سوڭعى جىلدارى ەلەكتروندى قوقىستاردىڭ قورشاعان ورتاعا اكەلەتىن زالالى جونىندە الەمدە از ايتىلىپ جاتقان جوق. سونىڭ ءبىرى –باتارەيا. ءبىر تال باتارەيانىڭ 10 مىڭ تەكشە مەتر سۋدى لاستايتىنىن العا تارتقان ماماندار كەرەكسىز باتارەيانى بەتالدى تاستاماۋعا كوپتەن بەرى كەڭەس بەرىپ كەلەدى.
كورىنبەيتىن كەسەپات
بۇگىنگى ەلەكترون داۋىرىندە ەلەكتر قۋاتىنسىز جۇمىس جاساۋ قيىن. مىنگەن كولىگىڭنەن تارتىپ, ۇيالى تەلەفونىنا دەيىن ەلەكترسىز ەشتەڭە ىستەي المايدى. تۇرمىسىمىزدا تۇتىناتىن ەلەكترلى بۇيىمداردىڭ كەيبىرىن تىكەلەي توق كوزىنە قوسىپ, قۋاتتاۋعا بولسا, تەك باتارەيا ارقىلى جۇمىس ىستەيتىن بۇيىمدار دا از ەمەس. سوسىن باتارەيانىڭ ويلاپ تابىلعانىنا 180 جىلدان اسسا دا, ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىستان قالماي كەلەدى. كەرىسىنشە ءتۇرى ءتىپتى كوبەيدى. الايدا وسى كىشكەنتاي عانا نارسەنىڭ قورشاعان ورتاعا قانشالىق زالالدى ەكەنى كوپ ادامنىڭ قاپەرىنە دە كىرمەيدى. ءتىپتى, باتارەيانىڭ سىرتىنا «قورشاعان ورتاعا زالالدى» ەكەنى اشىق جازىلىپ, تۇرمىستىق قوقىسقا تاستاۋعا بولمايتىنى ەسكەرتىلسە دە, وعان قارايتىن ادام از. قۋاتى بىتسە, قوقىسقا قوسا سالامىز. ءبىر تال اا باتارەياسىنىڭ 20 شارشى مەتر جەردى لاستايتىنىن بارلىق ادام بىلسە, بۇل قادامعا بارماس ەدى, ارينە.
باتارەيا قوقىسقا تاستالعاننان كەيىن ىشىندەگى ۋلى قوسىلىستار جەردى, وسىمدىكتەردى, جەر استى سۋلارىن بۇلدىرەدى. ال تۇرمىستىق قوقىسپەن بىرگە ورتەلسە, اتموسفەرانى لاستايدى. ونىڭ زيانىن تابيعي اينالىم بويىنشا, ەڭ سوڭىندا تاعى دا ادامزات ءوزى كورەدى. سەبەبى باتارەيانىڭ قۇرامىندا ادام اعزاسىنا, دەنساۋلىعىنا زياندى قورعاسىن, مارگانەتس, كادمي, نيكەل سياقتى ءارتۇرلى اۋىر مەتالدار بار. ال بۇل ەلەمەنتتەر ادام اعزاسىنا ەنسە, بۇيرەكتى, باۋىردى, ميدى, جۇيكە جۇيەسىن زاقىمداپ قانا قويماي, وبىر دەرتىن قوزدىرادى.
شەتەلدىڭ ءادىسى بىزگە دە كەرەك
نەگىزى كەرەكسىز باتارەيكالاردى بەتالدى تاستاي سالماي, ارنايى زاۋىتتاردا قايتا كادەگە جاراتۋ كەرەك. دامىعان ەلدەردە بۇل الدەقاشان جۇزەگە اسىرىلعان. دەي تۇرعانمەن, كونە باتارەيانى قايتا وڭدەۋ قۇنىنىڭ قىمباتتىعى, ءوز شىعىنىن وتەمەۋى سالدارىنان, كوپتەگەن ەلدەر باتارەيانى قايتا وڭدەۋگە قىزىعۋشىلىق تانىتپاي وتىر. تەك دامىعان ەلدەر كونە باتارەيانى قايتا كادەگە جاراتۋدى زاڭمەن كەپىلدەندىرىپ, ءتيىستى شارالاردى قولدانادى. سوزىمىزگە دالەل رەتىندە بىرنەشە ەلدى مىسالعا الا كەتەيىك.
گەرمانيادا «كونە باتارەيالاردى جيناۋ جانە قايتا وڭدەۋ جۇيەسى» وتە كەمەلدەنگەن. اتاپ ايتقاندا, بۇل ەل 1998 جىلى باتارەيا وندىرەتىن كومپانيالارعا «قورشاعان ورتاعا زالالدى تاۋار وندىرگەنى ءۇشىن» ارناۋلى سالىق ءتۇرىن ەنگىزدى. سونىمەن قاتار ءوندىرۋشى, ساتۋشى جانە ورتا ساپاسىن باقىلاۋ ورگاندارىن كونە باتارەيالاردى جيناۋعا مىندەتتەلدى. سوسىن دا بۇل ەلدە تۇرعىن ۇيلەردىڭ ماڭىندا, ساۋدا سارايلارىندا, دۇكەندەردە, الەۋمەتتىك ورىنداردا قولدانىلعان باتارەيالاردى جينايتىن ارناۋلى ساندىقتار قويىلعان. گەرمانيادا «ۋلى» بەلگىسى جاپسىرىلعان باتارەيا ساتىپ السا, كەپىل سومانى قوسا تولەيدى. بۇل سوما باعانىڭ ىشىنە قامتىلعان, ول قولدانىلعان باتارەيانى جيناۋ ورنىنا(نەمەسە ساتىپ العان دۇكەنگە) وتكىزگەن كەزدە قايتارىلىپ بەرىلەدى. مىنە, وسىنداي ءونىمدى ءادىستىڭ اسەرىندە گەرمانيادا ەسكىرگەن باتارەيانى جيناۋ كورسەتكىشى 70 پايىزدان جوعارى دەڭگەيگە جەتكەن.
شۆەيتساريادا «ەسكى باتارەيالاردى باسقا قالدىقتارمەن ارالاستىرۋعا بولمايدى. ونى ارناۋلى جيناۋ ورىندارىنا تاپسىرۋ كەرەك» دەگەن ۇندەۋ قاراپايىم قاعيداعا اينالعان. شۆەيتساريا فەدەرالدىق ۇكىمەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, قازىرگى ۋاقىتتا بۇل ەلدە باتارەيالاردى كادەگە جاراتۋ ءۇشىن قويىلعان 143 مىڭ قوقىس ساندىعى بار, ولاردىڭ 30 پايىزدان استامى دۇكەندەردە. حالىقتىڭ كونە باتارەيالاردى جيناۋ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىر باتارەيانى جيناۋ ورنىنا وتكىزسە, 1 فرانك (320 تەڭگە مولشەرى) سىياقى دا بەرىلەدى.
اقش-تا كونە باتارەيانى جيناۋ 100 پايىزعا جەتكەن. مۇنداي باتارەيالاردى جيناۋ جونىندە ءار شتاتتىڭ ءار ءتۇرلى بەلگىلەمەلەرى بار. بىراق قايسى وڭىردە بولسا دا, ءبىر ازامات جىلىنا 2 باتارەيانى جيناۋ ورنىنا وتكىزۋ مىندەتى بار. ال جاپونيادا جىلىنا توننالاعان كونە باتارەيا جينالىپ, قايتا وڭدەۋدەن وتەدى ەكەن. بۇل ەلدە ساۋدا ورتالىقتارى مەن تاۋلىك بويى جۇمىس ىستەيتىن دۇكەندەردە باتارەيالاردى جيناۋعا ارنالعان 600 مىڭنان استام ساندىق بار.
ەلوردامىز دا ەسكەرسە…
ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە باتارەيا قابىلداۋ نۇكتەلەرى وتە كوپ. وقۋ ورىندارىندا, ءاربىر جۇمىس مەكەمەلەرىندە, ساۋدا ورتالىقتارىندا جانە باسقا دا جەرلەردىڭ بارىندە بار. ال قازاقستاندا باتارەيكا قابىلداۋ نۇكتەلەرى ءالى جەتەرلىك ەمەس. الماتى قالاسى بويىنشا بىرنەشە مەكەمە قابىلدايدى. باس قالامىزدىڭ وزىندە دۇكەندەردە, ساۋدا ورتالارىندا باتارەيا جيناۋ ساندىعى اتىمەن جوق. ءىشىنارا تۇرعىن ۇيلەردىڭ ماڭىندا ەلەكتروندى قوقىس جيناۋ ساندىقتارى قويىلعانىمەن, ونىڭ كوبىنىڭ ەسىگى شاعىلعان, دۇرىس جۇمىس ىستەمەيدى. وعان باتارەيانى سالىپ جاتقان تۇرعىندار دا, باتارەيانى جيناپ جۇرگەن ارناۋلى قىزمەتكەرلەر دە جوق. كوبى باتارەيامەن ەمەس, تۇرمىستىق قوقىسپەن تولىپ جاتىر.
ەل بولىپ قولعا الساق…
ەلىمىزدە باتارەيانىڭ زالالى جونىندەگى تۇسىنىك ءالى تەرەڭ ەمەس. ءاسىلى بۇل مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ ۇيرەتىلەتىن تاربيەنىڭ ءبىرى ەدى. ءبىز وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا بىرقاتار مەكتەپ وقۋشىلارىنان باتارەيانىڭ زالالى جونىندە سۇراپ كوردىك. كوبى بۇل جونىندە ەشتەڭە بىلمەيدى, باتارەيانى بەتالدى تاستاۋعا, تۇرمىستىق قوقىسپەن ارالاستىرۋعا بولمايتىنىنان مۇلدە بەيحابار. اتا-انالار دا قۋاتى تاۋسىلعان باتارەيالاردى «قوقىسقا تاستاي سالامىز» دەپ كۇلەدى. ال ۇكىمەت تاراپىنان باتارەيالاردى ارناۋلى ورىندا جيناۋ جونىندە جاسالىپ جاتقان ۇگىت, تەبىنسىز, ءتىپتى جوقتىڭ قاسى. دەمەك, قازاقستاندا باتارەيانى قايتا جيناپ كادەگە جاراتۋ نەمەسە ونىڭ ورتاعا تيگىزەتىن زالالىن الاستاۋ جونىندەگى كوزقاراس وتە تومەن. بۇل جاعدايدى دا ەل بوپ قولعا الۋ.
جاراقسىز باتارەيالاردىڭ ورتاعا جاسايتىن زالالىن ازايتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ەلدە دە ساۋدا سارايلارىندا, دۇكەندەردە, تۇرعىن ۇيلەردىڭ كىرە بەرىسىندە, الەۋمەتتىك ورىنداردا قولدانىلعان باتارەيا جينايتىن ساندىقتاردى مولايتۋ كەرەك. استانامىزداعى قازىرگى بار ەلەكتر بۇيىمدارىنا ارنالعان قوقىس ساندىقتارىن «كورىنىس ءۇشىن » عانا قويماي, ونىڭ سانىن ءالى دە ارتتىرۋ كەرەك. سونىمەن قاتار باتارەيانىڭ زالالى جونىندەگى الەۋمەتتىك جارنامالاردى كۇشەيتىپ, جۇرتتى باتارەيانى بەتالدى تاستاماۋعا جۇمىلدىرعان ءجون. سول ارقىلى تۇتىنۋشىلاردى قايتا زاريادتاۋعا بولاتىن باتارەيالاردى تۇتىنۋعا, وتباسىندا جاراقسىز باتارەيا جينايتىن ساندىقشا جاساپ, باتارەيا كوبەيگەن كەزدە بەلگىلەنگەن ورىندارعا وتكىزۋگە ىنتالاندىرۋ كەرەك. ويتكەنى قورشاعان ورتا تازالىق پروبلەماسى قاشاندا ەلدىڭ ەرتەڭىنە قاتىستى وزەكتى ماسەلە.
