىر دوسىنا سىيلاعان. ايتپاقشى, اتام تۋرالى «حابار» اگەنتتىگى «تاريح. تۇلعا. تاعدىر» دەگەن دەرەكتى فيلم ءتۇسىردى. سوندا ومىربەك بايگەلدى اعامىز يسپانيانىڭ مادريد قالاسىنداعى كونە زاتتار ساتاتىن دۇكەندەرىنەن بىرىنەن اتامىزدىڭ ءمۇسىنىن تاۋىپ الدى. بۇل مۇسىندەگى ادام شىعىس عۇرپىمەن كيىنگەن, بۇلشىق ەتى بۇلتيعان الىپ كۇش يەسى ەكەندىگىن اينىتپاي بەينەلەگەن. جانە ون قولىنداعى ەكى ساۋساعىنىڭ ۇشىنىڭ كەمىستىگىن دە اينىتپاي سالعان. ءبىزدىڭ پايىمىزشا, تاق مۇراگەرى II نيكولاي ومبىعا 300 اداممەن كەلىپتى. سونىڭ ىشىندە مۇسىنشىلەر دە بولعان. سونىڭ ءبىرى الىپ كۇش يەسىنىڭ ونەرىنە قىزىعىپ, ءمۇسىنىن سالعان دەپ ويلايمىن. ومىربەك اعا دا وسى دەرەكتى ايتادى.
– بۇگىندە ول كىسىدەن قالعان جادىگەر بار ما؟
– ارينە, بار. ۇلتتىق مۋزەيدە ول كىسىنىڭ بەلدىگى ساقتالعان. باسقا دا زاتتارى شۋچينسك قالاسىنداعى مۇراجايدا تۇر. ال مەنىڭ قولىمدا اكەمنەن قالعان ءبىر جادىگەر بار, ول – دومبىرا. نەگىزگى دومبىرانى اتام جاساعان دەيدى. بۇل دەرەككە سەنەم. ويتكەنى ونىڭ اكەسى بايمىرزا بابامىز ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەر بولعان. اعاشتان ءتۇرلى بۇيىم جاساپ, ءۇي سالعان. اتام بالا كۇنىنەن اكەسىنىڭ جانىندا ءجۇرىپ, شەبەرلىكتىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرگەن. قازىر دومبىرانى اتامنىڭ, اكەمنىڭ كوزى رەتىندە قاستەرلەپ, شاڭىراعىمدا ساقتاپ وتىرمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
