مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ جولداۋىندا: «پوليتسەيلەر جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگى پوليتسيا قىزمەتىنىڭ بەدەلدى بولۋىنا بايلانىستى. ىشكى ىستەر مينيسترلىگىن رەفورمالاۋعا الداعى ءۇش جىل ىشىندە 173 ميلليارد تەڭگە بولىنەدى. بۇل قاراجات ەڭبەكاقىنى كوبەيتۋگە, باسپانانى جالعا الۋعا, حالىققا قىزمەت كورسەتۋ قاعيداتى بويىنشا پوليتسيانىڭ زاماناۋي فرونت-وفيستەرىن اشۋعا جۇمسالادى» دەدى. قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن تولىق رەفورمالاۋدى ۋاقىتتىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىر.
اقش وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى پوليتسياعا قابىلدايتىن ارنايى ورتالىقتار اشىپ, تەست پەن اڭگىمەلەسۋدەن بولەك, ۇمىتكەردىڭ ىسكە باسشىلىق ەتۋىنە, ادامدارمەن ءتىل تابىسۋىنا, توپپەن جۇمىس جاساۋ شەبەرلىگىنە تالداۋ جاساعان. باستى تالاپ – پوليتسەي بولاتىن ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى مەن بايقاعىشتىعى باسقالاردان اناعۇرلىم جوعارى, دەنە كۇشى مول, مورالدىق تۇرعىدان رۋحى مىقتى, قاجەت جەرىندە بايىپتى شەشىم قابىلدايتىن بولۋى كەرەك.
قابىلداماس بۇرىن گەنىن انىقتاماق
شەتەلدە كەلەشەكتە پوليتسياعا ۇمىتكەرلەردى قابىلداۋدا ونىڭ گەنەتيكالىق مىنەزىن انىقتاماق, وعان سەبەپ – جۋىردا «قورقىنىش گەنى» اشىلعان. كولورادو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى «قورقىنىش گەنى» ادامداردىڭ 15-20 پايىزىندا بولاتىنىن انىقتاعان, ارينە, مۇنداي ادامعا پوليتسيادا ورىن جوق. ولار قورعانۋدىڭ ورنىنا وزدەرى قالشيىپ تۇرىپ قالىپ, بەكەر وققا ۇشادى ەكەن. سول سياقتى «قانى بۇزىقتىق» دەگەن دە گەن بار بولىپ شىقتى. وسى كۇنى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە ايىپكەرگە كىناسىن مويىنداتۋ ءۇشىن كۇش قولدانۋ, ۇرىپ-سوعۋ, قورلاۋ ءتاسىلىن پايدالاناتىن جاعدايلار ارەدىك كەزدەسىپ جاتاتىنى راس. وسى سەبەپتى دە باسىنا ءىس ءتۇسىپ نە ءبىر جاعدايمەن پوليتسياعا جۇگىنەتىندەر پوليتسيا ارەكەتىن ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ الۋعا تىرىسادى, بۇل ءبىر جاعىنان جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىنى انىق, وسىلاي پوليتسيانىڭ ورەسكەل ارەكەتىنەن قورعانادى دا. كەيدە ازاماتتار وزدەرى زاڭدى بۇزىپ, بىراق پوليتسيانى كىنالى قىلىپ كورسەتكىسى كەلەتىنى دە بار, ياعني زاڭدى ورەسكەل بۇزىپ تۇرىپ, پوليتسيانى اشۋلاندىرىپ, اشۋ ۇستىندەگى پوليتسيانى ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ, ەلگە جاريالايدى. مۇندايدا پوليتسياعا جالعىز جول – اشۋ ۇستىندە ءوزىن باسقارۋدى ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
باتىستا ۇمىتكەرگە تالاپ جوعارى
فرانتسيادا 50 ورىندىق پوليتسيا كوميسسارى مەكتەبىنە وقۋعا تۇسۋگە ۇمىتكەرلەر سانى 3 مىڭنان اسسا, شۆەتسيادا ءبىر ورىنعا 13 ۇمىتكەر تالاسادى ەكەن. فينليانديادا بۇل كورسەتكىش 16 ادام. ولاردا بىزدەگىدەي, اعاسى قولداعاننان نە بۇيىرعانى پوليتسەيلىك جۇمىس بولعاننان ەمەس, ۇمىتكەر كريمينالدىق پوليتسياعا (دەتەكتيۆ, فبر ارنايى اگەنتتەرى) بولسىن, پاترۋلدىك قىزمەت پەن پوليتسيا باسقارۋ سالاسىنا بولسىن, ەڭ ءبىرىنشى زاڭ مەن ازاماتتار قۇقىعىن قورعاۋ نيەتىمەن كەلەدى. بۇعان ايلىق كولەمى دە, قىزمەتكەرگە جاسالاتىن الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر دە سەبەپ بولۋى مۇمكىن. مىسالى, امەريكالىق پوليتسەيلەردىڭ ايلىعى جىلىنا 30 مىڭ دوللاردان 100 مىڭ دوللار ارالىعىندا. گەرمانيادا نەمىس پوليسمەندەرى 1800-6000 ەۋرو كولەمىندە جالاقى الادى. تۇركيادا قۇقىق قورعاۋشىنىڭ ايلىق جالاقىسى 1300 دوللار كولەمىندە. ال جاپون جاندارمەرياسى جىلىنا 70 مىڭ دوللار الادى. ال, بىزدە…
«ماسەلەن, وتكەن جىلى 8800-دەن استام قىزمەتكەر جۇمىستان شىقتى. سونىڭ 42 پايىزى ءوز ەركىمەن كەتكەن. ءىىم مونيتورينگ جۇرگىزۋ بارىسىندا جىل باسىنان بەرى باق-تاعى سىني فاكتىلەر بويىنشا 195 تەكسەرۋ ۇيىمداستىرعان, سونىڭ ناتيجەسىندە 43 قىزمەتكەر ءىىو-نان جۇمىستان شىعارىلىپ, 87 قىزمەتكەرگە تارتىپتىك جازا قولدانعان. بۇگىندە 11200 پوليتسيا قىزمەتكەرى جەتكىلىكسىز. ول جالپى 14 پايىزدى قۇرايدى. سول سەبەپتى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندە جۇمىس تولىققاندى اتقارىلماي وتىر, باستى سەبەپ, پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى تومەن. ماسەلەن, پوليتسيا سەرجانتىنىڭ ورتاشا جالاقىسى بۇگىندە 87 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. ال لەيتەنانتتان مايورعا دەيىنگىلەر 110 مىڭنان 147 مىڭ تەڭگەگە دەيىن جالاقى الادى. 35 مىڭ پوليتسيا قىزمەتكەرى باسپاناعا ءزارۋ» دەگەن بولاتىن ىشكى ىستەر ءمينيسترى, پوليتسيا گەنەرال-لەيتەنانتى ە.تۇرعىمباەۆ. بۇگىندە پاترۋلدىك پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكاقىسى 65 پايىزعا, جەدەل تەرگەۋ قىزمەتى بولىنىستەرى 55, ۋچاسكەلىك ينسپەكتورلار (كامەلەتكە تولماعاندار ءىسى جونىندەگى ينسپەكتورلار) مەن وقىتۋشىلاردىڭ ەڭبەكاقىسى 25 پايىزعا قىلمىستىق اتقارۋ جۇيەسى مەن پوليتسيانىڭ وزگە قىزمەتتەرىنىڭ جالاقىسى 20 پايىزعا ارتقان. ماسەلەن, پاترۋلدىك پوليتسيا قىزمەتىنە ەندى كىرىسكەندەر 146 مىڭ تەڭگە ەڭبەكاقى الاتىن بولادى. بۇرىن ولاردىڭ جالاقىسى 103 مىڭ تەڭگەدەن اسپايتىن.
پوليتسيانىڭ بەينەسى قانداي؟
باتىس ەلدەرىندە پوليتسەيدىڭ جاعىمدى بەينەسىن قالىپتاستىرۋعا بولىنەتىن قاراجات تا قىرۋار. مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن بوەۆيك, تريللەر, سەريالدار تۇسىرىلەدى. اسىرەسە, 2001 جىلعى قىركۇيەك وقيعاسىندا پوليتسەيلەردىڭ بەدەلى جوعارىلادى. ويتكەنى نيۋ-يوركتە, ۆاشينگتوندا ازاماتتارعا الدىمەن قول ۇشىن سوزعان پوليتسەيلەر ەدى. قاستارىنان ءورت ءسوندىرۋ ماشيناسى وتكەن سايىن حالىق قول شاپالاقتاپ كوزدەرىنە جاس الىپ تۇرىپ, ءوز قۇرمەتتەرىن بىلدىرىسكەن. وسىدان سوڭ قاراپايىم جۇرتتىڭ مىسىن باسىپ تۇراتىن ەڭسەلى, قورعان ءتارىزدى اۋىر, الىپ عيماراتتاردان باس تارتىپ, ەل ەمىن-ەركىن كىرىپ-شىعىپ جۇرەتىن عيماراتتار سالىنا باستادى. كيگەن كيىمى, ءوزىن ۇستاۋ مادەنيەتىنە دە جاڭاشا تالاپ قويىلدى. راس, كەڭەس ميليتسياسىنىڭ ابىرويى دا ەشكىمنەن كەم ەمەس ەدى, قامقور دا كىشىپەيىل, ءوزى تۇلعالى ميليتسيونەر اعاي تۋرالى مۋلتفيلمدەر كورىپ, زاڭسىزدىقتىڭ جولىن كەسكەن ميليتسيا تۋرالى كينو كورىپ, كىتاپ وقىپ جەتىلگەن تالاي ۇرپاقتىڭ ساناسىندا كەڭەس ميليتسياسىنىڭ جارقىن بەينەسى قالدى. ال رەسەي تەلەسەريالدارىنىڭ بارلىعىندا دەرلىك پوليتسەيلەر تۋرالى سەريالدار جىل بويى تولاستامايدى. ەندى قازاق پوليتسەيى تۋرالى تاماشا فيلمدى اتاپ بەرە الاسىز با؟ جانە ءبىز نەگە پوليتسيادان قورقامىز؟ باسقاسىن بىلاي قويعاندا, جولدا كولىكتى توقتاتسا دا, ساسقالاقتاپ قالامىز. سەبەبى… ينتەرنەتتى اشساڭىز, بىزدە زاڭ نورمالارىن جەتە بىلمەيتىن اپەرباقان پوليتسەيلەرگە قاتىستى ۆيدەو جازبالار ءورىپ ءجۇر. پوليتسيا قىزمەتىنىڭ ءمانىن, مىندەتىن تولىق بىلمەي فورما كيگەن جاس جىگىتتەر دورەكىلىكتىڭ نەشە ءبىر ۇلگىسىن كورسەتە الاتىنىن كورىپ ءجۇرمىز.
تاۋەلسىز قوعامدىق ينستيتۋتتار ارقىلى «ءسىزدىڭ ءوز پوليتسەيىڭىزگە كوڭىلىمىز تولا ما؟» دەگەن جالپىحالىقتىق ساۋالناما جۇرگىزىلگەن كەزدە امەريكالىقتاردىڭ 72 پايىزى پوليتسەيدى شىن مانىندە قورعانى سانايتىنىن ايتقان. ياعني پوليتسەيلەرىنە كوڭىلدەرى تولاتىنىن بىلدىرگەن. ەگەر وسى زەرتتەۋ بىزدە جۇرگىزىلسە, جاۋاپ قانداي بولۋى مۇمكىن؟قايدام؟…
