بۇدان بەس جىلعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن قىتايدىڭ باستاماسىمەن كوتەرىلىپ, قولعا الىنعان «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» جوباسى تۋرالى سوڭعى كەزدەرى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتتەرىندە قايتادان ءجيى اڭگىمە قوزعالا باستادى. دەگەنمەن وقىرمان اراسىنا بۇل يدەيا سونشا ۋاقىتتان بەرى كەڭىنەن تاراپ كەلە جاتقانىمەن, ونىڭ ماقساتى مەن مىندەتىن, مازمۇنى مەن ءمانىن تولىق تۇسىنە بەرمەيتىندەر ءالى دە كوپتەپ سانالادى.
«ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» – قىتايدىڭ ساۋدا, كولىك جولدارىن, سونداي-اق ورتالىق ازيانىڭ, ەۋروپا مەن افريكانىڭ 60-تان استام ەلدەرىن بايلانىستىراتىن ەكونوميكالىق ءدالىزدى جەتىلدىرۋ مەن ونىڭ جاڭا تۇرلەرىن جاساۋعا, ولاردىڭ قىتايمەن اراداعى ساۋدا قارىم-قاتىناسىن دامىتۋعا سەرپىن بەرۋگە باعىتتالعان حالىقارالىق باستاماسى.
«ءبىر بەلدەۋدىڭ» باستاۋ الار شاعىنا قازاقستاننىڭ دا تىكەلەي قاتىسى بار. اتاپ ايتقاندا, قحر توراعاسى سي تسزينپين 2013 جىلعى قىركۇيەك ايىندا قازاقستانعا جاساعان ساپارى كەزىندە استانادا سويلەگەن سوزىندە «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» دەپ اتالاتىن يدەيانى قالىپتاستىرۋ جونىندە العاش رەت ماسەلە كوتەرگەن ەدى. وسى ارقىلى ول ءىس جۇزىندە بۇدان ونداعان عاسىر بۇرىن وسى ايماقتاردا داۋرەن سۇرگەن ەجەلگى «جىبەك جولى» ساۋدا قارىم-قاتىناسىنىڭ جاڭا زامانعا لايىقتى جاڭا ءپىشىنىن قالىپتاستىرىپ, دامىتۋدى ۇسىنعان بولاتىن. قىتاي ليدەرى «ءىس جۇزىندەگى ءوزارا قارىم-قاتىناستى جان-جاقتى نىعايتا ءتۇسۋدىڭ جانە ىنتىماقتاستىقتىڭ باسىمدىلىعىندا, ءونىمنىڭ تۇراقتىلىعىندا, ءوزارا ءتيىمدى جانە ورتاق ۇتىسقا يەلىك نەگىزىندەگى جالپى مۇددەلەردى جاساۋدا ساياسي ديالوگتىڭ, گەوگرافيالىق جاقىندىق پەن ەكونوميكالىق جاعىنان ءبىر-بىرلەرىن تولىقتىرىپ تۇرۋدىڭ» قاجەتتىلىگىنە نازار اۋداردى.
وسىعان بايلانىستى سي تسزينپين ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ەلدەردى ءوزارا بىرلەسىپ, ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا مودەلىن جاساۋعا, «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋىن» (ججەب) قالىپتاستىرۋعا شاقىرىپ, ساياسي كوورديناتسيا, ينفراقۇرىلىمدىق ءوزارا بايلانىس, ساۋدانى ىرىقتاندىرۋ, كاپيتالدىڭ ەركىن جىلجۋى جانە حالىقتار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىكتى نىعايتۋ سەكىلدى بەس شارانى ساقتاۋدى ۇسىندى. سول جىلدىڭ قازان ايىندا ول بۇل يدەيانى وڭتۇستىك–شىعىس ازيا ەلدەرىنە جاساعان ساپارى كەزىندە تاعى تارقاتىپ ايتىپ بەردى. وندا سي مىرزا اسەان-عا مۇشە ەلدەردىڭ باسشىلارىنا ءوزارا بىرىگىپ, «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋىنە» قوسا «ححI عاسىرداعى تەڭىز جىبەك جولىن» (تجج) جاساۋ جونىندە ءسوز قوزعادى. بۇل ەكى يدەيا بىرىگە كەلگەندە, قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» دەگەن اتاۋمەن دۇنيەگە كەلگەن ستراتەگيالىق تۇجىرىمداماسىنىڭ نەگىزىن قۇرادى. ول قحر-دىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ىشكى ەكونوميكالىق جانە سىرتقى ساياسي باعىتىنداعى نەگىزگى باعدارلارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
ءوزىنىڭ الدىنا قويىپ وتىرعان ماقساتى مەن مىندەتى, مازمۇنى مەن ءمانى جاعىنان ونى قازىر فورمالدى ەمەس كەڭ اۋقىمدى باسقارۋ مەن دامۋ جوباسىمەن (G-20 تەكتەس) سالىستىرۋعا بولادى. ول تەك باتىسەۋروپالىق ەمەس, قىتايلىق نۇسقادا جۇزەگە اسىرىلادى. سوعان قاراماستان, قىتاي ساياساتكەرلەرى مەن ساراپشىلارى ونى «جىبەك جولىنىڭ» وسى زامانعى جاڭا نۇسقاسى دەگەن پايىمنان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتىپ وتىر. وسىعان قاراپ-اق «ءبىر بەلدەۋدىڭ» استارى مەن مازمۇنىندا تەك ەكونوميكالىق مۇددەنىڭ عانا جاتپاعانى انىق بايقالادى.
«ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» – بۇگىندە جوعارى دەرجاۆا دارەجەسىنە جەتىپ وتىرعان قىتايدىڭ قۇرلىقتاعى («جىبەك جولىنىڭ» ەكونوميكالىق بەلدەۋى) جانە سۋ ايدىنىنداعى (تەڭىز «جىبەك جولى») ۇزاق جىلدارعا باعىتتالعان گەوساياساتىنىڭ باستاۋ الار تۇسى. بۇل جاعىنان ول اقش-تىڭ 1990 جىلدارى بەلسەنە ۇسىنعان جاھاندانۋدىڭ باتىستىق نۇسقاسىنا ۇقسايدى. ساراپشىلار بولجامىنا قاراعاندا, «ءبىر بەلدەۋ…» ەلدەرى ليدەرلەرىنىڭ فورۋمى كەلەشەكتە كەم دەگەندە قىتاي باستاماسىن قولداۋ مەن قحر ءۇشىن قولايلى حالىقارالىق ورتا قالىپتاستىرۋدىڭ, اۋقىمدى ساياسي جانە ەكونوميكالىق قولداۋ كورسەتۋدىڭ مىنبەسى بولىپ قالۋعا ءتيىس.
بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تىرەگى – جوبانى ەكونوميكالىق جاعىنان تولىقتىرۋ. جوبا سونىڭ ىشىندە قاتارىنا توپتار تارتۋ تۇرعىسىندا بەلسەندى ينستيتۋتسيونالدىق جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق ساياسات ۇستانادى. بۇعان تەمىرجول جانە اۆتوموبيل جولدارى ماگيسترالدارى قۇرىلىستارىن كەڭەيتۋ دە كىرەدى. تۇپتەپ كەلگەندە, ءىرى كولىك جۇيەسىن قۇرۋ كەلەشەكتە قىتايعا ازيا-تىنىق مۇحيت ايماعىنان باتىس ەۋروپا ەلدەرىنە دەيىنگى ارالىقتا سەنىمدى كولىك ءدالىزىن جاساپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
جاسالعان جۇيە قازىر جالپى جەر كولەمى 50 ملن شارشى شاقىرىمدى الاتىن, 3 ملرد حالقى بار ازيا مەن ەۋروپانىڭ 18 مەملەكەتىنىڭ باسىن بىرىكتىرەدى. سوڭعى 10 جىلدىڭ بەدەلىندە قىتايدىڭ «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋىندە» ورنالاسقان ەلدەرمەن جىل سايىنعى تاۋار اينالىمىنىڭ ءوسىمى 19 پايىزدى قۇرادى. ال 2016 جىلى قحر-دىڭ «جىبەك جولى» بويىنداعى مەملەكەتتەرمەن جالپى ساۋدا كولەمى 954 ملرد دوللارعا جەتتى نەمەسە الەمدىك تاۋار اينالىمىنىڭ 25,7 پايىزى بولدى.
«جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىنىڭ» تۇجىرىمداماسى قىتايدىڭ ورتالىق ازيا ايماعىن باسقا وڭىرلەردەگى قاتىسۋشىلارعا قاراعاندا ەكونوميكالىق جانە ينتەگراتسيالىق تۇرعىدا ايتارلىقتاي كەڭ اۋقىمدا قاراستىراتىنىن تانىتادى. ءىس جۇزىندە ول شىعىس ازيادان ەۋروپاعا دەيىنگى تەرريتوريانى ەكونوميكالىق جاعىنان بىرلەسە دامىتۋدىڭ مەگاجوباسىن ۇسىنادى. وندا قىتاي باستى ورىنداۋشىنىڭ جانە دەم بەرۋشىنىڭ مىندەتىن اتقارادى. مۇندا اڭگىمە ەركىن ساۋدانىڭ الدەقانداي ءبىر ەۋرازيالىق ايماعىن جاساۋ تۋرالى بولىپ وتىرعان جوق, ول, نەگىزىنەن, قىتايدىڭ كومەگىمەن ەۋرازيا ەندىگىندە ەكونوميكالار مەن كولىكتىك/ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى دامىتۋعا باعىت ۇستايدى.
قازىر «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» قىتايدان ورتالىق ازيا مەن رەسەي ارقىلى ەۋروپاعا (بالتىق تەڭىزىنە دەيىن) شىعۋ, قىتايدان ورتالىق ازيا مەن باتىس ازيا ارقىلى پارسى شىعاناعى مەن جەرورتا تەڭىزىنە شىعۋ, قىتايدان وڭتۇستىك–شىعىس, وڭتۇستىك ازيا ارقىلى ءۇندى مۇحيتىنا شىعۋ دەپ اتالاتىن ءۇش باستى مارشرۋتتى تۇزەتىن بولادى دەگەن بولجام جاسالدى. ال «XXI عاسىرداعى تەڭىز جىبەك جولى بەلدەۋىنە» قىتايدىڭ تەڭىز پورتتارىنان وڭتۇستىك–قىتاي تەڭىزى ارقىلى ءۇندى مۇحيتىنا جانە ودان ءارى ەۋروپاعا جەتۋ, قىتاي پورتتارىنان وڭتۇستىك–قىتاي تەڭىزى ارقىلى تىنىق مۇحيتتىڭ اكۆاتورياسىنا شىعۋ قاراستىرىلۋدا. ال اتالعان باعىتتاردا «قىتاي – موڭعوليا – رەسەي», «قىتاي – ورتالىق ازيا – باتىس ازيا», «قىتاي – ۇندىقىتاي», «قىتاي – پاكىستان» جانە «بانگلادەش – ءۇندىستان – ميانما – قىتاي» حالىقارالىق ەكونوميكالىق دالىزدەرىن قۇرىپ, قالىپتاستىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل قۇجاتتا ينفراقۇرىلىم قۇرىلىسى, ءوندىرىس قۋاتتىلىعىنا ينۆەستيتسيالار اكەلۋ, تابيعي رەسۋرستاردى يگەرۋ, ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق ىنتىماقتاستىق, گۋمانيتارلىق الماسۋلار, قورشاعان ورتانى قورعاۋ مەن تەڭىزدەگى ءوزارا بىرلەسكەن ارەكەتتەر جاساۋ سالالارىنداعى مىندەتتەر جايى دا قاراستىرىلعان.
«جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» تۇجىرىمداماسى جاقىن ارالىقتاعى بىرنەشە ونجىلدىقتا جۇزەگە اسىرىلادى دەپ ەسەپتەلگەن. قازىرگى كەزدە ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءبىرتۇتاس قالىپقا كەلگەن جۇيەسى ءالى جاسالىپ بولعان جوق. سوعان قاراماستان, ول بۇگىندە قىتايدى جاڭا جاھاندىق جاعدايداعى كوشباسىلىق قۇزىرەتكە قاراي باستاۋدىڭ ماڭىزدى ۆەكتورلارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگى ەشقانداي كۇمان تۋعىزبايتىنداي دارەجەدە تولىق ايقىندالىپ تۇر. الدىنا وسىنداي عاسىرلاردان-عاسىرلارعا ۇلاساتىن مەگاجوبا جاساۋ مىندەتىن قويىپ وتىرعان قىتاي ونى قارجىلاندىرۋدىڭ العىشارتتارىن دا جاساپ قويدى. ول «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» تۇجىرىمداماسىن قارجىلاندىرۋدى قولعا الۋ ماقساتىندا 2014 جىلى ازيا ينفراقۇرىلىمدار ينۆەستيتسياسى بانكى (ايب) جانە «جىبەك جولى» قورى سەكىلدى ەكى قارجى ينستيتۋتىن اشىپ قويدى. ازيا ينفراقۇرىلىمدار ينۆەستيتسياسى بانكىنىڭ ماقساتى بانكتىڭ قاتىسۋشى-قۇرىلتايشى ەلدەرىنىڭ ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارىن قارجىلاندىرىپ, ولاردىڭ ەكونوميكالىق جاعىنان وسۋلەرىنە سەرپىن بەرۋ بولىپ تابىلادى.
2015 جىلعى 29 ماۋسىمدا اتالمىش بانكتى قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى. ال 2016 جىلعى 16 قاڭتاردا 100 ملرد دوللارلىق باستاپقى كاپيتالى بار ايب ءوزىنىڭ جۇمىسىن باستاپ كەتتى. بانكتىڭ ەڭ ءىرى قۇرىلتايشىلارى قاتارىندا قىتاي, ءۇندىستان, رەسەي, گەرمانيا جانە كورەيا رەسپۋبليكاسى بار. «جىبەك جولى» قورى 2014 جىلعى جەلتوقساندا بەيجىڭدە تىركەلدى. ونىڭ جالپى كاپيتالى 40 ملرد دوللارعا تەڭ, الايدا ونى تولىق قالىپتاستىرۋ بىرنەشە كەزەڭنەن تۇراتىن بولادى. قور 10 ملرد دوللارلىق باستاپقى كاپيتالمەن ىسكە كىرىستى. قوردىڭ بارلىق كاپيتالى قىتايدىڭ ەنشىسىنە جاتادى, ال قارجىلاندىرۋدىڭ نەگىزگى كوزى – قىتاي شەتەل ۆاليۋتاسى مەملەكەتتىك اكىمشىلىگى (65%), قىتاي ينۆەستيتسيالىق كورپوراتسياسى (15%), قىتاي ەكسپورت-يمپورت بانكى (15%) جانە قىتاي دامۋ بانكى (5%). قور بۇدان ءارى باسقا ەلدەردىڭ ۇزاق مەرزىمدى ينۆەستيتسيا بەرۋگە دايىن ينستيتۋتسيونالدىق ينۆەستورلارىن تارتاتىن بولادى.
قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» يدەياسىن العاشقى بولىپ قولداعاندار قاتارىنان تابىلدى. سەبەبى ءبىر ماقساتتاعى ءبىر بەلدەۋدەن بەل الاتىن بۇل جولدىڭ, دۇرىس قولعا الىنىپ, جونىمەن جۇرگىزىلگەن جاعدايىندا, بەرەكەگە باستايتىنى بىردەن بەلگىلى بولىپ تۇر ەدى. يدەيانىڭ باعالى ەكەندىگىندە كۇمان جوق. مۇنى ەلباسى 2017 جىلعى 14-15 مامىردا بەيجىڭدە وتكەن «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» جوباسىنا قوسىلعان مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ فورۋمىندا دا اتاپ كورسەتتى.
ەگەر ەكى جاق ءتيىمدى جولدارمەن جالعاسا بەرسە, «ءبىر بەلدەۋدىڭ» قازاقستانعا اكەلەتىن پايداسى دا زور بولماق.
«استانا اقشامى» گازەتىنىڭ شولۋشىسى سەرىك ءپىرنازار قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگى مەن «قازاقپارات» حالىقارالىق اقپارات اگەنتتىگى بىرلەسىپ ۇيىمداستىرعان «ءبىر بەلدەۋ, ءبىر جول» جانە «نۇرلى جول» باعدارلامالارىنىڭ 5 جىلدىعىنا ارنالىپ وتكىزىلگەن شىعارماشىلىق بايقاۋدىڭ جۇلدەگەرى اتاندى.
ارىپتەسىمىزگە الداعى ۋاقىتتا دا جەمىستى ەڭبەك تىلەيمىز!
