جاقىندا «قازاقستان حالىق بانكى» اق-قا ونلاين جۇيەسى ارقىلى تولەم جاساماقشى بولىپ, www.onlinebank.kz سايتىنا كىرگەن ەدىم, ادەتتەگىدەي ورىسشامەن قارسى الدى. قازاقتىڭ ەلى, قازاقتىڭ جەرى بولسا دا, كوپ سايت الدىمەن ورىسشا امانداcقاندا باسىندا تاڭعالساق تا, بارا-بارا ەتىمىز دە ۇيرەنە باستاعاندىقتان, حالىق بانكىنىڭ بۇل كىناراتىنە كەشىرىممەن قارادىق تا, جۇمىسىمىزدى جالعاستىردىق. الايدا قازاقشا ءتىلدى تاڭداپ, قۇجاتتاردى تولتىرىپ, ەندى اقشانىڭ تولەنەتىن سوماسىن جازعان كەزدە – كوزىمىز الاقانداي بولدى. ياعني اتاعى الاتاۋداي بانكتىڭ قازاقشا جۇيەسى ارقىلى 1000 تەڭگەدەن ارتىق تولەنبەيدى ەكەن. ال ورىسشاسىندا اقاۋ جوق, قانشا تولەسەڭ دە كەتە بەرەدى. سونىمەن مۇنىڭ بايىبىنا بارا الماي, اتالعان بانك قىزمەتكەرلەرىنىڭ كومەگىنە جۇگىندىك.
باسىندا ءبىزدىڭ سوزىمىزگە سەنبەگەن بانك وكىلدەرى ءوز كومپيۋتەرىنەن تەكسەرىپ كورگەن سوڭ بارىپ, بۇل شىندىققا كوزدەرى جەتتى. «كەشىرىم وتىنەمىز, ءبىز بۇل ماسەلەنى بانك باسشىلارىنا جەتكىزەمىز. بۇل تەحنيكالىق اعاتتىقتى بۇرىن بايقاماپپىز. قازىرشە ءسىز ورىسشا نۇسقاسىن پايدالانا بەرىڭىز, ورىسشا بىلمەسەڭىز, ءبىز كومەكتەسەيىك» دەپ جىلپ-جىلپ ەتەدى. «مەن نەگە قازاقستاندا تۇرىپ, ورىسشامەن جۇمىس ىستەۋىم كەرەك؟ سىزدەردە مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن ۇعىم جوق پا؟ سوندا سەندەر مەڭەن بۇرىن قازاقشاسىن ىستەتىپ كورمەدىڭدەر مە» دەسەم, «ءيا, بايقاماپپىز, ونلاين بانك ىسكە قوسىلعانىنا ءبىراز ۋاقىت بولسا دا, بىردە-ءبىر ادام قازاقشاسىن پايدالانىپ كورمەگەن بولىپ تۇر. دەمەك, ءسىز ونلاين بانكتىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن پايدالانىپ, قاتەلىگىن بايقاعان ءبىرىنشى ادام بولىپ تۇرسىز» دەپ جاۋاپ قايىرعاندا, كۇلەرىمدى دە, جىلارىمدى بىلمەي دال بولدىم. قازاق ەلىندە ورىسشاسى پايدالانىلمادى دەسە, جونگە دە, جوسىنعا دا سىيىمدى ەدى عوي. بىراق ءبىزدىڭ ەلدە مۇلدە كەرىسىنشە, قازاق ەلىندە قازاق ءتىلى پايدالانىلمايتىن بولىپ تۇر.
سودان بەرى 2 اي ۋاقىت ءوتتى. «ءبارىن قاتىرامىز» دەگەن حالىق بانكىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ەشتەڭەنى دە شەشكەن جوق. الگى قاتەلىك سول بەتى تۇر. قايتا-قايتا بارىپ, كۇن سايىن قوڭىراۋ شالىپ, مەن ءوزىم شارشايىن دەدىم.
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانىنا 30 جىل بولسا دا, ورىس ءتىلى ءالى تۇعىردان تۇسپەي, قازاق ءتىلى وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشىپ تۇر. حالىقتىڭ ورىس تىلىنە ءتىلى دە, ءدىلى دە ۇيرەنىپ كەتكەنى سونشالىق, قولىنداعى تەلەفونىنىڭ تىلىنەن تارتىپ, بارلىق قۇرىلعىلاردىڭ تىلدىك جۇيەسىن ورىسشاعا تۋرالايدى. بانككە, حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنا, مەيلى قايدا بارسا دا, بارلىق قۇجاتتاردى ورىسشا تولتىرىپ كەتە بەرەدى. سوسىن دا شىعار سايتتاردان تارتىپ, تەرمينالدارعا دەيىن ءبىرىنشى ورىنعا ورىسشانى قويىپ قويعان. قازاق ءتىلىن كەرەك قىلساڭ, سيپالاپ ءجۇرىپ ءوزىڭ تۋرالاۋعا ءماجبۇرسىڭ. ۇيات بولسا دا ايتايىن, قازاقستانعا كەلگەنىمە 4 جىلعا تاياسا دا, بانكوماتتاردان قازاق ءتىلىن تاڭداپ, قۇرىلعىنى قازاقشا قىزمەت كورسەتۋگە تۋرالاعان ءبىر قازاقتى كورگەن جوقپىن. تەك شەتەلدەن كەلگەن قانداستار عانا قاشان كورسەڭ «قازاقشاسى قايدا ەكەن؟» دەپ, قازاق ءتىلىنىڭ باتىرماسىن باسىپ جاتادى. مۇنى «ولار ورىسشا بىلمەگەن سوڭ سولاي ىستەيدى» دەپ تۇسىنبەگەن دۇرىس. بىلە بىلگەن ادامعا مۇنىڭ ارعى جاعىندا قازاق تىلىنە دەگەن ۇلكەن قۇرمەت جاتىر.
كەزىندە قىتايدىڭ ءۇرىمجى قالاسىنداعى بانكوماتتارعا ۇيعىر ءتىلىن ەنگىزدى. سول كەزدە قىتاي ءتىلىن سۋشا ساپىراتىن ۇيعىرلار قاشان كورسەڭ قىتاي ءتىلىن ەمەس, ۇيعىر ءتىلىن تاڭداپ جاتادى. «ونىڭىز نە؟» دەسەك, «ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتەۋ – وسىنداي كىشكەنتاي ىستەردەن باستالادى» دەپ جاۋاپ بەرەتىن. بىزدە مىنە, وسى رۋح كەمشىن. سوسىن دا قازاقستان حالىق بانكىنىڭ قاتەلىگىن قازىرگە دەيىن ءبىر قازاق بايقاماعان. سوسىن دا «الفا بانك» سياقتى قازاقتىڭ اقشاسى جاقسى, ءتىلى جامان دەپ تۇسىنەتىن رەسەيلىك بانكتەر وسى ەلدە پايدا تاۋىپ وتىرىپ, ەلەكتروندى قىزمەت وتەۋ جۇيەلەرىنە قازاق ءتىلىن قوسپاعان. قاراپايىم حالىق قازاق ءتىلىن باتىل تالاپ ەتپەگەن سوڭ, قازاق تىلىنەن گورى ورىس ءتىلىن وڭتايلى كورەتىن مەكەمە كوپ.
سودان بارىپ قازاق ءتىلىن تۇسىنبەگەن حالىق تاعى دا ورىسشاسىن قاراۋعا ءماجبۇر بولادى. ال ونى قاداعالاپ, بارلىق جەردە قازاق ءتىلىنىڭ اۋدارماسىنا دەن قويىپ وتىرعان قۇزىرلى ورگان جوق. بار سەنگەن ءتىل كوميتەتىنىڭ دە قاۋقارى بولماي تۇر. سول مەكەمەنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ, قازاق ءتىلىن بەلدەن باسقان ءبىر ورىنعا ەسكەرتۋ جاساپ جاتقانىن ەستىگەن ەمەسپىز.
وسىدان از جىل بۇرىن قازىبەك يسا «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋعا» الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى قول قويدىرىپ, داۋىس جينادى. باسىندا «ەكى كۇندە 10 ميلليون داۋىس جينالاتىن شىعار» دەپ ويلاعانمىن. بىراق جينالعان داۋىستىڭ اپتا بويى نەشە مىڭنان اسپاي تۇرعانىن كورگەندە باسىما «قازاق تىلىنە قازاقتاردىڭ دا جانى اشىماي ما؟» دەگەن وي كەلدى. دەمەك, قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشۋىنە بيلىك عانا ەمەس, قاراپايىم حالىق تا كىنالى. ياعني قازاقستاندا «قازاق پەن قازاق ورىسشا سويلەسكەن نامىس» دەگەن يدەيا پايدا بولماي, قازاق ءتىلىنىڭ ەڭسەسى ەشقاشان كوتەرىلمەيدى.
ارينە, جالعىز قازاقستان حالىق بانكىنىڭ عانا ەمەس, ەلىمىزدەگى كەز كەلگەن مەكەمەنىڭ قازاق تىلىندەگى قىزمەت وتەۋ جۇيەسى قالت-قۇلت ەتىپ, ارەڭ تۇر. قايسى ورىنعا بارىپ, «ماعان پالەن قۇجات كەرەك ەدى» دەسەڭ, ورىسشا جازىپ قولىڭا ۇستادى. «نەگە ورىسشا, قازاقشاسى قايدا؟» دەسەڭ, «باسىندا قازاقشا كەرەك دەپ بىردەن ايتپادىڭىز با؟» دەپ رەنجيدى. بىراق ولار قازاق ەلىندە تۇرىپ, «قازاقشاسى كەرەك ەدى» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ۇلكەن ۇيات ەكەنىن بىلمەيدى.
وتكەندە كولىگىمدى ءبىر قازاق جىگىتى قاعىپ كەتىپ, جول پوليتسياسى «زاڭ بويىنشا شەشەمىز» دەپ, ءىستى سوتقا جىبەردى. بىراق سوتتىڭ شەشىمى تۇگەل ورىسشا كەلدى. سودان سوت قىزمەتكەرىنە حابارلاسىپ, «كولىگىمدى سوققان قازاق, مەن دە قازاقپىن. كەلىپ حاتتاما تولتىرىپ, سوتقا جىبەرگەن دە قازاق جىگىتى. سوت تا ءسىز دە, حاتشى دا قازاق ەكەن, نەگە قازاقشا جازبادىڭىزدار؟» دەسەم, «ءسىز ەڭ باسىندا ماعان «سوتتىڭ شەشىمى قازاق تىلىندە كەلسىن» دەپ, ەسكەرتۋىڭىز كەرەك ەدى. ەندى سىزگە قازاقشاسى كەرەك بولسا, ءوتىنىش جازىڭىز, قازاقشا نۇسقاسى 15 كۇندە دايىن بولادى» دەيدى ءمىز باقپاي. «قازاق ەلىندە تۇرىپ, قازاققا قازاقشا جازىپ بەر دەپ ءوتىنىش ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات ەمەس پە؟» دەسەم, «نەسى ۇيات؟» دەپ, يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى. قولىمدى سىلتەدىم دە كەتتىم. شىن مانىندە ءاربىر مەكەمە, ارقانداي ورىن, مەيلى قانداي نارسە جازىپ شىعارسا دا, الدىمەن قازاق تىلىندە جازىپ شىعارۋى كەرەك ەدى. قازاق ءتىلىن تۇسىنبەيتىندەر بولسا, «ماعان ورىسشاسى كەرەك ەدى» دەپ تالاپ ەتسە ورىندى. بىراق بىزدە مۇلدە كەرىسىنشە.
حالىق بانكىندەگى «قىزىقتان» كەيىن ەۋرازيا بانكتىڭ ونلاين جۇيەسىن سىناپ كوردىك. ولاردا مۇنداي تەحنيكالىق اقاۋ جوق بولعانىمەن, جەلىلىك جۇيەسى قازاق تىلىندەگى «ءۇ, ع, ڭ» ارىپتەرىن تانىمايتىن بولىپ شىقتى. ياعني ەۋرازيا بانكتىڭ ونلاين جۇيەسىن قولدانام دەسەڭ, قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارى دۇرىس كورىنبەيدى. بانك قىزمەتكەرلەرىنەن «بۇل قالاي؟» دەسەك, «بىزدەن سەنەن باسقا قازاق ولاي سۇرامايدى» دەگەن سىڭاي تانىتتى.
قازاقستاننىڭ سالىق جۇيەسى جەكە كاسىپكەرلەردى كىرىس-شىعىسىن باقىلاۋ ءۇشىن سوڭعى جىلدارى 1س جۇيەسىن ەنگىزدى. رەسەيدىڭ ماماندارى جاساعان بۇل جۇيەدە – قازاق ءتىلى اتىمەن جوق. تەك ورىس تىلىندە عانا جۇمىس جاسايدى. رەسمي ەمەس دەرەكتەرگە قاراعاندا, ەلىمىزدىڭ سالىق كوميتەتى الداعى جىلداردا سەرىكتەستىك, شارۋا قوجالىعى سىندى كاسىپ اشقان كاسىپكەرلەردى وسى جۇيەگە تىركەلىپ, كىرىس-شىعىسىن انىق كورسەتىپ وتىرۋعا مىندەتتەمەك كورىنەدى. بىراق بۇل جۇيەنىڭ دە قازاقشاسى جوق. ورىسشا دىم بىلمەيتىن, ءبىز سياقتى ازاماتتار نە ىستەيمىز؟
دەمەك, ءبىز لاتىنعا كوشەمىز دەسەك, الدىمەن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بەدەلىن كوتەرۋگە كۇش سالۋىمىز شارت. بىلايشا ايتقاندا, قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەەىندە بارلىق سالادا «اينالىمعا» ءتۇسۋى ءتيىس
كەيبىر ورىندار قۇجاتتاردىڭ قازاقشاسىن دايىنداعانىمەن, مۇلدە تۇسىنىكسىز. ياعني الدىمەن ورىسشا جازىپ, كەيىن قازاقشاعا اۋدارعان ءماتىندى ءتۇسىنۋ وتە قيىن. بۇل اسىرەسە, ءدارى-دارمەكتەر مەن تەحنيكالىق جابدىقتاردىڭ سىرتىنا جاپسىرعان تۇسىندىرمەدەن كوپ بايقالادى. «تيسە تەرەككە, تيمەسە بۇتاققا» دەگەندەي, سىباي-سالتاڭ اۋدارعان اۋدارمانىڭ كوبى Google-دىڭ اۆتوماتتى جۇيەسىنەن شىققانداي, شىم-شىتىرىق تۇسىنىكسىز. سودان بارىپ قازاق ءتىلىن تۇسىنبەگەن حالىق تاعى دا ورىسشاسىن قاراۋعا ءماجبۇر بولادى. ال ونى قاداعالاپ, بارلىق جەردە قازاق ءتىلىنىڭ اۋدارماسىنا دەن قويىپ وتىرعان قۇزىرلى ورگان جوق. بار سەنگەن ءتىل كوميتەتىنىڭ دە قاۋقارى بولماي تۇر. سول مەكەمەنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ, قازاق ءتىلىن بەلدەن باسقان ءبىر ورىنعا ەسكەرتۋ جاساپ جاتقانىن ەستىگەن ەمەسپىز.
قازىر قازاقستاندا لاتىنعا كوشۋ جۇمىسى, اسىرەسە, ءالىپبي ماسەلەسى وزەكتى تاقىرىپ رەتىندە قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. ۇزاق بولاشاقتان الىپ قاراعاندا, بۇل وتە دۇرىس قادام. بىراق قازىرگىدەي قازاق ءتىلى «ەلىمىزدەگى ەكىنشى دەڭگەيدەگى ءتىل» بولىپ تۇرعان كەزدە, بىردەن لاتىنعا كوشۋ «ورىس تىلىندە وقىپ, ورىس تىلىندە جازاتىنداردىڭ قاتارىن قايتا كوبەيتەدى» دەگەن ءسوزدىڭ دە جانى بار. ويتكەنى كوزىن اشقالى كيريلل قارپىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان اعايىننىڭ كوبى – قازىردىڭ وزىندە سول كيريلل ارىپىمەن قازاقشا جازعاننان ورىسشا جازا سالعاندى دۇرىس كورەتىنىن ەسكەرسەك, «ەرتەڭ جاڭا ءالىپبي قولدانىسقا ەنسە, جاڭا جازۋدى باسىنان قارىپتەپ وتىرعانشا, ۇيرەنگەن ورىسشام جاقسى» دەۋى ابدەن مۇمكىن. دەمەك, ءبىز لاتىنعا كوشەمىز دەسەك, الدىمەن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بەدەلىن كوتەرۋگە كۇش سالۋىمىز شارت. بىلايشا ايتقاندا, قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە بارلىق سالادا «اينالىمعا» ءتۇسۋى ءتيىس. بىراق قۇر سوزبەن نەمەسە ءبىر مينيسترلىكتىڭ قولعا الۋىمەن بىتەتىن جۇمىس ەمەس. بىزدىڭشە, مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرەتىن ارناۋلى جۇمىس توبى قۇرىلۋى ءتيىس. ال ول جۇمىس توبىن پرەزيدەنت تىكەلەي باسقارىپ, ءار جۇمىسىن قاداعالاپ وتىرسا عانا ءونىمدى جۇمىس جۇرگىزەدى. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ جۇمىسى دا سول جۇمىس توبىنىڭ اتسالىسۋىمەن شەشىلۋى ءتيىس. ايتپەگەندە, «باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس» بولىپ, ەشتەڭە وزگەرمەيدى.
بيىل ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العانىنا 30 جىل تولدى. مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت – قازاقتىڭ سانى دا 70 پايىزعا جۋىقتادى. ءتىپتى ودان دا اسىپ تۇسكەن بولۋى مۇمكىن. جاڭا تاۋەلسىزدىك العان كەزدە قازاق ءتىلىن بىردەن تۇعىرىنا مىنگىزۋگە سانامىز جەتكەنىمەن, سانىمىز جەتپەي, ءالىپتىڭ ارتىن باقتىق. ەندى قازىر ءبارى وڭالدى. قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان باسقا ەتنيكالىق توپتار دا «قازاقستاننىڭ يەسى قازاق, مەملەكەت ءتىلى – قازاق ءتىلى» ەكەنىن تولىق مويىندايدى. ەندى بيلىكتىڭ دە مەملەكەت ءتىلدى كۇشەيتۋ شارالارىن قولعا الاتىن كەزى كەلدى. ويتكەنى ءتىل تاۋەلسىز بولماي, سانا دا تاۋەلسىز بولمايدى.
